W świecie lalek Bolesława Prusa, czyli topos teatru świata w Lalce Bolesława Prusa.
Wstęp I
„Lalkę” najczęściej odczytujemy jako powieść o Warszawie, trzech pokoleniach idealistów, straconych złudzeniach, społeczeństwie polskim po powstaniu albo jako przykład wielkiej powieści realizmu krytycznego. Rzadko patrzymy na tę powieść jako na dzieło filozoficzne dotyczące np. kondycji człowieka.
Wstęp II
(człowiek ukazany jako marionetka) pojawia się w powieści za sprawą tak, zdawałoby się, poważnego bohatera jak Rzecki, który… bawi się lalkami. To właśnie dzięki tej zabawie stary subiekt odkrywa, że świat ludzki to świat marionetek.
Rozwinięcie
Pierwszy raz stary subiekt bawi się lalkami na początku powieści, w rozdziale I („w starym subiekcie obudziło się dziecko” – wyjaśnia narrator). Rzecki kieruje do zabawek następujące słowa: „Głupstwo, wszystko głupstwo!… a wam, gdybyście myśleli, mogłoby się zdawać, że to coś wielkiego!”. Tak samo beznadziejne są wszystkie wysiłki człowieka; jego życie jest puste i głupie, choć może wydawać się ważne i wzniosłe.
Drugi raz Rzecki bawi się przez chwilę po ostatnim rozdziale Pamiętnika… Czytamy: „I przypatrując się ruchowi martwych figur po tysięczny raz w życiu, powtarzał: „Marionetki!… Wszystko marionetki!… Zdaje im się, że robią, co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, taka ślepa jak one”. No właśnie – ludziom zdaje się, że panują nad własnym życiem, że mają na nie wpływ, a to wszystko ich złudne nadzieje… Dalej stary subiekt rozmyśla, że jedna zabawka nie pomoże drugiej osiągnąć szczęścia, za to rujnować komuś życie marionetki umieją tak dobrze, jakby były ludźmi… To bardzo gorzka refleksja o naturze ludzkiej. Człowiek jest nie tylko igraszką w rękach losu, ale i okrutną istotą, która umiejętnie niszczy życie innym.
Pierwsza wymieniona przeze mnie scena zapowiada treść fabuły, druga ją podsumowuje… Nie możemy jej więc pominąć w lekturze, pochłonięci burzliwymi losami Wokulskiego, choć… te sceny początkowo mogą wydawać się nudne, bez znaczenia.
Jeśli ludzie są marionetkami, to czy świat, który zaludniają jest ogromnym sklepem z zabawkami, którego sklep Wokulskiego (gdzie pracował Rzecki) jest jego miniaturą? Możliwe… Ale pojawiają się ważne pytania, na które trudno odpowiedzieć: kto jest właścicielem sklepu, a kto producentem i dostawcą lalek? Powieść nie daje odpowiedzi na te pytania.
Ba, nie wiadomo nawet, kto wyprodukował zabawki sprzedawane w sklepie Wokulskiego. Nawet wielką lalkę Heluni firma Mincel-Wokulski tylko poskładała z części wyprodukowanych przez kogoś innego.
Nie wiadomo, kto jest animatorem wielkiego teatru lalek, czyli świata. Może jakiś Wielki Rzecki? Czy to Bóg? Powieść zdaje się mówić do czytelnika: spójrz, jesteś tylko jedną z tych marionetek, jak się z tym czujesz? Trudno więc, aby czytelnik nie zadał sobie pytania o to, kto nim steruje.
Zabawa lalkami, której od czasu do czasu oddawał się stary subiekt, wcale nie była głupim zajęciem – dzięki niej bohater przemyślał prawa rządzące ludzkim światem. Gdy Rzecki „odkrył”, że nasz świat to świat marionetek, i przekonał się wiele razy, że w tej myśli coś jest, że nie jest ona wcale taka głupia, wpadł w stan rozdrażnienia. Coraz częściej popadał w konflikty z otoczeniem, bo był coraz bardziej zniechęcony, coraz częściej wytykano go palcami, podśmiewano się z niego i dość powszechnie nazywano starym dziwakiem.
Zakończenie
Sens obu scen z lalkami został powtórzony w słowach kończących „Pamiętnik starego subiekta”. Jest to pytanie retoryczne: „czy naprawdę jest jaki plan, wedle którego cała ludzkość posuwa się ku lepszemu; czy też wszystko jest dziełem przypadku, a ludzkość czy nie idzie tam, gdzie ją popchnie większa siła?…” Jeśli dobrzy ludzie wezmą górę nad złymi, losy świata zmierzają ku dobremu, a jeśli górą są źli, podli, świat zmierza ku złemu. Ale los i tych, i tych, będzie taki sam: „ostatecznym kresem złych i dobrych jest garść popiołu”.
Zobacz:
W jaki sposób i przez kogo realizowany jest w Lalce program pozytywistów?