Justyna Orzelska – pozytywistka czy romantyczka? Zgromadź argumenty za i przeciw.
Na pozór jest typową pozytywistką.
- Uparta, zdecydowana, wytrwale dąży do celu. Aktywna i energiczna, nie traci długich godzin na rozmyślania o konsekwencjach swoich czynów. Uczucie do Jana nie wytrąca jej z równowagi, tylko dodaje sił.
- Wierzy, że praca odgrywa ważną rolę w życiu. Po ślubie z Jankiem pragnie zająć się pracą u podstaw – nauczaniem wiejskich dzieci.
- Jej decyzja o małżeństwie ze schłopiałym szlachcicem jest wyzwaniem rzuconym skostniałej moralności.
Istnieją jednak pewne przesłanki pozwalające dopatrywać się w Justynie cech romantycznych.
- Jej pierwsza miłość, do Zygmunta Korczyńskiego, miała cechy romantyczne: wspólne spacery, lektury, liściki, płomienne wyznania, a w końcu rozczarowanie i upokorzenie spowodowane odrzuceniem zubożałej szlachcianki jako kandydatki na żonę dla zamożnego Zygmunta. Miłość romantyczna rzadko kończyła się ślubem!
- Jej udziałem stała się wielka przemiana, w dużej mierze spowodowana przez miłość. W wyniku tej metamorfozy ważne stały się dla niej nowe ideały i wartości: patriotyzm, kult tradycji, praca u podstaw.
- Romantyczny schemat zamiany miłości do kobiety na miłość do ojczyzny zyskuje tu nowy kształt. Rozczarowawszy się do pustych miłostek, Justyna przeżywa potężne uczucie do Jana, silnie splecione z poczuciem harmonii z naturą oraz nowo nabytą wiarą w pozytywistyczne ideały. Tak jak w wypadku bohatera Dziadów – niższa forma miłości ustępuje miejsca wyższej, uduchowionej i pełnej, otwierającej nowe horyzonty i drogi samorealizacji.
Ocena romantyzmu i romantyków w świetle Nad Niemnem
Orzeszkowa niezbyt dobrze ocenia epokę romantyzmu, a do postaw typowych romantyków odnosi się co najmniej niechętnie. Pisarka ukazuje kilka postaci manifestujących postawę romantyczną. Między innymi Emilię Korczyńską, kobietę zaczytującą się namiętnie w romansach, żyjącą w iluzorycznym świecie wyobraźni, tęskniącą za wymyśloną miłością romantyczną. Jej wypowiedzi są egzaltowane, a postawa denerwująca, tym bardziej że bujając w obłokach, nie dostrzega szczerej miłości własnego męża Benedykta.
Następny romantyk to Zygmunt Korczyński. Wybitna jednostka – uduchowiony artysta, wyobcowany w tłumie przeciętniaków. Oczywiście, należy rozumieć to ironicznie. Ta jednostka koniecznie potrzebuje Paryża – by tworzyć, i romansu – by snuć romantyczną miłość… Wzbudza niechęć i pogardę.
Rodzajem romantyka jest Różyc (podobny do Hrabiego Henryka). Nie wzbudza on pogardy, lecz współczucie. Jego wyobcowanie, bierność życiowa, ciągła potrzeba sztucznych podniet ukazują romantyczną manierę.
Na przykładzie choćby tej trójki można zrekonstruować ocenę romantyzmu wpisaną w powieść.
Orzeszkowa ośmiesza schematy romantyczne, pogardza biernymi postawami romantyków, drwi z ich wyobrażeń, ale i okazuje im współczucie.
Nie potępia jednak całkowicie romantyzmu. Są dwa motywy, dzięki którym autorka składa hołd minionej epoce. Pierwszy to mogiła powstańców z 1863 roku – wątek patriotyzmu. Tu nie ma, oczywiście, nawet cienia niechęci – jest szacunek i podziw dla bohaterów zrywu romantycznego. Drugi element, który zdradza sentyment pisarki do romantycznych upodobań, to rola, jaką spełnia w jej powieści przyroda: liczne, nastrojowe opisy opiewają piękno kraju i współistnienie człowieka i natury.
Jak wygląda ocena romantyzmu i romantyków w świetle Nad Niemnem?
Orzeszkowa niezbyt dobrze ocenia epokę romantyzmu, a do postaw typowych romantyków odnosi się co najmniej niechętnie. Pisarka czyni nosicielami romantyzmu kilka postaci.
- Między innymi Emilię Korczyńską, kobietę zaczytującą się namiętnie w romansach, żyjącą w iluzorycznym świecie wyobraźni, tęskniącą za wymyśloną miłością romantyczną. Jej wypowiedzi są egzaltowane, a postawa denerwująca, tym bardziej że bujając w obłokach, nie dostrzega szczerej miłości własnego męża Benedykta.
- Następny romantyk to Zygmunt Korczyński. Wybitna jednostka – uduchowiony artysta, wyobcowany w tłumie przeciętniaków. Oczywiście, należy rozumieć to ironicznie. Ta jednostka koniecznie potrzebuje Paryża – by tworzyć, i romansu – by snuć romantyczną miłość… Wzbudza niechęć i pogardę.
Na przykładzie choćby tej dwójki można zrekonstruować ocenę romantyzmu wpisaną w powieść. Orzeszkowa ośmiesza schematy romantyczne, pogardza biernymi postawami romantyków, drwi z ich wyobrażeń, ale i okazuje im współczucie.
Nie potępia jednak całkowicie romantyzmu. Są dwa motywy, dzięki którym autorka składa hołd minionej epoce. Pierwszy to mogiła powstańców z1863 r. – wątek patriotyzmu. Tu nie ma, oczywiście, nawet cienia niechęci – jest szacunek i podziw dla bohaterów zrywu romantycznego. Drugi element, który zdradza sentyment pisarki do romantycznych upodobań, to rola, jaką spełnia w jej powieści przyroda: liczne, nastrojowe opisy opiewają piękno kraju i współistnienie człowieka i natury.
Jakie hasła programowe pozytywizmu propaguje Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem?
Oprócz etosu pracy pisarka – pozytywistka porusza jeszcze kilka ważnych zagadnień:
- Scjentyzm – potrzebę nauki udowadnia m.in. kreacja Witolda, który jest pozytywną postacią, ma wiele planów na przyszłość – a to dzięki naukom, które pobiera i które będzie umiał spożytkować.
- Utylitaryzm – hasło ściśle związane z postulatem pracy. Ludzie muszą być użyteczni dla kraju, społeczeństwa. Wystarczy popatrzeć na los tych, którzy są „pasożytami”: Emilii, Różyca, Zygmunta, Kirły. Są bezużyteczni, niezbyt szczęśliwi, nie widzą sensu istnienia.
- Ziemia jako idea ojczyzny – pojęcie zastępujące mit walki zbrojnej, która nie była wówczas możliwa (czasy po klęsce powstania). Ziemia polska jest ziemią polską bez względu na zabory i trzeba o tę ziemię dbać, w ten sposób czynnie czekając na wolność. Taki pogląd głosi Benedykt, Witold, potwierdza go też tryb życia Bohatyrowiczów.
- Praca organiczna – porównanie społeczeństwa do organizmu jest adekwatne w przypadku bohaterów Nad Niemnem. Oglądamy tu arystokrację, szlachtę ziemiańską, szlachtę zaściankową – niemal schłopiałą. Tylko ta ostatnia wydaje się być zdrowa, wyższe warstwy dotknięte są chorobą i wymagają reform. W dodatku skłócone – trudno więc, by współdziałały w jednym organizmie. Postulat o leczenie – reformy i pojednanie – jest w powieści wyraźny.
Echa romantyzmu w utworach pozytywistycznych.
Najważniejsze utwory, których nie możesz pominąć przy takim temacie, to:
- Nad Niemnem – tuż obok krytyki i ośmieszenia Orzeszkowa składa hołd powstańcom 1863 roku. Mogiła w lesie – to miejsce święte, wspomnienie tych wydarzeń to święty czas jedności wszystkich stanów. Zachwyt pięknem nadniemeńskiej natury także przywodzi na myśl romantyczną koncepcję człowieka i przyrody.
- Gloria victis – nowela Elizy Orzeszkowej to znów obraz powstańczej tragedii, nieszczęśliwa, rozdarta przez historię miłość, patriotyzm – wartości, przed którymi chylą czoła nie tylko ludzie, lecz także cała leśna przyroda.
- Lalka Bolesława Prusa – też zawiera wspomnienie powstania styczniowego, walk, które już się odbyły, ideę ojczyzny. Nadzieje na wolność są, choćby w przypadku Rzeckiego, wzruszające, nie ma tu ich ostrego potępienia.
- Contra spem spero Marii Konopnickiej jest hasłem romantycznym, nie racjonalnym. Poetka w ogóle jest „romantycznym elementem” w pozytywistycznej strukturze literackiej. Poeta w jej mniemaniu to mimo wszystko wieszcz, wódz narodu, poezja porywa do walki, a idea patriotyzmu przewyższa wszystkie inne.
A zatem – propagowali pozytywiści własną drogę i głosili inny program, lecz „nie deptali przeszłości ołtarzy” – w głębi duszy żywili respekt wobec minionej epoki.
Romantyzm i pozytywizm to epoki zupełnie różne, pełne przeciwieństw. Trzeba jednak zauważyć, że pozytywiści szanowali swoich poprzedników, nie potępiali ich w czambuł, jak to robili romantycy ze swoimi poprzednikami.
Dwie mogiły w Nad Niemnem. Omów ich funkcję w powieści.
Mogiła Jana i Cecylii
Historię Jana i Cecylii opowiada Anzelm Bohatyrowicz. Są to dzieje powstania rodu Bohatyrowiczów. Grób kochanków to miejsce święte dla całego rodu. Jan i Cecylia to kochankowie, którzy nie mogli się pobrać ze względu na różnice w pozycji społecznej. Uciekli więc do puszczy i tam zamieszkali, założyli rodzinę i gospodarstwo, mieli dzieci. Ich praca była heroiczna, pełna trudów i poświęceń. Opowieść Anzelma o przodkach jest apoteozą miłości i ciężkiej pracy.
Mogiła powstańców
Historię powstańców z roku 1863 Jan opowiada Justynie. W mogile spoczywa czterdziestu powstańców, między nimi ojciec Jana. Opowieść jest świadectwem wielkiego znaczenia walk dla pozostałych. Pamięć o mogile świadczy też o patriotyzmie następnych pokoleń.
Obydwie sceny związane z mogiłami stanowią apoteozę najważniejszych wartości propagowanych przez pozytywizm: patriotyzmu i pracy.
Wypisz w punktach najważniejsze tematy, które porusza Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem.
Praca – jest najbardziej wyeksponowanym i postulowanym w powieści hasłem pozytywistów. Organizuje bieg zdarzeń – kierując losem postaci i określając ich portrety, Orzeszkowa udowadnia wartość pracy, a stosunek do pracy wyznacza ocenę poszczególnych bohaterów powieści.
Obraz społeczeństwa polskiego – autorka przedstawia poszczególne warstwy społeczne, sytuację finansową każdej z nich, relację: dwór – zaścianek.
Motyw powstania styczniowego – temat licznych odwołań, nawet dyskusji o roli i skutkach powstania. Trzeba wiedzieć, że Orzeszkowa nie mogła opowiadać o powstaniu wprost, dlatego pełno jest w powieści symboli i aluzji właściwych mowie ezopowej.
Program pozytywistyczny – oprócz demonstrowania niechęci do pewnych postaw romantycznych autorka propaguje w powieści program pozytywistyczny jako nową ideologię i sposób działania.
Obyczaje i natura – te tematy stanowią odrębną, choć bardzo zespoloną z innymi, warstwę powieści Nad Niemnem. Ze względu na nie porównuje się często Nad Niemnem z Panem Tadeuszem.
Wypisz w punktach najważniejsze tematy, które porusza Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem.
- Praca – jest najbardziej wyeksponowanym i postulowanym w powieści hasłem pozytywistów. Organizuje bieg zdarzeń – kierując losem postaci i określając ich portrety, Orzeszkowa udowadnia wartość pracy, a stosunek do pracy wyznacza ocenę poszczególnych bohaterów powieści.
- Obraz społeczeństwa polskiego – autorka przedstawia poszczególne warstwy społeczne, sytuację finansową każdej z nich, relację: dwór – zaścianek.
- Motyw powstania styczniowego – temat licznych odwołań, nawet dyskusji o roli i skutkach powstani. Trzeba wiedzieć, że Orzeszkowa nie mogła opowiadać o powstaniu wprost, dlatego pełno jest w powieści symboli i aluzji właściwych mowie ezopowej.
- Program pozytywistyczny – oprócz demonstrowania niechęci do pewnych postaw romantycznych, autorka propaguje w powieści program pozytywistyczny jako nową ideologię i sposób działania.
- Obyczaje i natura – te tematy stanowią odrębną, choć bardzo zespoloną z innymi, warstwę powieści Nad Niemnem. Ze względu na nie porównuje się często Nad Niemnem z Panem Tadeuszem.
Przeczytaj w słowniku terminów literackich definicje powieści realistycznej i tendencyjnej. Spróbuj odnaleźć w Nad Niemnem cechy jednego i drugiego typu powieści.
Powieść realistyczna
Według definicji ma za zadanie dawać wierny, społeczno-obyczajowy obraz świata. Powieściowe postacie są stypizowane, a ich charaktery i tło obyczajowe przedstawione są bardzo dokładnie i szczegółowo. Orzeszkowa z wyjątkową drobiazgowością opisała poszczególne dworki szlacheckie i ich wnętrza, np. pokój Anzelma czy salon Emilii Korczyńskiej (poprzez te opisy wnętrz scharakteryzowała ich mieszkańców). Działania bohaterów wynikają z uwarunkowań współczesnych oraz historyczynych – występują nawiązania do niedawnych powstań i bardzo odległych w czasie dziejów Jana i Cecylii. Narrator w powieści realistycznej jest trzecioosobowy, bezstronny, opowiada o świecie zewnętrznym, ale nie wnika w psychikę postaci – jest to tak zwana narracja przezroczysta. Literaturoznawcy twierdzą, że Orzeszkowa stworzyła wręcz ideał realistycznej powieści pozytywistycznej.
Powieść tendencyjna
Nazywana jest powieścią z tezą, od powieści realistycznej różni się tym, że najważniejszym celem, któremu podporządkowane są wszystkie inne, jest udowodnienie pewnej tezy. Teza taka jest zwykle założeniem politycznym lub ideologicznym, aktualnym w danym czasie. Bohaterowie powieści tendencyjnej są wyraźnie podzieleni na dobrych i złych (czarne charaktery i świetlane postacie), a ich postępowanie jest pozytywnym albo negatywnym przykładem ilustrującym założoną tezę.
Sama autorka twierdziła, że najważniejszym motywem powieści jest powstanie 1863 r. Jednym z istotniejszych kryteriów oceny postaci jest właśnie ich stosunek do sprawy narodowej. Innym ważnym kryterium, według którego ocenia się bohaterów, jest ich stosunek do pracy. Wyraźnie negatywnie przedstawieni są Emilia i Zygmunt Korczyńscy. Są to postacie piękne fizycznie, ale ich postępowanie budzi niechęć. Rozmowy Benedykta i Witolda można nazwać dyskursami o sprawach aktualnych. Również w wielu wypowiedziach Justyny odnajdziemy wyraźne ślady ideologii pozytywistycznej.
Zobacz: