Młode pokolenie końca lat 60., które widziało na własne oczy klęskę powstania styczniowego, wystosowało protest wobec ideologii romantycznej. Młodzi byli już zniecierpliwieni irracjonalnymi koncepcjami, zrywami, które kończyły się śmiercią młodzieży, konfiskatą dóbr, zsyłkami lub emigracją. Zachęceni racjonalną filozofią Zachodu, porażeni wizją ziemskiej nędzy, niesprawiedliwości społecznej, zaczęli głosić przyziemne, niezbyt „cudowne”, lecz praktyczne ideały. Do romantyzmu i postawy uduchowionego romantyka, wieszcza odnosili się niechętnie, stosując nieraz ośmieszenie, pogardę lub kpinę.
- W Nad Niemnem Eliza Orzeszkowa prezentuje szereg romantycznych dziwadeł: zmanierowanego artystę Zygmunta Korczyńskiego, „nafaszerowaną” romansami, egzaltowaną, śmieszną Emilię Korczyńską czy też Różyca – arystokratę – bywalca świata ogarniętego bólem istnienia. Te postacie budzą współczucie, śmiech, pogardę.
- W Lalce Bolesław Prus ukazał niszczącą siłę romantycznego idealizmu. Materią powieści są stracone złudzenia tych, którzy przyjęli romantyczną ideę. Wielka miłość i to, co romantyczne w Wokulskim, zniszczyło go – unicestwiło nawet te pierwiastki, dzięki którym mógł być użyteczny dla świata. Mrzonki o wyzwoleniu, „napoleońskie” nadzieje – to tylko dziwactwa sympatycznego staruszka, jakim był Rzecki. Oto, co pozostało z romantyzmu.
- Adam Asnyk w swoich wierszach, np. w Daremnych żalach dobitnie perswaduje spadkobiercom, że ich czas minął, że nadszedł czas młodych, nowego pokolenia, nowych ideałów. Romantyzm to „uwiędłe laury” – najlepszy symbol mniemań pozytywistów o idei ojców.
Popatrzmy, jak wiele przychylnych akcentów o romantyzmie znajdujemy we „wrogiej” literaturze pozytywistów:
- Nad Niemnem. Tuż obok krytyki i ośmieszenia Orzeszkowa składa hołd powstańcom 1863 r. Mogiła w lesie – to miejsce święte, wspomnienie tych wydarzeń to święty czas jedności wszystkich stanów. Zachwyt pięknem nadniemeńskiej natury także przywodzi na myśl romantyczną koncepcję człowieka i przyrody.
- Gloria victis – nowela Elizy Orzeszkowej to znów obraz powstańczej tragedii, nieszczęśliwa, rozdarta przez historię miłość, patriotyzm – wartości, przed którymi chylą czoła nie tylko ludzie, lecz także cała leśna przyroda.
- Lalka Bolesława Prusa – też zawiera wspomnienie powstania styczniowego, ideę ojczyzny, walk, które już się odbyły i nadzieje na wolność są, choćby w przypadku Rzeckiego, wzruszające, nie ma tu ich ostrego potępienia.
- Contra spem spero Marii Konopnickiej jest hasłem romantycznym, nie racjonalnym. Poetka w ogóle jest „romantycznym elementem” w pozytywistycznej strukturze literackiej. Poeta w jej mniemaniu to mimo wszystko wieszcz, wódz narodu, poezja porywa do walki, a idea patriotyzmu przewyższa wszystkie inne. A zatem – głosili pozytywiści własną drogę i inny program, lecz „nie deptali przeszłości ołtarzy” – w głębi duszy żywili respekt wobec minionej epoki.
Co pozytywiści przejęli od romantyków?
- Ideał patriotyzmu – choć inaczej realizowany. Odrzucając metodę walki zbrojnej, składali hołd powstaniom i ich bohaterom (Prus, Orzeszkowa, Sienkiewicz).
- Umiłowanie piękna natury, litewskiego i polskiego pejzażu, motyw polskiego dworku szlacheckiego.
- Sentymentalne spojrzenie na romantyzm (Sienkiewicz).
- Szacunek dla romantycznych wieszczów, zwłaszcza dla Mickiewicza.
Zobacz:
POZYTYWIŚCI wobec epoki romantyzmu
https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/realizm-pozytywizm/c139-realizm/porownaj-zalozenia-i-cechy-epoki-romantyzmu-i-pozytywizmu
https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/realizm-pozytywizm/c423-pozytywizm-w-polsce-2/bohater-romantyczny-a-bohater-pozytywistyczny-proba-porownania
https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c164-pozytywizm/test-z-pozytywizmu