Początek romantyzmu – sytuacja w trzech zaborach

Zabór rosyjski
Po ustaleniach kongresu wiedeńskiego powstało zależne od Rosji Królestwo Polskie ze stolicą w Warszawie. Tu właśnie w roku 1830 wybuchnie powstanie listopadowe i tu najsilniejsze będą represje popowstaniowe: likwidacji ulegnie sejm, zniesiona zostanie konstytucja, przestanie istnieć armia i wprowadzony zostanie obowiązek służby w wojsku rosyjskim. Nastąpią konfiskaty majątków, aresztowania, zsyłki. Bardzo nasili się rusyfikacja, zamknięte zostaną uniwersytety w Wilnie i Warszawie. Odpowiedzią Polaków będzie wzmożona działalność spiskowa. Tu w historii heroicznie zapiszą się ludzie tacy jak: Szymon Konarski – uczestnik powstania listopadowego, później emisariusz organizujący ruch konspiracyjny,; stracony po torturach w Wilnie w 1839; Walerian Łukasiński – założyciel w 1819 roku tajnego związku o nazwie Wolnomularstwo Narodowe, aresztowany w 1822 roku i skazany na dziewięć lat więzienia. Nigdy już nie wyszedł na wolność – władze carskie trzymały go w ciężkim więzieniu w Szlisselburgu aż do końca jego życia, czyli przez 46 lat! Karol Levittoux – by nie wydać towarzyszy, w 1841 roku dokonał samospalenia w warszawskiej Cytadeli. Miał wówczas 21 lat.

Zabór pruski
Zabór o najszybszym rozwoju gospodarczym. Tu najwcześniej, bo w roku 1811 i 1823, przeprowadzono reformy uwłaszczeniowe. Także w Wielkopolsce najwcześniej pojawią się – wiązane z następną epoką, pozytywizmem – ideały pracy organicznej, metodą walki o polskość będzie wzmacnianie polskości przez działania gospodarcze i oświatowe. Przykładem takiej postawy jest osoba Dezyderego Chłapowskiego i jego idea szerzenia kultury rolnej. Ośrodkiem zaboru jest Poznań. Germanizacja początkowo nie jest ostentacyjna – polega na wprowadzeniu niemieckiego do szkół i popieraniu niemieckich kolonistów – ale po roku 1832 wyraźnie się nasili i spotka z oporem.

Zabór austriacki
Ośrodki: Kraków, Lwów. Słaba sytuacja gospodarcza, ograniczanie swobód, germanizacja (w Akademii Krakowskiej wprowadzono język niemiecki). Tu w roku 1846 nastąpi rabacja chłopska pod wodzą Jakuba Szeli. Po wydarzeniach Wiosny Ludów w 1848 roku zostanie zniesiona pańszczyzna. W grudniu 1848 roku tron cesarski obejmie Franciszek Józef I.

 

Walka klasyków z romantykami – najsłynniejszy spór w polskiej literaturze

Młodzi zaczęli głosić program, który klasycznym profesorom i twórcom literatury wydał się herezją. Musiał wyniknąć z tego konflikt. Wojna toczyła się na łamach pism, za pomocą słów nie szpady, ale musiało być gorąco.
Ta polemika otwiera polski romantyzm.

• Pierwszy ruch to rozprawa Kazimierza Brodzińskiego (profesora literatury na Uniwersytecie Warszawskim) O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej, opublikowana w 1818 roku w Pamiętniku Warszawskim. Brodziński przeciwstawił klasyczności twórczość oryginalną, eksponującą romantyczne uczucie, będącą wyrazem narodowego ducha prostoty, łagodności i sielskości.

• Odpowiedź – rozprawa O pismach klasycznych i romantycznych zamieszczona w 1819 roku na łamach Dziennika Wileńskiego przez Jana Śniadeckiego (znakomitego matematyka i astronoma), w której profesor zwalcza romantyzm jako „szkołę zdrady i zarazy”.

• Poetycka realizacja – pierwszy tom Poezji Mickiewicza wydany w 1822 roku. Datę tę uznaje się za literacki początek romantyzmu. Ballada Romantyczność stanowi pokoleniowy manifest ideowy, a pod postacią Starca Mickiewicz ukazał Śniadeckiego jako przedstawiciela klasyków.

• Ostra krytyka tych poezji – Mickiewicz odpowiada w przedmowie do Poezji wydanych w 1829 roku O krytykach i recenzentach warszawskich.

• Ostatni etap sporu – wystąpienie w prasie Maurycego Mochnackiego (znakomitego krytyka literackiego) z tekstem Niektóre uwagi nad poezją romantyczną, w którym rozprawił się zarówno z ortodoksyjnym klasycyzmem Śniadeckiego, jak i z idyllą Brodzińskiego. Romantyzm odniósł niezaprzeczalne zwycięstwo i stał się dominującym prądem literackim.

 

Towarzystwo Filomatów i Zgromadzenie Filaretów

Przynależność do Towarzystwa Filomatów i Zgromadzenia Filaretów była bardzo ważnym punktem biografii Adama Mickiewicza i miała ogromny wpływ na jego twórczość.

W 1817 roku powstało Towarzystwo Filomatów (filomata oznacza: miłośnik wiedzy), którego członkowie stawiali sobie za cel szerzenie nauki i samokształcenie, a także działania wolnościowe. Ze względu na to, że zaborcy nie pozwalali na takie działania, był to związek tajny. Oprócz Mickiewicza należeli do niego również: Tomasz Zan, Józef Jeżowski, Onufry Pietraszkiewicz oraz Józef Czeczot i Franciszek Malewski.

W 1820 roku zawiązało się legalne Koło Promienistych z inicjatywy Tomasza Zana. Ale ponieważ Promieniści wysuwali hasła niepodległościowe, koło zostało rozwiązane, a Zan powołał na jego miejsce Zgromadzenie Filaretów (czyli miłośników cnoty). Za działalność w nielegalnych związkach Mickiewicz i jego towarzysze byli aresztowani, przeszli proces oraz zesłano ich w głąb Rosji. Ten ważny epizod został przez Mickiewicza opisany w III cz. Dziadów, a poetyckim efektem zesłania stały się Sonety krymskie.

 

Ogólnie o poezji Mickiewicza

Mówiąc „poezje”, mamy na myśli zbiory wierszy, pojedyncze liryki, utwory krótsze i dłuższe, które napisał Mickiewicz oprócz dzieł obszernych – dramatów romantycznych, eposu. Utwory poetyckie są niemniej ważne, śmiało mogą zostać przywołane na maturze. Niektóre mają tak ustaloną pozycję w polskiej kulturze, że trzeba znać okoliczności ich powstania i przesłanie.
Mickiewicz jest określany jako wieszcz narodowy, czyli genialny, natchniony poeta, człowiek przepowiadający przyszłość, jeden z najważniejszych w kraju twórców. W historii literatury mianem wieszcza określimy też twórcę narodowych dzieł odwołujących się do historii i sytuacji kraju. Pokolenia uznały Adama Mickiewicza za wieszcza narodowego głównie dzięki profetycznej wizji zawartej w Dziadach, także dzięki epopei narodowej – Panu Tadeuszowi, ale także dzięki licznym wierszom patriotycznym.

Wiersze Mickiewicza a jego biografia

• Ballady i romanse to w pewnym sensie owoc sielskiego dzieciństwa na Litwie, gdzie poeta poznał wiele ludowych podań i legend. Pierwszy ważny, programowy, stanowiący swoiste credo poety zbiór – wywoła polemikę i stanie się początkiem nowej epoki. Pisząc go, Mickiewicz sięgał do zasłyszanych w dzieciństwie ludowych opowieści piastunki.

• Sonety krymskie to literacki efekt zesłania poety za działalność filomacką. Zesłany w głąb Rosji odbył podróż po urokliwym Krymie, co zaowocowało cyklem, w którym zawarł refleksje, piękno krajobrazu i tęsknotę za ojczyzną.

• Liryki lozańskie powstały w Lozannie, w Szwajcarii, gdzie Mickiewicz wykładał literaturę łacińską – poeta najwyraźniej przeżywał wówczas kryzys wieku średniego, wiersze mają charakter podsumowania dotychczasowego życia i rozrachunku z przeszłością.

Uwaga

• W liryce miłosnej dopatrujemy się echa osobistych przeżyć – nieszczęśliwej miłości do Maryli Wereszczakówny.
• W liryce patriotycznej – czynu poety dowodzącego miłości ojczyzny, rehabilitacji moralnej w związku z tym, że nie wziął udziału w powstaniu listopadowym.

Czego szukać w wierszach wieszcza?

Cech epoki – stylistycznych i ideowych. W poezji Mickiewicza odnajdziemy wszystkie najważniejsze cechy epoki: gotycyzm, ludowość, orientalizm, spirytualizm, tematykę miłosną i kult młodości, temat piękna natury. Zawsze zwróć uwagę na:

• nastrój, jaki panuje w utworze
• informację zawartą w utworze
• realizację założeń romantycznych
• słowa o sobie – własnych odczuciach, refleksjach, emocjach

 

Uporządkowanie utworów poetyckich

Pierwsze, programowe utwory
Jeszcze na pograniczu epok, zawierają sporo cech klasycznych. Nowy jest kult młodości i entuzjazm działania. Oda jest wierszem programowym!!!

• Oda do młodości
• Pieśń filaretów

Cykl zapoczątkowujący romantyzm
Typowy dla nowej epoki gatunek, tematyka i nastrój.

• Ballady i romanse: Lilije, Świteź, Rybka.
  Najważniejsza: otwierająca cykl ballada Romantyczność – manifest programowy epoki.

Cykl sonetów – Sonety krymskie
Temat piękna Krymu służy za pretekst do pokazania kunsztu poetyckiego i wyrażenia refleksji filozoficznej.
Ważne: Stepy akermańskie (pierwszy) i Ajudah – ostatni utwór cyklu.

Liryki lozańskie
Napisane w Lozannie – zawierają filozoficzne refleksje dojrzałego już poety.

• Snuć miłość…,
• Nad wodą wielką i czystą…,
• Polały się łzy…

Liryki miłosne
Mickiewicz kształtuje model romantycznej miłości – od tej pory obowiązujący w polskiej literaturze. Towarzyszą jej ból, tęsknota, rozstanie, idealizacja ukochanej.

• Do M***
• Niepewność

Wiersze patriotyczne
W polskiej tradycji literackiej bardzo ważne, znane za poetycki pomnik patriotyzmu.

• Do Matki Polki
• Śmierć Pułkownika
• Reduta Ordona

Popatrz na tytuły
Zauważ, że tytuły utworów, zbiorków i cykli to często nazwy gatunków: Ballady i romanse, Sonety krymskie, Oda do młodości. Bardzo interesujące są tytuły poszczególnych sonetów: często są to niezrozumiałe dla nas nazwy i wschodnie określenia. Z lirykami lozańskimi jest taki problem, że nazwa ta jest zwyczajowa, to po prostu określenie dla grupy utworów, a nie tytuł – nie piszemy więc tej nazwy w cudzysłowie ani wielką literą.

 

Oda do wolności

Pierwszy bardzo ważny wiersz

Oda do młodości – programowy liryk zbudowany na zasadzie kontrastu pomiędzy starym, zgnuśniałym światem (oświecenie) a nową, pełną zapału rzeczywistością, należącą do młodych (romantyzm).

• Ten kontrast to dominanta kompozycyjna utworu.
• Cały utwór jest apostrofą i apoteozą młodości i zawiera w sobie cechy poetyki oświeceniowej i romantycznej – jest to bowiem utwór z pogranicza epok.

Tytuł – oda – jest nowatorsko zastosowany, bowiem wskazuje gatunek zarezerwowany dla opiewania zjawisk godnych czci i szacunku. Zwrot frazeologiczny „do młodości” określa młodość właśnie jako takie godne czci i szacunku zjawisko. To nowość w dziejach kultury, która do początków XIX wieku uprawiała raczej kult starości – to ze starością wiązano wartości godne propagowania i utrwalania: dojrzałość, mądrość, rozsądek, zrównoważenie psychiczne. Tytuł gloryfikuje młodość, podkreśla jej rangę, widzi sens w jej buntowniczych
skłonnościach.

Gatunek: oda – z greckiego aoide – pieśń – to starożytny gatunek poezji bohaterskiej, opiewającej czyny i postawy herosów we wzniosłym, patetycznym stylu.

Przesłanie: Świat pogrążony jest w mroku – zły, pozbawiony uczuć – bo rządzi nim starość. Tylko duch młodości może zmienić go na lepsze. Poeta nawołuje do zmian. Przyszłość należy do młodych. W efekcie ich działań ustaną wojny i niepotrzebne spory, zapanuje braterstwo. Świat będzie wolny od przesądów, przemocy – będzie w nim dominować radość.

Tak rozumiany wiersz staje się swego rodzaju rozrachunkiem z klasycyzmem, a zarazem manifestem rodzącego się romantyzmu.

Krótki przegląd

• Początek to apostrofa do młodości. Jest w niej cień eposowego zwrotu poety do muzy o pomoc w tworzeniu. To znak apoteozy pojęcia młodości
  Bez serc, bez ducha, to szkieletów ludy;
  Młodości! dodaj mi skrzydła!

• Obraz starych
  Niechaj, kogo wiek zamroczy,
  Chyląc ku ziemi poradlone czoło,
  Takie widzi świata koło,
  Jakie tępymi zakreśla oczy.

• Kontrastowa wizja i misja młodości
  Młodości! ty nad poziomy
  Wylatuj, a okiem słońca,
  Ludzkości całe ogromy
  Przeniknij z końca do końca.

• Odezwa do młodych – warto zauważyć wezwanie do solidarnego, zespołowego działania. W pełnym romantyzmie tak nie będzie – bohater będzie działał samotnie
  Razem, młodzi przyjaciele!…
  W szczęściu wszystkiego są wszystkich cele;
  Jednością silni, rozumni szałem

• Aluzja do mitologicznego Herkulesa – odwołanie do antyku to także cecha klasyczna
  Dzieckiem w kolebce kto łeb urwał Hydrze,
  Ten młody zdusi Centaury;
  (…)
  Młodości! orla twych lotów potęga,
  Jako piorun twoje ramię.

• Pełna optymizmu ostatnia strofa. Jutrzenka swobody stała się powszechnym symbolem.
  Pryskają nieczułe lody
  I przesądy światło ćmiące.
  Witaj, jutrzenko swobody,
  Zbawienia za tobą słońce!

 

Elementy oświeceniowe (klasycystyczne)

• motywy mitologiczne (lot ikaryjski, porównanie siły młodości do mocy Heraklesa);
• ton wysoki metaforyki utworu („nektar żywota”, „nowości kwiat”);
• dwudzielna kompozycja: kontrast między obrazami gnuśnej starości a rewolucyjnej młodości;
• gatunek i wykrzyknienia i apostrofy charakterystyczne dla stylu retorycznego („Młodości! dodaj mi skrzydła!”);
• propagowanie ideałów oświeceniowych: wiara w możliwość ulepszenia świata; wiara w przyjaźń i braterstwo; jednostka podporządkowana zbiorowości – przekonanie o wyższości działań zbiorowych nad indywidualnymi.

Elementy romantyczne

• podmiot liryczny jako jednostka wybitna, romantyczny przywódca;
• namiętność, entuzjazm, pragnienie gwałtownych zmian;
• kultywowanie młodości jako potężnej siły tworzącej (kreacyjnej), negowanie starości jako wartości samej w sobie;
• romantyczne hasła buntu, przekraczania granic wyznaczonych przez myślenie racjonalne, kierowanie się intuicją i romantycznym „szałem”;
• leksyka łamiąca zasadę decorum (odpowiedniości formy i treści), na przykład: „wody trupie”, „płaz w skorupie”.

Podmiot liryczny
to nawołujący do przemiany świata natchniony romantyczny przywódca. Jest jednym z tych, do których się zwraca – czyli jednym z odbiorców swego apelu – lecz zarazem kimś wyjątkowym: kimś, kto nie waha się stawiać przed sobą i współtowarzyszami celów niezwykłych.
Pod koniec utworu przyjmuje pozę natchnionego wieszcza przewidującego upadek starego świata i powstanie na jego gruzach nowej jakości: świata szczęśliwego, pozbawionego przesądów i wszelkich innych form zniewolenia – a to za sprawą siły młodości.

Analizując tekst, zauważ

• Epitety – skontrastowane: martwy świat, tępe oczy, wody trupie (to starość) Rajska dziedzina, złote malowidła, słodki nektar (młodość).

• Apostrofy do młodości! – „Razem, młodzi przyjaciele!” daje efekt apelu, wzywa do wspólnego działania, podkreśla konieczność współpracy, łączenia się we wspólnym działaniu.

• Porównanie homeryckie
  Dzieckiem w kolebce kto łeb urwał Hydrze,
  Ten młody zdusi Centaury,
  Piekłu ofiarę wydrze,
  Do nieba pójdzie po laury.
  W tych wielekroć cytowanych słowach znajdujemy nawiązanie do czynu Heraklesa, który – pokonawszy jako dziecko stugłowego potwora, Hydrę – stał się z czasem symbolem siły i odwagi, zdolnej pokonać każde przeciwieństwo (uosabiają je centaury). Porównany do Heraklesa młody człowiek dysponuje taką właśnie siłą; doskonaląc się w jej używaniu, będzie gotów do wielkich działań dla dobra ludzkości.

• Metafory na przykład:
  Obszar gnuśności zalany odmętem:
  To ziemia!
  Oto obraz świata zamieszkanego przez ludzi mało aktywnych, biernie poddających się schematom.

• Alegoria
  (…) płaz w skorupie,
  Sam sobie sterem, żeglarzem, okrętem;
  (…)
  To się wzbija, to w głąb wali:
  Nie lgnie do niego fala ani on do fali,
  To alegoryczny obraz pozbawionej głębszego sensu, nietwórczej, egoistycznej egzystencji samolubnych, niewspółpracujących na rzecz powszechnego dobra jednostek.

• Personifikacje i animizacje
  Młodości! ty nad poziomy
  Wylatuj, a okiem słońca
  Ludzkości całe ogromy
  Przeniknij z końca do końca
  Inny przykład:
  Młodości! orla twych lotów potęga,
  Jako piorun twoje ramię.
  Obrazują siłę i rozmach młodości. Zastosowany w metaforach motyw lotu podkreśla niemal nieograniczone możliwości młodości, jej niezwykłą przenikliwość i zdolność do wielkich czynów, a także wznoszenie się ponad przeciętność.

• Symbole – zwłaszcza końcowy obraz symboliczny:
  Pryskają nieczułe lody,
  I przesądy światło ćmiące.
  Witaj, jutrzenko swobody,
  Zbawienia za tobą słońce!
  Ukazuje świat po przemianach, które nastąpią dzięki działaniu młodości: będzie on radosny, piękny, wolny od przesądów i przemocy. „Jutrzenka swobody” symbolizuje świt, początek radosnej wolności.

Rola utworu w polskiej kulturze
W okresie powstania listopadowego uznawany był za manifestację uczuć patriotycznych oraz wiary w możliwość odzyskania przez Polskę niepodległości i swobód politycznych. Przez lata uważany za jeden z najważniejszych polskich wierszy.

Oda… na maturze

Kusi zestawienie Ody do młodości Adama Mickiewicza i Do młodych Adama Asnyka.
W przypadku powyższych utworów musisz wiedzieć, że obydwa to manifesty pokoleniowe, ale pokoleń mających zupełnie odmienne ideały. Zauważ różnice w kreacji podmiotu lirycznego: w Odzie… identyfikuje się on z młodymi, jest jednym z nich, w wierszu Asnyka występuje z pozycji kogoś starszego i doświadczonego. Zasadniczą różnicą jest stosunek do przeszłości – w romantycznym utworze jest mowa o budowaniu nowego świata na gruzach starego, w pozytywistycznym – o szacunku do dorobku poprzednich epok. Zwróć też uwagę na imperatywy, jakie obydwa utwory kierują do młodych odbiorców. Koniecznie odwołaj się do ideałów obu epok.
Pytanie dotyczące Ody… to najprawdopodobniej sposób portretowania młodości i starości: wówczas nie pomiń podanych terminów: kontrast, personifikacja, apoteoza.

 

Cykl romantyczny

Ballady i romanse

Zostały wydane w 1822 roku, stanowią zbiór ballad Adama Mickiewicza. Ta data została uznana za początek polskiego romantyzmu.

Ballada to gatunek stworzony przez romantyków – oryginalny, bo łączy cechy liryki i epiki. Każda ballada ma swoją fabułę – jest wierszowaną opowieścią o jakichś, najchętniej krwawych – zdarzeniach. Mickiewicz odwoływał się w swoich balladach do opowieści ludowych, zawarł w nich zasady ludowej moralności, osadzał akcję ballad na tle pięknej, dziwniej i tajemniczej przyrody. W fabule równą rolę i prawo istnienia otrzymały postacie fantastyczne i realne.

W balladach szukaj

• fantastyki, świata realnego obok fantastycznego
• moralnego przesłania
• obecności natury – tworzącej nastrój, współodczuwającej z bohaterem
• zdarzeń pełnych grozy

Najważniejsza, bo programowa ballada to Romantyczność

Motto utworu. Pochodzi z Szekspira, ulubionego twórcy dla wielu romantyków, a brzmi:

Zdaje mi się, że widzę… gdzie?
Przed oczyma duszy mojej.

Akcja: Narrator ballady opowiada o młodej dziewczynie Karusi, która na rynku małego miasteczka zachowuje się jak szalona, wyciąga do kogoś ręce i widzi swojego Jasieńka – zmarłego ukochanego. Zebrany wokół dziewczyny tłum prostych ludzi nie widzi ducha, ale wierzy dziewczynie, natomiast Starzec, reprezentujący człowieka oświecenia, szydzi z całej sytuacji. Kto ma rację? Czy dziewczyna jest po prostu chora psychicznie? Narrator ballady zdradza swoje stanowisko w tej sprawie i całe wydarzenie puentuje słynnymi słowami:

Czucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko.

Przesłanie: powyższy dwuwiersz to kwintesencja romantycznej filozofii, według której w poznaniu świata ważniejsze od nauki i wiedzy („szkiełko i oko”) są uczucia i wiara. W programowej balladzie odzwierciedla się spór pomiędzy klasykami a romantykami, przy czym poeta przyznaje rację romantykom.

Podmiot liryczny – jest tu narratorem, świadkiem zdarzeń, które relacjonuje, bierze udział w dyskusji (mówi „odpowiadam skromnie).

Z czym można zestawić Romantyczność

• Z utworami, w których występuje dwoistość świata – obok realnego istnieje nierealny, fantastyczny, zjawiska otrzymują nieracjonalne wyjaśnienia. Taką jest ballada Goethego – Król Olch. Narzuca się też wielkie dzieło polskiej literatury – Wesele Stanisława Wyspiańskiego, tam do realnych weselników przychodzą goście z zaświatów – do Marysi przychodzi widmo jej zmarłego kochanka – malarza de Levaeux. Scena jest wyraźną aluzją do utworu Mickiewicza. Zapamiętaj jednak, że Marysia z Wesela boi się widma, odpycha go – a Karusia przeciwnie – wciąż kocha narzeczonego.

• Z utworami w których występuje osoba lub temat obłędu, postaci obłąkanej. Autorzy romantyczni tym się różnili od twórców epok rozumu, że w szaleństwie widzieli geniusz, prawdziwsze spojrzenie na świat – swoisty dar. Do szaleńców w literaturze należy Maria z Nie-Boskiej komedii, Don Kichot Cervatesa, Gustaw z IV części Dziadów.

• Ważnym bezpośrednim nawiązaniem do Mickiewicza jest wiersz Władysława Broniewskiego Ballady i romanse – dotyczy jednak innego tematu, wojny, Holokaustu, zniszczonego miasta.

Co pamiętać z innych ballad?

• W Liliach poeta podejmuje motyw zbrodni i kary – według kodeksu ludowego nieuniknionej. Kara spotyka damę mężobójczynię, która chciała ukryć przed światem swoją zbrodnię. W świecie tylko realnych reguł może by jej się to udało – ale nie w świecie ballad, gdzie irracjonalne moce są tak samo silne jak zwykłe… Aby dokonać sprawiedliwości pojawi się sam duch męża. Nie ma zbrodni bez kary, nie miał racji Pustelnik – racjonalista mówiący Pani: „Nikt się nie dowie!”. Nastroju dodają okoliczności – strasząca po nocy zjawa, wieńce splecione z kwiatów z grobu…

• I w Rybce sprawiedliwość wymierza siła pozaziemska. Młody panicz uwiódł biedną dziewczynę, a kiedy ta urodziła dziecko, odwrócił się od niej i poślubił kobietę równego sobie stanu. Nieszczęsna Krysia utopiła się z rozpaczy, a dziecko zostawiła wiernemu słudze. Co wieczór wyłaniała się jednak z jeziora, aby karmić swoje niemowlę. Kiedy pewnego dnia nad jezioro wybrał się panicz z małżonką, ślad po nich zaginął – zniknęli. Zniknęła również Rybka (czyli Krysia). Czyżby dokonała zemsty? Być może, bo nad jeziorem pojawiły się dwa nowe głazy… wszystko w nastroju romantycznym – świadkami zdarzeń są noc, jezioro, stary sługa.

• Świteź – ballada opowiada o tajemnicach tytułowego jeziora. Kiedyś na jego miejscu był litewski gród. Kiedy mężczyźni wyruszyli ze zbrojną pomocą Mendogowi, osamotnione kobiety zostały napadnięte. Modlitwy do Boga o ratunek zostały wysłuchane: Bóg zamienił miasto w jezioro, a ludzi w kwiaty i zioła.

• Świtezianka – to ballada o konsekwencjach niewierności. Świtezianka postanowiła sprawdzić wierność ukochanego, który przysięgał jej miłość na wieki, i przybrała postać pięknej dziewicy. Młodzieniec uległ jej i spotkała go za to kara – za złamanie przysięgi został wciągnięty w toń jeziora, a jego dusza na wieki, zaklęta w drzewie.

Pamiętaj!

Ballady mogą okazać się przydatne, gdy przyjdzie omawiać temat związany z moralnością – zwłaszcza jej ludowym wymiarem. Korespondują z innym dziełem Mickiewicza – Dziadami, zwłaszcza częścią II. Tam przy obrządku dziadów lud wygłasza moralne przestrogi. Dobrze znać ludowy kodeks – nie wolno nikogo krzywdzić, bez względu na różnice stanu czy majątku, nie wolno odrzucać miłości, trzeba zaznać w życiu goryczy, trzeba zapłacić za swoje przewinienia.

Oprócz przesłania etycznego ballady Mickiewicza wnoszą do literatury jeszcze jedną wartość – są kwintesencją romantycznego ujęcia świata w literaturze, poetyckimi baśniowymi opowieściami, wprowadzają – czasem nie bez humoru, bo straszenie duchami odbywa się jednak z pewnym przymrużeniem oka – motywy kultury ludowej, niepowtarzalnego klimatu i nastroju.

 

Sonety krymskie

Sonety krymskie – to swoisty poetycki pamiętnik z podróży, jaką Adam Mickiewicz odbył w 1825 roku. Osiemnaście utworów cyklu to wspaniałe opisy przyrody i zapis przeżyć poety – zachwyconego pięknem przyrody i tęskniącego za ojczyzną wygnańca.

W Sonetach krymskich szukaj

• romantycznego zachwytu potęgą uduchowionej przyrody
• filozoficznej refleksji nad życiem i światem
• elementów orientalizmu
• tematów takich jak: miłość, samotność, poezja, artysta

Sonety krymskie należy traktować jako cykl – łączy je tematyka i osoba bohatera lirycznego – jest nim romantyk, obserwator świata, nie zawsze wypowiada się jako podmiot liryczny, to samotny Pielgrzym, podróżnik, wędrowiec tęskniący za ojczyzną. Taki typ bohatera jest charakterystyczny dla epoki: zarówno samotników, jak i emigrantów – wygnańców z ojczyzny – można znaleźć w romantyzmie bez liku. Pielgrzym jest jednocześnie poetą, a więc w jego postaci Mickiewicz skupił najważniejsze tematy literackie epoki. W cyklu pojawia się jeszcze jeden bohater – przewodnik Mirza.

Wprowadzenie tej postaci pozwala na ukazanie Pielgrzyma w dodatkowym wymiarze, z innej perspektywy. Mirza potwierdza na przykład wyjątkową uczuciowość swojego towarzysza. Podróż też przestaje być tylko podróżą. Pozwala ona poznać świat, ale też siebie samego oraz znikomość człowieka wobec potęgi przyrody.

Najsłynniejszy sonet to Stepy akermańskie – pierwszy z cyklu sonetów i najbardziej znany. Pomysł poety polega na porównaniu rozległego stepu do oceanu. Maluje słowami pejzaż bardzo nastrojowy: w pierwszej i drugiej zwrotce dominują odwołania do wzroku, w pozostałych do słuchu – kończy się nasłuchiwaniem głosu z Litwy i smutnym: „Jedźmy, nikt nie woła!”. Poza opisem stepowego pejzażu ważna jest też wszechobecna cisza, która podkreśla samotność poety i jego tęsknotę za ojczyzną.

Gdybyś analizował wybrany sonet

• Nazwij ten gatunek – to zawsze się liczy.
• Znajdź temat: czy to opis burzy, góry, stepu, morza. Postaw sobie dwa zadania: odkryć na czym polega poetyckość opis. Drugie – opis zawsze służy do filozoficznej refleksji. Jakiej?
• Ułatw sobie życie: w sonecie pierwsza część (dwie pierwsze strofy) jest opisowa, dwie ostatnie – refleksyjne. Tam szukaj przesłania filozoficznego.

Sonety Mickiewicza są bardzo plastyczne i dynamiczne – poeta operuje dźwiękiem używa onomatopei, czyli wyrazów dźwiękonaśladowczych, porównań takich jak lampa Akermanu (o księżycu), przeniesienia cech – wóz nurza się i brodzi (jak łódź), oksymoronów – suchego przestwór oceanu.

Poetyckie zabiegi zawsze czemuś służą: oddaniu piękna krajobrazu, budowaniu nastroju, refleksji – na przykład Ajudah – skalista góra na Krymie jest tematem ostatniego sonetu. Mickiewicz porównał ją do serca poety. Spienione bałwany uderzające o nią to namiętności, które dają twórcze natchnienie, a muszle to perły i korale. Widok morza oglądanego ze skały Ajudah jest punktem wyjścia do refleksji o twórczości poety. Tak jak fale rozbijają się o brzeg i nikną, pozostawiając „muszle, perły i korale” – przeżywane przez twórcę emocje pozostawią ślady w jego utworach.

 

Liryki lozańskie

Liryki lozańskie to cykl wierszy napisanych podczas pobytu w Lozannie, w Szwajcarii w roku 1839, gdzie Mickiewicz pełnił funkcję profesora literatury. Wagę przykłada się do czterech krótkich utworów: Snuć miłość…, Nad wodą wielką i czystą…, Gdy tu mój trup… i Polały się łzy…

Cechuje je dbałość o przejrzystość, zwięzłość, a nawet lapidarność. Najważniejszy liryk – Polały się łzy…, krótkie, zaledwie pięciowersowe podsumowanie życia poety. Wiersz jest uznany za arcydzieło, bo w lapidarnej formie udało się poecie zawrzeć cały życiorys i ogromny ładunek emocjonalny.

Polały się łzy me czyste, rzęsiste,
Na me dzieciństwo sielskie, anielskie,
Na moją młodość górną i durną,
Na mój wiek męski, wiek klęski;
Polały się łzy me czyste, rzęsiste…

Liryk ma precyzyjną budowę: pierwszy i ostatni wers ujmują utwór w klamrę kompozycyjną i stanowią wyznanie poety. Każdy ze środkowych wersów opisuje celnie i skrótowo kolejny etap jego życia: wers na dzieciństwo, na młodość, na wiek męski. Prosty, lapidarny wręcz utwór jest olbrzymią kondensacją uczuć, a nie są to uczucia pozytywne: chodzi o gorycz i smutek wynikające z rozrachunku z samym sobą. Kompozycja cechuje się naciskiem położonym na warstwę muzyczną, melodyjnością, staranną instrumentacją zgłoskową. Brakuje tu rymów na końcach wersów, są za to dokładne rymy wewnętrzne. Stąd większy nacisk kładzie poeta na każde, pojedyncze słowo i jego rolę w układzie całości. Efektem jest utwór niezwykle oszczędny, a jednocześnie uderzający siłą wyrazu. Całe życie bohatera warte jest łez: zarówno dzieciństwo, jak i młodość (ta młodość, którą tak opiewał w Odzie… ) i dorosłość. Ten nastrój wiersza zbudowany oszczędnymi środkami wyrazu artystycznego powoduje, że Julian Przyboś nazwał go wierszem-płaczem. Podsumowanie życia, osiągnięć i klęsk – to częsty temat poezji. Jeśli porównać z jakimś utworem wiersz Mickiewicza – to na przykład z Curriculum vitae Leopolda Staffa.

 

Liryka patriotyczna

Mickiewicz odgrywa kluczową rolę w kreacji polskiej poezji patriotycznej. Wpłynął na to czas historyczny – lata niewoli, którą bardzo boleśnie odczuwali poeci, zesłanie, emigracja, próby walk niepodległościowych. Do tej pory w polskiej literaturze mieliśmy do czynienia z liryką patriotyczną bardziej reformatorską niż emocjonalną – jak na przykład Pieśni Jana Kochanowskiego czy wiersze Wacława Potockiego. Na tle tym oryginalnie rysuje się Hymn do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego. Tymczasem w romantyzmie dochodzą do głosu emocje – walko o wolność splata się z mistyczną ideologią epoki, wiarą w zwycięstwo nawet wbrew realiom (mierz siły na zamiary). Mickiewicz napisał kilka wierszy, które stały się utworami sztandarowymi w patriotycznym wychowywaniu polskiej młodzieży.

Czego w nich szukać?

• pochwały spisku i konspiracji
• modelu wzorcowego patrioty – często tragicznego, samotnego, poświęcającego życie prywatne dla sprawy ojczyzny
• ładunku poezji tyrtejskiej, zagrzewającej do walki pod wodzą natchnionego poety
• obrazu męczeństwa polskich bohaterów
• portretów polskich bohaterów – Emilii Plater, Ordona
• eksponowania heroizmu patriotycznych czynów
• portretu matki polskiego patrioty wychowującej syna do męczeństwa i poświęceń symbolizowanych przez sznur, celę więzienną
• dużego ładunku emocji, mocnych słów – nienawiści do wroga, miłości do ojczyzny, tęsknoty za wolnością
• postrzegania Polski jako matki skutej w kajdany

 

Liryka miłosna

Miłość romantyczna to miłość wielka, oparta na wspólnocie dusz, zakończona rozstaniem przeznaczonych sobie kochanków. Adam Mickiewicz przyczynił się do utrwalenia takiego modelu. W wielu jego wierszach słychać echo miłości do Maryli Wereszczakówny, która została żoną Wawrzyńca Puttkamera. Marylę polska tradycja literacka uważa za Mickiewiczowską muzę, choć w jego życiu odegrały rolę także inne kobiety.

W poezji miłosnej szukaj

• Portretu ukochanej – pięknej, nieosiągalnej, odległej – jak w Do *** Na Alpach w Splügen – ona roztańczona wśród swojego otoczenia – on daleko osamotniony w zimnym alpejskim krajobrazie.
• Bogactwa i zmienności uczuć – lęku, tęsknoty, bólu.
• Wyobrażenia miłości jako platonicznej łączności dusz – nad przestrzeń, czas i ludzkie konwenanse.
• Próby definicji miłości – w niepewności słynne: „czy to jest miłość, czy to jest kochanie”.
• Deklaracji nieprzemijalności uczucia – „na każdym miejscu i o każdej dobie”.

Na ten wiersz warto zwrócić uwagę…

Do M***
Ze względu na wykorzystanie go przez Prusa w Lalce. Tam baronowa Zasławska prosi Wokulskiego, by wyrył w pomniku z kamienia słowa:

Na każdym miejscu i o każdej dobie,
Gdziem z tobą płakał, gdziem się z tobą bawił,
Wszędzie i zawsze będę ja przy tobie,
Bom wszędzie cząstkę mej duszy zostawił.

Zobacz:

Mickiewicz – biografia

Romantyzm w Polsce

 

Adam Mickiewicz na maturze

Biografia i twórczość Adama Mickiewicza

Adam Mickiewicz – jak pisać o…

Adam Mickiewicz – jego rola w literaturze polskiej