Motywy romantycznej literatury

Miłość

Miłość to wielki romantyczny temat i to ogólnoeuropejski – nie tylko polski.

• Zaczyna się od Cierpień młodego Wertera Goethego. Jego bohater: wrażliwy, nieszczęśliwie zakochany, wreszcie samobójca – stał się wzorem dla większości poetów i kochanków. Dziełko Goethego stało się najpoczytniejszą książką epoki, młodzież naśladowała strój Wertera, niestety również postawę – rozgoryczenia, rozczarowania światem, nierzadko – samobójczą śmierć z miłości.

• Byronowski Giaur także traci swoją ukochaną – niewolnicę tureckiego emira Leilę – i będzie się mścił. Wcześniej obmyślał porwanie. Miłość jest motorem jego działań, sensem życia. Zemsta nie przynosi mu ulgi. Zemsta czy wspólna ucieczka to romantyczne komponenty ukształtowania miłości, która, choć zawsze romantyczna, nigdy nie jest taka sama.

• Najważniejszy z polskich kochanków to Gustaw z IV części Dziadów, a ta część to najważniejszy romantyczny utwór o miłości. Gustaw o swój los obwinia książki – przywołuje Wertera. Jego miłość jest wszechogarniająca, prowadzi do obłędu.

• Kontekst „miłość a sprawa polska”. W naszym narodowym wymiarze ukochana ma rywalkę – ojczyznę. Dla niej mężczyzna porzuci żonę, z nieszczęśliwie zakochanego przemieni się w spiskowca – rycerza ojczyzny. Przykład najlepszy – Konrad Wallenrod, który w domu szczęścia nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie.

• Inny ważny kontekst miłości to etyka – dylematy zbrodni i zdrady wkradają się w biografię wielu postaci, choćby Hrabiego Henryka z Nie-Boskiej komedii albo Jacka Soplicy z Pana Tadeusza.

• Miłość w ujęciu Fredry przyjmuje inny wymiar i inaczej się rozwija. W Ślubach panieńskich miłość rodzi się, wzmacnia, prowadzi do dobrego, szczęśliwego związku. Fredro nie godzi się z nieszczęśliwą koncepcją romantyków, a Wertera wyśmiewa pod postacią Albina.

Miłość romantyczna

• jest osią konstruującą dzieje bohatera romantycznego,
• prywatnym wątkiem postaci w utworze,
• jest także głosem krytyki w sprawie istniejącego porządku społecznego i obyczajowego.

Miłość romantyczna jest to miłość tragiczna, nieszczęśliwa, prowadząca do obłędu i samobójstwa. Stanowi też odbicie w literaturze osobistych losów twórców. Jest także w romantyzmie krytyką tego schematu – w wydaniu Aleksandra Fredry.

Schematy miłości romantycznej

• Kochają się oboje, lecz konwenanse i układy społeczne uniemożliwiają związek:
  • Gustaw – odrzucony przez ukochaną, która poślubia innego.
  • Werter – odrzucony przez Lottę, która poślubia innego.
  • Jacek Soplica – odrzucony jako kandydat do ręki Ewy Horeszkówny – jako córka magnacka poślubia ona kandydata godnego jej stanu.

• On kocha – ona odrzuca jego uczucia:
  • Kordian – odrzucony przez Laurę ze względu na młody wiek.
  • Do***. Na Alpach w Splügen 1829.

• Miłość spełniona, ale zer­wana:
  • Konrad Wallenrod i Aldona (z przyczyn ideowych) – w Konradzie Wallenrodzie Mickiewicza
  • Mąż – Hrabia i Maria (przyczyną – poezja) – w Nie-Boskiej komedii Krasińskiego.

• Spokojny rozwój szczerego uczucia, zakończony ślubem:
  • Zosia i Tadeusz (Pan Tadeusz)
  • Aniela i Gucio, Klara i Albin (Śluby panieńskie).

Opis uczucia zakochanego

• Jak…
• Do M…
• Do***. Na Alpach w Splügen 1829
• Rozłączenie

Tęsknota wygnańców
– miłość do ojczyzny z punktu widzenia emigranta

• Pan Tadeusz (Epilog),
• Hymn (Smutno mi, Boże…),
• Moja piosnka [II] (Do kraju tego…)

 

Ojczyzna

Drugi wielki temat romantyczny, w dodatku nasz rodzimy, polski, narodowy. Ojczyzna w niewoli, pragnienie wyzwolenia, wspomnienie potęgi kraju – to zręby tematyki.
Ujęcia są niejednolite: miłość ojczyzny i walka o wolność zostają postawione wobec wielkich kontekstów.

• Pierwszym będzie etyka – na przykład dylemat, na ile moralna była postawa wallenrodyzmu czy też próba królobójstwa Kordiana albo przemiana zabójcy w patriotę. Konrad Wallenrod dla ojczyzny stał się szpiegiem, zdradził zakon, sprzeniewierzył się zasadom rycerskim. Kordian był u progu królobójstwa – czy miłość ojczyzny tłumaczy te czyny?

• Drugim – ujęcia historiozoficzne, wizja Polski jako narodu wybranego, cierpiącego za inne narody. Najważniejsze hasła:
  • „Polska Chrystusem narodów” – koncepcja Mickiewicza wyłożona w Dziadach i Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego,
  • „Polska Winkelriedem narodów” – wyłożona przez Słowackiego w Kordianie.
    W obu przypadkach Polska bierze na siebie misję poświęcenia się za inne narody na wzór Boga (więc jest to mesjanizm metafizyczny) lub bohatera legendarnego (mesjanizm historyczny).
    Ważne są też metafory poetyckie
  • „ojczyzna jako matka” (Adam Mickiewicz),
  • „Polska jako dusza anielska w czerepie rubasznym” (Juliusz Słowacki).

• Trzecim – historia, jej realne oblicze: obrazy zsyłek, przesłuchań, martyrologii narodowej, dyskusje o przyczynach klęski powstania – odnotowane w literaturze. Najważniejsze dzieła mocno osadzone w historii:
  • Dziady (obraz męki młodych patriotów, ocena społeczeństwa polskiego),
  • Kordian – ocena powstania listopadowego,
  • Pan Tadeusz – wskrzeszenie czasów napoleońskich, ukazanie tradycji Polski szlacheckiej.
  • Wyrazem miłości do ojczyzny i tęsknoty za nią jest Inwokacja w Panu Tadeuszu.
  • Poeci romantyczni opiewają też bohaterów narodowych takich jak: Ordon, Emilia Plater, Sowiński.

Oceny społeczeństwa polskiego

• Dziady
• Grób Agamemnona (motyw duszy anielskiej w czerepie rubasznym)
• Kordian

Bunt – spisek – konspiracja

• Losy postaci – spiskowca (schemat poświęcenia)
• Wallenrod
• Konrad
• Kordian

Obraz zrywów niepodległościowych

• Pan Tadeusz (czasy napoleońskie),
• Dziady, Kordian (powstanie listopadowe)

Obrazy męczeństwa Polaków i despotyzmu wroga

• Dziady część III
• Kordian
• Fortepian Szopena

Uwaga! Ważnym pojęciem, które trzeba zapamiętać jest tyrteizm romantyczny. Zwykło się nadawać miano Tyrteuszy poetom romantyzmu krajowego, dlatego że oni tworzyli poezję zagrzewającą do walki, wzniecającą płomień buntu, a ponadto sami brali udział w walkach powstania listopadowego.

Romantyczny tyrteizm
To poezja tzw. romantyzmu krajowego – poetów pozostałych w ojczyźnie, biorących udział w powstaniu, takich jak: Kornel Ujejski, Ryszard Berwiński, Gustaw Ehrenberg.

Teorie historiozoficzne
Są to interpretacje i teorie dotyczące dziejów Polski lub w ogóle ludzkości– próbą zrozumienia czym są zabory, wojny, rewolucje. Zajmowali się tym wszyscy romantycy, formułowali definicje swoich refleksji nad dziejami. Najważniejsze dla literatury i wiedzy o romantyzmie są teorie stworzone przez polskich wieszczów i odzwierciedlone w arcydziełach. Zwiemy je „mesjanistycznymi filozofiami historii”.

Koncepcje historiozoficzne

• Mesjanizm narodowy:
  • metafizyczny (Dziady) – Polska jako Chrystus;
  • historyczny (Kordian) – Polska jako Winkelried
• Idea Towiańskiego – ciągła reinkarnacja, której trzeba się poddać
• Filozofia genezyjska – „cierpienie ofiarą na drodze postępu” (Słowacki),
• prowidencjalizm – historia – dzieło wyroków boskich (Nie-Boska komedia).

 

Młodość

• Według romantyków jest jedna z najbardziej istotnych i sprawczych wartości. Romantyzm dokonuje apoteozy młodości – w przeciwieństwie do klasycyzmu, który szanował doświadczenie, wiedzę i wiek mędrca. Romantycy głoszą siłę młodości, moc zapału młodzieńczego, emocji i serca. Nie rozum, a siła ducha, woli i uczuć są w stanie powalić świat na kolana. Potęga młodości skruszy nieczułe lody – tylko młodość może wywalczyć nową jakość. Taką definicję znajdziemy w Odzie do młodości Mickiewicza.

• Ale oprócz eksplozji siły jest też młodość dotknięta cieniem Weltschmerzu. Typowy młodzieńczy bohater Werter przegrywa ze światem. Jest wrażliwy, łatwo go zranić, nie pojmuje schematycznych ustaleń rzeczywistości – w końcu popełnia samobójstwo (Cierpienia młodego Wertera).

Jest więc cechą romantycznej młodości bunt wobec świata i walka o zmiany, cierpienie w imieniu całych społeczeństw. Młodzi są bohaterowie romantyczni – Konrad, Kordian. Walczą i przegrywają – tak na polu prywatnym, jak i społecznym. Piętno tragizmu czyni ich jednak jeszcze bardziej wzniosłymi i szlachetnymi. Jest zatem młodość ogromną potęgą, ale w jej skuteczność romantycy mało wierzą.

Utwory:

• Cierpienia młodego Wertera,
• Dziady, część IV,
• Oda do młodości,
• Kordian.

 

Poezja i poeta

Zagadnienie poezji i roli poety należy do najważniejszych w romantyzmie. Temat poezji poruszają wszystkie trzy dramaty romantyczne, Konrad Wallenrod, Beniowski i sporo mniejszych utworów.

Kim naprawdę jest poeta romantyczny? Posągiem człowieka na posągu świata, jak chciał Kordian? Odepchniętym przez społeczność samotnikiem, buntownikiem? Wybranym przez Boga, obdarzonym talentem i misją czy też zwróconym przeciw Bogu straceńcem?
Na pewno nie zwykłym śmiertelnikiem. Jest we władaniu poezji – a to dziedzina niemal święta wśród wartości romantycznych.

• Poeta jest ponad tłumem, to on ma być przywódcą narodu w walce o wolność. Przykład – jako sternik okrętu – ojczyz­ny – przedstawia się Słowacki w wierszu Testament mój.

• Szczególną uwagę warto zwrócić na Wielką Improwizację. Wielki temat poezji stawia Mickiewicz wobec dylematów etycznych. Konrad – ponieważ tworzy – czuje się równy Stwórcy. Czy ma prawo do żądań, które stawia? Konrad mówi: „Taka pieśń jest nieśmiertelność! Ja czuję, nieśmiertelność tworzę. Cóż ty większego mogłeś zrobić – Boże?”. Życzy sobie rządu dusz, niemalże bluźni przeciw Bogu. Ta poezja omal nie doprowadzi go do zguby. Jest więc siłą fatalną?

• Zygmunt Krasiński podejmuje temat poezji w Nie-Boskiej komedii. W przypadku Hrabiego Henryka poezja jest przekleństwem. Ponieważ nie zdał egzaminu z etyki, poezja stała się klątwą jego życia. Inaczej w przypadku jego syna – Orcia. Niewidomy, natchniony poeta jest poetą błogosławionym, czystym. Wynika z tego, że „być poetą” w wersji romantycznej to także wielka odpowiedzialność natury moralnej.

• Jest też poezja w romantyzmie arką narodów, narodową skarbnicą, która przechowuje pamięć ojczyzny, w odpowiedniej chwili staje się tyrtejską i zagrzewa do walki. Tak dzieje się w Konradzie Wallenrodzie – gdzie Mickiewicz nazywa ją „arką przymierza między starszymi a młodszymi laty”. Podobne ujęcie prezentuje Słowacki w Kordianie.

Kim jest poeta?

• Jednostką wybraną, kimś stojącym ponad rzeczywistością.
• Poeta tłumaczy innym tajemnice świata – jest nauczycielem, przewodnikiem, kapłanem, wieszczem.
• Świat go nie rozumie – ale on i tak poświęci się dla społeczności, jest bowiem jednostką obdarzoną misją. „Jam jest posąg człowieka na posągu świata” – tak wyrazi to Słowacki w Kordianie.

Czym jest sztuka?

• Absolutem. Tajemnicą niemożliwą do jednoznacznego zdefiniowania.
• Wielką siłą, która tworzy i niszczy.
• Dla romantyków sztukami najdoskonalszymi – bo najlepiej wyrażającymi ludzkie uczucia: od miłości do rozpaczy i buntu – są literatura i muzyka.
• W epoce tej ceni się wirtuozów i improwizatorów – panuje kult geniuszu i natchnienia.

Czym jest poezja?

• Moc kreacji z niczego (siła bos­ka) – Wielka Improwizacja,
• Siła zdolna zwykłych zjadaczy chleba w aniołów przerobić – Testament mój,
• Urna pamięci narodowej – Kordian,
• Arka przymierza między pokoleniami, Konrad Wallenrod,
• Przekleństwo i błogosławieństwo – Nie-Boska komedia,
• Siła utrwalająca wartość świata – Ajudah,
• Moc tyrtejska – budząca do walki – Konrad Wallenrod.

Poeta i poezja według romantyków

Kodeks romantyków:

• Twórca ma całkowitą swobodę wyrażania swych uczuć i myśli. Przede wszystkim natchnienie
  i wyobraźnia!

• Sztuka rodzi się z natchnienia, które jest „pierwiastkiem boskim w człowieku”.

• Żadnych granic, reguł, schematów!

• Odrzucone zostają wszystkie antyczne zasady krępujące literaturę: zasada trzech jedności, decorum, mimesis, jednorodności estetycznej dzieła.

• Romantycy chcą łączyć sprzeczności, bo przecież świat się z nich składa! – stąd synkretyzm, synteza sztuk, komizm z tragizmem, realizm z fantastyką. Ich celem jest raczej kreowanie świata, a nie jego naśladowanie.

Temat poezji poruszają

• wszystkie trzy dramaty romantyczne: Dziady, Kordian, Nie-Boska komedia,
• Konrad Wallenrod,
• Beniowski i sporo mniejszych utworów.

W romantyzmie poezja zyskuje postać potężnej siły.

• Musi pochodzić z natchnienia i geniuszu – na nic tu rzemiosło.
• Talent poetycki to dar niebios.
• Poeta ma misję do spełnienia – musi stać na czele narodu i walczyć o sprawy wielkie.
• Poezja jest arką przymierza między pokoleniami, gwarantuje trwałość tradycji.
• Poezja tyrtejska zagrzewa do walki.
• Poeta-geniusz stoi ponad tłumem zwykłych śmiertelników i jest przez nich niezrozumiany.

 

Mistycyzm

Mistycyzm odegrał ważną rolę w romantycznej filozofii, w ówczesnym widzeniu świata. Sceny mistyczne zamieszczali twórcy w swoich dziełach, doświadczenie mistyczne stało się doznaniem i autorów, i postaci literackich.

Czym jest mistycyzm?

Obcowaniem z Tajemnicą?

• Z pewnością jakąś formą spotkania ze światem nieziemskim. Kontakt z Bogiem, aniołami, istotami pozaziemskimi to doznanie mistyczne.

• Więcej: wiara w istnienie duchowej strony każdego zjawiska czy rzeczy, poszukiwanie jej – to także mistycyzm.

• Wszelkie „wejścia” nieznanego, nierzeczywistego, pozaziemskiego świata w nasz – to akty mistycyzmu. Nie mogą się odbywać zwyczajnie. Kanałami, przez które nadchodzą, są: sen, widzenie, wizja, jasnowidzenie, stany paranormalne.

Dla romantyków te punkty spotkań światów zwykłego i duchowego były bardzo ważne. Podważały naukę, pozwalały uprawomocnić proroctwo, dowodziły, że jest coś jeszcze poza naszym zwykłym, ludzkim doświadczeniem. I dawały nowe możliwości artystyczne.

Mistycyzm znajdziemy:

• w Dziadach (wszystkie części),
• w Balladach i romansach,
• w Kordianie
• w Nie-Boskiej komedii.

Wszędzie tam, gdzie siła pozaziemska wkrada się w losy bohaterów. Uwaga – w Dziadach najbardziej mistyczną, a zarazem profetyczną sceną jest Widzenie księdza Piotra.

Słynne sceny mistyczne:

• Dziady część II – obrzęd dziadów, przybycie duchów,
• Dziady część III – Widzenie księdza Piotra – wizja dziejów Polski (profetyzm),
• Romantyczność – wizja Karusi,
• Przygotowanie (Kordian),
• Wielka Improwizacja – autokreacja, dialog z Bogiem,
• Nie-Boska komedia – lot Męża za Dziewicą.

 

Podróż

Romantycy kochali podróże. Odkryli piękno gór: zdobywali szczyty Alp, podziwiali także piękno Tatr. Fascynowały ich krajobrazy egzotyczne – w biografiach romantyków, choćby Byrona, Słowackiego, często pojawia się motyw podróży na Wschód. Dla Polaków często podróż łączyła się z przymusową emigracją, nastrojami żalu i tęsknoty za ojczyzną.

• Faust Goethego podróżuje w czasie i przestrzeni.
• Mickiewicz swoje doznania z podróży po Krymie zapisuje w Sonetach krymskich.
• Odbiciem wrażeń Słowackiego z podróży na Wschód są słynne wiersze: Grób Agamemnona, Hymn (Smutno mi, Boże…).

 

Natura

Natura – to nie tylko tło, lecz współuczestnik zdarzeń, niemal istota żywa, czująca.

• Romantycy czynili przyrodę tematem poezji, ale również uznawali ją za siłę ważną w istnieniu świata, nie zawsze zrozumiałą człowieka, czasem wręcz niebezpieczną, zawsze jednak piękną, dyktującą nastrój.

• Przyroda jest doskonałym tłem rozwoju miłości – co wykorzystuje Goethe w Cierpieniach młodego Wertera. Jest żywiołem Sonetów krymskich Mickiewicza, odgrywa niebagatelną rolę w Balladach i romansach. Zawarty w Panu Tadeuszu opis piękna Litwy – to opis miłości ojczyzny i lat dziecinnych.
  • Ballady i romanse,
  • Pan Tadeusz,
  • Hymn,
  • Sonety krymskie.

 

Ludowość

Ludowość, podania ludowe stały się źródłem wielu fabuł literackich, także tematem polemik, na ile twórczość ludowa ma prawo wstępu do oficjalnej literatury. Romantyzm raz na zawsze wprowadza folklor w artystyczne kręgi. Historia, zwłaszcza średniowiecze, czasy legendarne, Wschód, twórczość Szekspira – to sfery, które pociągały wyobraźnię twórców romantycznych. Nastrój dawnych czasów czy urok egzotyki nadawał utworom niepowtarzalny charakter – właśnie romantyczny.

• Ballady i romanse,
• Dziady, cz. II i IV,
• Balladyna.

 

Inne tematy

• Historia
  Konrad Wallenrod, Grażyna, Grób Agamemnona, Lilla Weneda, powieści Kraszewskiego, Pan Tadeusz.

• Orientalizm
  tłumaczenia Byrona, Sonety krymskie, Beniowski, Grób Agamemnona,

• Szekspiryzm
  Kordian, Balladyna, Romantyczność (motto).

 

Zobacz:

Wymień tematy świadczące o specyfice polskiego romantyzmu

Na podstawie wybranych przez siebie utworów określ tematykę poezji romantyzmu krajowego.

Jakie motywy tematyczne najczęściej podejmowali twórcy polskiego romantyzmu?

Omów na wybranych przykładach cechy charakterystyczne i tematy poezji europejskiego romantyzmu