Istota tragizmu w dramatach Williama Szekspira.
Analiza tematu
Twoje zadanie polega na odpowiedzeniu na pytanie: na czym – według Szekspira – polega tragizm życia ludzkiego. Zastanów się także, co w Szekspirowskiej koncepcji tragizmu ma rodowód starożytny, a co jest jego własną innowacją? W swojej pracy możesz wykorzystać: Hamleta, Makbeta, Romea i Julię oraz Króla Leara.
Propozycje wstępu
1.
Zacznij od przedstawienia klasycznej koncepcji tragizmu i tragedii. Starożytni twórcy (na przykład Sofokles w Antygonie i Królu Edypie) przedstawiali swoich bohaterów w sytuacjach bez wyjścia, skazanych na wybór. Konflikt tragiczny polegał na niemożności wybrania dobrego – wszystko, co czynił bohater tragiczny, było – na skutek wielu zbiegów okoliczności – złe – zarówno dla niego, jak i dla innych. Dobra tragedia miała wzbudzać w widzu uczucia „litości i trwogi” – litości, gdyż bohater nie zasługiwał z reguły na cierpienie, trwogi – bo mógł być nim każdy. W swojej pracy możesz zastanowić się nad dwiema tragediami Szekspira: Hamletem oraz Romeo i Julią.
2.
Zastanów się nad nowatorstwem Szekspirowskiego ujęcia konfliktu tragicznego. Autor Hamleta poza zmianami w budowie utworów (odejście od zasady jedności miejsca i czasu, wprowadzenie do tragedii postaci komicznych) dokonał ważnego przewartościowania koncepcji tragizmu. Starożytni źródło tragiczności widzieli w Fatum, Szekspir przeniósł je niejako do duszy samego człowieka. Renesans nauczył nas, że jesteśmy sami odpowiedzialni za swoje czyny, że człowiek jest zdolny do wszystkiego. Szekspir wyciągnął sceptyczne wnioski z renesansowej filozofii człowieka – jego bohaterowie to ludzie opętani przez własne pragnienia, całe zło, które ich dotyka, pochodzi z nich samych.
Propozycje rozwinięcia
1.
Omów najpierw tragizm w tragedii Romeo i Julia. Dwójka kochanków nie może ze sobą żyć, gdyż są przedstawicielami nienawidzących się śmiertelnie rodów. W utworze tym obserwujemy konflikt podobny do tego z Antygony Sofoklesa. Bohaterowie mają do wyboru: albo być posłusznym prawu rodowemu, albo posłuchać głosu serca. Miłość Romea i Julii możesz porównać do antycznego Fatum. Przecież już w starożytności „winą” za zakochanie obarczano psotliwego Amora, a nie ludzi. Bohaterowie kończą tragicznie – popełniają samobójstwo i dopiero nad ich grobem dochodzi do pojednania zwaśnionych rodzin. Prawdziwym nowatorstwem popisał się Szekspir dopiero w Hamlecie. Tytułowy bohater – zmuszony niejako przez ducha ojca do pomszczenia jego śmierci – przeżywa wielkie wątpliwości. Prawo nakazuje mu zabić zdradliwego stryja, jego serce mówi mu często co innego. To chyba najbardziej tragiczny i zarazem tajemniczy bohater Szekspirowskiego świata przedstawionego. Z pozoru niedojrzały i dziecinny, potrafi jednak w wielu sytuacjach zachowywać się jak dorosły mężczyzna. To połączenie inteligencji i niedojrzałości, odwagi i niezdecydowania, szlachetności i okrucieństwa. Hamlet toczy walkę tak naprawdę z własnym życiem, gra i udaje, chcąc oszukać los.
2.
Skup się na dwóch przewodnich motywach tragedii Szekspirowskich: żądzy władzy i toposie świata jako teatru – oba występują w Hamlecie i Makbecie. Zastanawiając się nad toposem theatrum mundi, możesz przywołać słynne monologi Hamleta i Makbeta. Zacznij jednak od omówienia pewnego ciekawego zabiegu, który stosował mistrz ze Stratfordu w swoich sztukach – mianowicie umieszczenia teatru w teatrze. Hamlet, aby poigrać trochę z Klaudiuszem, wystawia na dworze elsynorskim sztukę przedstawiającą zabójstwo poprzedniego króla. W ten sposób rzeczywistość zostaje całkowicie pomieszana z fikcją, coś, co ma być tylko „na niby”, odtwarza to „co było naprawdę”. Dodajmy jeszcze do tego fakt, że sama tragedia jest przecież z perspektywy widza fikcją. Starożytny topos literacki mówił, że świat jest tylko wielkim spektaklem teatralnym (patrz: O żywocie ludzkim Jana Kochanowskiego). Tę tezę najpełniej obrazuje słynne zdanie Makbeta z jego monologu:
Życie jest jedynie
Przelotnym cieniem; żałosnym aktorem,
Co przez godzinę puszy się i miota
Na scenie, po czym znika; opowieścią
Idioty, pełną wrzasku i wściekłości,
A nie znaczącą nic.
Warto dodać, że słowa te zostały po raz pierwszy wypowiedziane w londyńskim teatrze The Globe (Pod Kulą Ziemską), gdzie wchodzących witała sekwencja „Totus mundus agit historionem” (łac. „Cały świat gra jakąś rolę”). Tragizm bohaterów Szekspirowskich jest niejako podwójny. Wszystko, co czynił, na przykład Makbet, było złe – ze względu na powszechnie obowiązującą moralność. Kto wie jednak, czy prawa ziemskie nie są tylko zasadami regulującymi przebieg przedstawienia? Wtedy smutki, żale, żądze i namiętności bohaterów nic by nie znaczyły, a ich czyny nie miałyby najmniejszego sensu.
Propozycje zakończenia
1.
Podsumuj swoje rozważania i spróbuj określić jasno, na czym polegał tragizm Hamleta. Duński królewicz nie umie się pogodzić ze złem istnienia, ale zarazem zdaje sobie sprawę, że czynne sprzeciwienie się złu pociągnie za sobą kolejne zbrodnie, które na pewno nie naprawią świata. Staje więc przed problemem: czy w ogóle warto żyć? Bohater wbrew sobie spełnia misję, choć wie, że nie ma ona właściwie żadnego sensu.
2.
Żyć ze świadomością, że wszystko, co czynimy, jest bezsensowne, to chyba najgorsza kara, jaka może spotkać człowieka. Warto zauważyć, że to kara niezawiniona, którą można porównać do winy tragicznej – hamartii. Szekspir potrafił w genialny (i zupełnie nienachalny) sposób przedstawić tragizm losu ludzkiego. Na koniec postaw pytanie: czy tragizm wynika według Szekspira z działań samych ludzi, czy jest skutkiem zagadkowej budowy świata i igraszek losu?
Przydatne sformułowania:
- Problem Hamleta polega na niemożności podjęcia dobrej decyzji, zło może zwyciężyć tylko złem – stąd hamletyzować oznacza: przeżywać wewnętrzne rozterki i wahania.
- Makbet zdaje się świadomie wybierać drogę zła. Czyż nie jest on jednak więźniem własnych namiętności i trawiącej go żądzy władzy? Gdyby nie przepowiednia, być może nigdy by się nie zdobył na zamordowanie króla?
- Władza była dla Szekspira przede wszystkim namiętnością zżerającą ludzką duszę, niemal we wszystkich jego utworach (także komediach) obserwujemy walkę o władzę.
Zobacz: