Tego się naucz!
Po przeczytaniu tego dzieła (lub fragmentów w przypadku poziomu podstawowego), powinieneś zastanowić się, czy umiesz:
- skomentować, jak została ukazana rewolucja w tym dramacie;
- ukazać poglądy Krasińskiego na temat roli arystokracji w życiu społecznym i duchowym narodu;
- scharakteryzować krótko historiozofię;
- pokazać, jak została ukazana rola poezji i poety; porównać ten sposób patrzenia na poezję z innymi dziełami romantyków;
- zinterpretować scenę finałową;
- ukazać racje arystokratów i rewolucjonistów; scharakteryzować oba obozy.
Ważne! W dramacie możemy wyróżnić dwie warstwy znaczeniowe:
- Jest to dramat rodzinny – a w toku rozwoju tego wątku znajdujemy temat poezji i poety oraz problematykę moralną.
- Jest to dramat o rewolucji – a przedstawione dzieje abstrakcyjnej walki klas obrazuje pogląd poety na istotę historii.
Dwie sfery nakładają się na siebie w tych wątkach: metafizyczna i historyczna.
Tematy, z którymi można powiązać Nie-Boską komedię
- rewolucja,
- poezja i poeta,
- małżeństwo,
- mechanizmy rządzące światem,
- historiozofia.
Geneza i tytuł dramatu
Początkowo dramat Zygmunta Krasińskiego miał nosić tytuł Mąż i skupić tym samym uwagę czytelnika na konstrukcji losów głównego bohatera i w ogóle na problematyce związanej z człowiekiem, z dylematami jego duszy. Autor odszedł jednak od pierwotnych założeń, nadał swojemu dziełu tytuł Nie-Boska komedia, zmierzając raczej w kierunku rozważań historiozoficznych. Zmianę tytułu tłumaczy między innymi wybuch powstania listopadowego, który głęboko poruszył poetę. Nie wziął udziału w powstaniu zgodnie z zakazem ojca i może właśnie dlatego nie znał jego prawdziwego oblicza, albowiem ojciec próbował przekonać syna, że zryw niepodległościowy przybrał formę rewolucji społecznej wymierzonej w arystokrację. Ta tendencyjna poniekąd interpretacja ojca skłania Zygmunta do rozważenia roli człowieka w historii. Do odpowiedzi na pytanie, do czego prowadzą działania człowieka jako kreatora dziejów.
Skojarz
Tytuł dramatu Krasińskiego wyraźnie nawiązuje do wielkiego dzieła Dantego z XIV w., Boskiej komedii. Jak widać, jest to tytuł zaprzeczony. Pomijając fakt, że rodowód tytułu Dantego ma własną historię (nie od razu znaczył to, co znaczy) – dziś rozumiemy go jako prezentację Boskiej konstrukcji – losów człowieka, podziału wszechświata na piekło, czyściec, niebo, słowem – porządku Boskiego. Tam Dante, prowadzony przez poetę Wergiliusza, przemierza kolejne kręgi piekieł, ogląda rzeczy straszne (sceny dantejskie), lecz później dochodzi do czyśćca i nieba – Boskiego ładu. Tu – w dramacie Zygmunta Krasińskiego – podobną podróż odbywa Hrabia Henryk prowadzony przez Przechrztę. Lecz nie podróżuje on w sferach piekieł ani niebios (czyli Boskich), lecz w sferach czysto ludzkich – obozu rewolucjonistów. Owszem, ogląda sceny dantejskie, czyli okrutne, bestialskie, lecz nie mają one nic wspólnego z Bogiem – są dziełem absolutnie ludzkim lub szatańskim. Bohater jest świadkiem komedii: walki klas, zmiany władzy i dóbr – i to też jest sprawa człowieka. Dlatego Nie-Boska znaczy ludzka, ziemska, a komedia – brzmi ironicznie, bo odziera losy historiozoficzne człowieka z powagi. Wspomniana wcześniej zmiana tytułu spowodowała przeniesienie uwagi odbiorcy z samego bohatera i jego losów na dzieje człowieka i rozważania o rewolucji.
Hrabia Henryk jako mąż i poeta
W pierwszej części, czyli tak zwanym dramacie rodzinnym, główny bohater spełnia dwie funkcje – występuje jako poeta i Mąż. Obydwu ról nie sposób od siebie oddzielić, albowiem wzajemnie się na siebie nakładają, chociażby dlatego, że autor zastosował schemat trójkąta małżeńskiego w sposób nie do końca typowy.
Ważny fragment
Część I
Hrabia Henryk zostaje, co prawda, postawiony wobec dwóch kobiet: prozaicznej, przeciętnej żony i uduchowionej, olśniewającej urodą kochanki, ale owa kochanka wydaje się postacią przynależną bardziej do romantycznego świata grozy niż do realnej rzeczywistości. Staje się uosobieniem romantycznej miłości, a przede wszystkim romantycznej poezji, której uduchowionym wyznawcą jest przecież Hrabia Henryk.
Niczym siła fatalna wdziera się do domu bohaterów, wnosi w życie Męża magię i czar, potęgę piękna, to wszystko, czego tamten pragnie, ograniczony dotąd i skrępowany ciasnymi, jak mu się wydaje, ideałami małżeńskiego życia. Zaślepiony urodą podąża za Dziewicą, ale w trakcie podróży kochanka zmienia swą postać – staje się podobna do trupa, odrażająca. Przemiana Dziewicy – uosobienia poezji – podkreśla jej fałsz, iluzoryczność. Poezja, która jest tylko piękną formą, daje rozkosz zmysłom, brakuje jej jednak głębi, prawdy, wystarcza tylko na chwilę, na początku fascynuje i uwodzi, po chwili zdradza bez skrupułów, słychać tylko jej triumfujący, przeraźliwy chichot. Wiarołomny Mąż powraca więc do swej żony, ale jest już za późno. Następuje bowiem ironiczne, można by rzec, odwrócenie ról.
Żona popada w obłęd, zostaje obdarowana poetyckim talentem, wizjonerskimi zdolnościami, twierdzi, że syn Orcio również zostanie poetą. Poezja staje się czymś w rodzaju fatum, przekleństwa dla rodziny Hrabiego Henryka. Niszczy nie tylko jego samego, lecz również żonę i syna. Porażka bohatera ma wymiar totalny, nie sprawdził się przecież ani w roli poety, ani męża. Gdyby Hrabia Henryk mógł przynajmniej ocalić rodzinę, jego klęska nie byłaby aż tak dotkliwa. Niestety, za swój egoizm, dumę, poczucie wyższości musiał zapłacić bardzo wysoką cenę.
Czym jest poezja romantyczna?
- Prawdą czy fałszem?
- Zbawieniem czy przekleństwem?
- Siłą, która niszczy czy może buduje?
- Dlaczego Hrabia Henryk ginie z okrzykiem „Poezjo, bądź przeklęta”?
We wstępie do pierwszej części autor próbuje zbudować definicję poezji romantycznej. Nazywa ją Matką Piękności i Zbawienia. Daje również przykład romantycznego stylu – porażającego urodą języka, łudząco pięknego. Obecność typowych dla niego rekwizytów – gwiazdy, błękit, mgły, fale morskie, tęcza – tworzy niepowtarzalny klimat, porusza wyobraźnię czytelnika, otwiera przed nim królestwo prawdziwego smaku. Kusi pięknym słowem, uwodzi, czaruje, zaspokajając najwybredniejsze gusty. Ale czy nie jest przypadkiem wielką iluzją?
Poezja uwzniośla, co prawda, samego twórcę, obdarza go poczuciem wyjątkowości, naznacza stygmatem indywidualizmu, ale jednocześnie odrywa od rzeczywistości, pogłębia pustkę, alienację, prowadzi w otchłań samotności. W rezultacie staje się przekleństwem, destrukcyjną siłą, która potrafi nikczemnie i perfidnie zburzyć cały dotychczasowy świat poety.
Tezę o niszczącym wpływie poezji na ludzki los udowadnia Krasiński na przykładzie losów głównego bohatera – Hrabiego Henryka.
Dwie kategorie poetów
Przy rozpatrywaniu poezji jako jednego z tematów dramatu warto zauważyć dwie kategorie poetów, jakie się ujawniają w toku akcji:
- Poeta przeklęty – to Hrabia Henryk. Nie postępował moralnie, poezja stała się więc jego przekleństwem.
- Poeta błogosławiony – Orcio. Rodzi się z darem poezji, postępuje etycznie, poezja jest jego błogosławieństwem.
Hrabia Henryk wobec historii. Obóz arystokratów i rewolucjonistów
W części drugiej Hrabia Henryk pełni funkcję przywódcy obozu arystokracji. Próbuje tym razem zrealizować się na arenie historii, uprzednio poniósłszy klęskę na polu prywatnym. Przez pryzmat widzenia bohatera oglądamy dwa obozy o diametralnie różnych dążeniach i celach: obóz arystokracji i obóz rewolucji.
Ważny fragment
Część II i III
Arystokraci skupieni w Okopach Świętej Trójcy – dowodzi nimi Hrabia Henryk – i rewolucjoniści – ich przywódcą jest z kolei Pankracy. Rewolucja wybuchła i jest zwycięska, lecz na drodze do pełnego triumfu Pankracego stoi właśnie, wciąż niepokonany, Hrabia Henryk. Istotna jest scena wędrówki Hrabiego Henryka przez obóz rewolucjonistów – kolejne kręgi „rewolucyjnego piekła” jak u Dantego. Poznaje on wroga i wyrabia sobie o nim pogląd. Widzi wyzwolone kobiety głoszące wolną miłość, zabójców królów, rzeźników chełpiących się zbrodniami, bluźnierców palących krzyże. Drugi ważny moment to spotkanie dwóch wodzów – Hrabiego Henryka i Pankracego. Pankracy usiłuje „kupić” zwycięstwo obietnicą ocalenia życia samego Hrabiego – Hrabia oczywiście odmawia. Najważniejsza jest polemika – obaj bohaterowie przedstawiają racje swoich stron – tym samym trwa dyskusja o istocie rewolucji.
Arystokraci bronią się w katedrze Świętej Trójcy. Można powiedzieć, że to „ostatnie okopy” starego porządku. Hrabia Henryk (i inni) przysięgają, że będą walczyć do końca. Szybko jednak tracą odwagę i próbują „układów” z wrogiem, lecz Hrabia Henryk pogardza taką postawą. Ostateczne starcie przynosi arystokratom klęskę – Orcio ginie trafiony kulą, Hrabia Henryk rzuca się w przepaść. Pankracy na czele rewolucjonistów pokonuje arystokrację i wydaje wyrok śmierci na wszystkich jej reprezentantów, którzy okazali się zresztą słabi, tchórzliwi i podli. Nie znaczy to jednak, że Pankracy zwyciężył! W chwili najwyższego triumfu poraża go Boski blask – wizja Chrystusa, który oślepia wodza rewolucjonistów. Z okrzykiem „Galilejczyku, zwyciężyłeś!” Pankracy umiera.
Hrabia Henryk (Mąż) to:
- Nietypowy bohater romantyczny.
- Życie prywatne – w porównaniu z innymi bohaterami dramatów romantycznych, takimi jak Kordian i Konrad (obaj są bardzo młodzi, przeżywają nieszczęśliwą miłość, potem stają się bojownikami o wolność), układa się nietypowo. Hrabia żeni się, ma syna Orcia, jest mężem i ojcem.
- Stosunek Hrabiego do rodziny (zwłaszcza niechęć i swego rodzaju okrucieństwo w stosunku do kochającej go do szaleństwa żony) i jego złe czyny nie są umotywowane poświęceniem dla wielkiej idei.
- Po metamorfozie (przemiana to wprawdzie typowy element biografii bohatera romantycznego…) Hrabia Henryk staje na czele obozu arystokratów. Nie walczy więc o niepodległość i ojczyznę, lecz o interesy swojej klasy społecznej.
- Ginie śmiercią samobójczą, podczas gdy przyszłość innych bohaterów romantycznych nie była znana, a samobójstwo, na które się decydowali, symboliczne i niedookreślone.
- Samobójca.
- Nieszczęśliwy w małżeństwie.
- Mąż poetki i ojciec wybitnie uzdolnionego poetycko syna, Orcia.
- Poeta, który przeklina poezję.
- Przywódca obozu arystokratów.
- Bohater, który przechodzi metamorfozę – z nieszczęśliwego męża i ojca staje się wodzem arystokratów.
- Jest bohaterem niejednoznacznym, trudno zaklasyfikować moralnie jego czyny.
59. Jak ukazana jest rewolucja w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego?
Obraz arystokracji i rewolucjonistów
Obóz arystokracji umiejscowiony został w Okopach Świętej Trójcy – ostatnim bastionie feudalizmu. Oglądamy ludzi, którzy schodzą ze sceny historycznej. Z dawnej świetności nie pozostało już nic – upadek moralny, degeneracja, prywata, strach, brak jakichkolwiek wartości – to cechy określające arystokrację obecnie. Postacią wyraźnie odmienną jest sam Hrabia Henryk, który broni, co prawda, jej honoru, ale jednocześnie pogardza klasą ludzi małych i tchórzliwych.
Krasiński pokazał rewolucję jako dzieło szatańskie.
Wystylizował swą wizję przewrotu społecznego na wzór Wielkiej Rewolucji Francuskiej – pojawiają się w tekście nawet charakterystyczne dla niej rekwizyty – czapeczka frygijska, motyw tańca wolności, tutaj, co prawda, wyraźnie sparodiowany. Autor dokładnie prezentuje przekrój społeczny obozu rewolucjonistów. W jego skład wchodzą dawni lokaje, pokojówki, szewcy, rzeźnicy, a przede wszystkim przechrzty. Ogarnięci jedynie żądzą mordu i zemsty pragną wyrównywania rachunków za lata nędzy i poniżenia. Nowego świata nie zbudują na pewno, zniszczą jedynie stary porządek.
Krasiński postrzega rewolucję jako diabelską, demoniczną siłę, która wyzwala najbardziej prymitywne instynkty drzemiące wewnątrz człowieka.
Dzięki nim jest on w stanie naruszyć dotychczasową strukturę świata, zamienić go w morze krwi, niestety, na dopalających się zgliszczach nie potrafi zbudować nic doskonalszego, zaproponować nowego, sprawiedliwego ładu. Jest żałosnym kreatorem historii, jego karykaturą, to, co tworzy, ma wymiar co najwyżej komedii.
- Racje rewolucjonistów
Do buntu przeciw panom pchnęły ich odwieczny ucisk, głód i nędza ludu przy przepychu, niemoralności i zbrodniach szlachty. W zamian za wielowiekowe upokorzenia głoszą dziś równość, wolność, powszechną własność i ateizm. - Racje arystokratów
Uważają się za odwiecznych obrońców i nauczycieli prostego ludu, budowniczych tradycji i historii wielu pokoleń. Teraz głoszą hasło honoru, obrony własności rodów i wiary chrześcijańskiej.
Wydaje się, że oba obozy mają swoje prawa, choć autor wyraźnie „zwiększa” siłę argumentów arystokracji. Trudno powiedzieć, że jedna z grup jest lepsza od drugiej. Rewolucjoniści – to zdemoralizowany motłoch głoszący apoteozę zbrodni, bluźnierstwa, grabieży.
Skojarz
Oczywiście, budując swoją literacką rewolucję, Krasiński opiera się na faktycznych wzorcach: przewrocie Cromwella w Anglii, powstaniu listopadowym w Polsce, a przede wszystkim Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Przecież Pankracy – wódz rewolucjonistów – nosi cechy Cromwella, Dantona i Robespierre’a. Z kolei Hrabia Henryk jest rzecznikiem poglądów samego Zygmunta Krasińskiego. Należy jednak przyznać, że poeta tak zorganizował dramat, że obie strony konfliktu mogą przedstawić swoje argumenty.
Jaką wizję rewolucji przedstawia Zygmunt Krasiński w Nie-Boskiej komedii?
Romantyczny prowidencjalizm
Romantyczny prowidencjalizm to pogląd filozoficzny, który zakłada, że rzeczywistość historyczna została wcześniej przez Boga starannie obmyślona, misternie zaplanowana.
Wszystko, co człowieka otacza, co wpływa w jakimś stopniu na jego los, jest niczym innym, jak stopniowym spełnianiem się Boskiego planu świata, realizacją Bożych planów. W świecie nie ma zatem miejsca na przypadek, wszystko ma swój cel, ku czemuś zmierza. Nawet jeśli rzeczywistość odbiega od ideału, człowiek powinien zawierzyć Bogu, ufać, że w tak niedoskonałym kształcie świata ukryty jest jakiś wyższy zamysł, którego człowiek nie jest w stanie pojąć. Nie znaczy to, oczywiście, że istocie ludzkiej Bóg odmówił prawa kreowania świata, skazał go na poddańczą uległość, bierność i pokorę.
Ważny fragment
Scena finalna dramatu (część IV)
Przywódca obozu rewolucjonistów – Pankracy – ginie porażony wizją Chrystusa, z okrzykiem „Galilejczyku zwyciężyłeś!”, nie pozostawia wątpliwości co do krytycznego stanowiska autora wobec zjawiska rewolucji. Triumfuje przecież idea chrystianizmu, którą tworzą takie wartości, jak dobro, pokora, miłość bliźniego.
Przewrót społeczny próbujący zakwestionować całe Boskie uniwersum okazał się zbyt słaby, aby zmierzyć się z potęgą Chrystusa. Sam autor nie jest w stanie zaakceptować ludzkich działań, ignorujących opatrzność bożą, naruszających Boską konstrukcję świata.
Jaki jest stosunek Krasińskiego do problemu rewolucji?
Co mógł sądzić o rewolucji sam Krasiński – przedstawiciel ginącego, jak mu się wydawało, świata arystokracji, wnikliwy obserwator rzeczywistości, który ze szczególnym zainteresowaniem analizował mechanizmy przeróżnych przewrotów społecznych? Zdawał sobie po części sprawę, że rewolucja jest`czymś nieuchwytnym, takie jest bowiem prawo historii. I był chyba w stanie sankcjonować rewolucję jako wynik rozwoju mechanizmów historycznych, jako akt sprawiedliwości społecznej. Scena finalna dramatu, w której wódz – Pankracy – ginie porażony wizją Chrystusa, z okrzykiem „Galilejczyku zwyciężyłeś!” nie pozostawia jednak wątpliwości co do krytycznego stanowiska autora wobec zjawiska rewolucji. Triumfuje przecież idea chrystianizmu, którą tworzą takie wartości jak dobro, pokora, miłość bliźniego. Przewrót społeczny próbujący zakwestionować całe boskie universum okazał się zbyt słaby, aby zmierzyć się z potęgą Chrystusa. Sam autor nie jest w stanie zaakceptować ludzkich działań, ignorujących Opatrzność Boską, naruszających boską konstrukcję świata.
Frenetyzm romantyczny
Sposób kreowania świata przedstawionego przy użyciu elementów grozy, makabry, satanizmu (motyw sztyletów w Nie-Boskiej…), ekspresyjnej poetyki, oddziałującej na wyobraźnię czytelnika.
Zygmunt Krasiński
Nasz romantyk arystokrata. Na hrabiego Zygmunta dominujący wpływ miał ojciec, człowiek o silnej osobowości – generał Wincenty Krasiński. Decydował o nauce i karierze syna. Zabronił mu udziału w patriotycznej demonstracji, na którą, zamiast na zajęcia, poszli wszyscy koledzy młodego hrabiego. Zygmunt samotnie podążył na uczelnię.
Ojciec, który dawniej służył pod Napoleonem, teraz był poddanym cara i wymyślił dla syna urząd na carskim dworze. Tu jednak Zygmunt po raz pierwszy się zbuntował. Nie poprosił o urząd, lecz o pozwolenie na wyjazd do Europy w celu podreperowania zdrowia (miał chore oczy).
Ożenił się zgodnie z wolą ojca, z arystokratką Elizą Branicką, ale romansował, zgodnie z własną wolą, z Joanną Bobrową, potem, przez wiele lat, z Delfiną Potocką.
Zmarł w Polsce, w Opinogórze, gdzie dziś, w dawnej posiadłości Krasińskich, znajduje się muzeum romantyzmu.
Najważniejsze utwory Krasińskiego
- Nie-Boska komedia (dramat, 1835 r.)
- Irydion (dramat)
- Przedświt (poemat profetyczny)
- Psalmy przyszłości
Zobacz:
Wyjaśnij znaczenie tytułu dramatu Krasińskiego: Nie-Boska komedia
Czym jest prowidencjalizm i jak jest realizowany w Nie-Boskiej komedii?
Charakterystyka obozu rewolucjonistów na przykładzie wybranej sceny z Nie-Boskiej Komedii.