Stanisław Grochowiak

Rozmowa o poezji

Od – do Lieberta…

Dziewczyna:
Czy pan ją widzi? Czy ona się śni?
Czy też nadbiega – nagła jak z pagórka?

Poeta:
Ona wynika z brodawek ogórka…

Dziewczyna:
Pan kpi.
Pan ją jedwabnie – pan ją jak motyla
Po takich złotych i okrągłych lasach…
To jest jak z Dafnis bardzo czuła chwila…

Poeta:
Owszem. Jak ostro
Całowany tasak.

Dziewczyna:
Rozumiem pana. Z wierzchu ta ironia,
A spodem czułość podpełza ku sercu…

Poeta:
Dlaczego z pani jest taka piwonia,
Co chce zawzięcie być butelką perfum?…

Tytuł

A właściwie dedykacja „od – do Lieberta” sugeruje, że wiersz będzie czymś więcej niż rozmową, że będzie polemiką, dyskursem nad poezją, jej konwencjami, formą i treścią. Jerzy Liebert reprezentował wizję poezji oniryczno-fantastycznej, o pięknej klasycznej formie i treś­ci odwołującej się do wyobraźni, ale także kulturowych stereotypów (np. w wierszu Jurgowska karczma). Grochowiak – turpista – przeklina to, co w wierszach odległe od prawdy i konkretu. A więc sztuczne i wyidealizowane. Dlatego też Rozmowa… staje się dyskusją, sporem o poezję i jej miejsce w nowoczesnym świecie.

Centralny motyw

Tu można raczej mówić o motywie przewodnim. Są nim dwie, uparcie sobie przeciwstawiane, wizje poezji.

  • Wizja Dziewczyny jest kabotyńska, egzaltowana, śmieszy swoją przesadą, patos jej wypowiedzi podkreślają bezsensowne treści napuszonych epitetów, np. „złotych i okrągłych lasach”.
  • Wizja poety – bardzo chłodna, konkretna, osadzona w rzeczywistości, ostro wydobywa prawdę, ucieka od wszelkich sztuczności i ozdobników. W tym przypadku z dużym prawdopodobieństwem możemy postawić znak równości między autorem a „ja” lirycznym.

Grochowiak raczej nie daje nadziei, że te wizje się spotkają… Spotkanie Dziewczyny i Poety jest nieporozumieniem.

Konteksty interpretacyjne

  • Spory o kształt literatury, np. między klasykami a romantykami, między klasycyzującym Skamandrem a Awangardą.
  • Dyskusja nad funkcją literatury w ogóle – czy powinna przedstawiać świat takim, jaki jest (mimesis), czy wyidealizowany, fałszywy, ale zgodny z naszymi estetycznymi wyobrażeniami i pragnieniami.
  • Dramat poety, którego nikt nie rozumie, chociaż podziwia go tłum ignorantów.

Skojarzenia do eseju

  • Porównaj z sytuacją rozmowy Racheli i Poety w Weselu Stanisława Wyspiańskiego – tam dialog ma moc sprawczą, poezja ma rzeczywistą moc kreacji świata zjaw.
  • Wiersz Tadeusza Różewicza Moja poezja – każdy poeta ma prawo do wyznaczania indywidualnych granic i definicji własnej twórczości.
  • Manifest turpistyczny Grochowiaka pt. Czyści, w którym poeta deklaruje swoje stanowisko wobec estetyki w poezji „Wolę brzydotę/ Jest bliżej krwiobiegu/ Słów…”
  • Zbigniew Herbert – Apollo i Marsjasz – podobna w duchu dyskusja o tym, czy wybrać poezję sztucznie piękną, apollińską, czy bardziej prawdziwa jest ta tworzona przez Marsjasza, będąca krzykiem cierpienia.

Skojarz!
Zjawiska pokrewne dwudziestowiecznemu turpizmowi:

  • średniowieczna fascynacja śmiercią i przemijaniem
  • motyw vanitas w literaturze baroku
  • naturalizm
  • turpizm modernistyczny, np. Padlina Boudelaire’a

Dominanta kompozycyjna

Autor wykorzystał ugruntowaną w tradycji literackiej sytuację dialogu – element dramatyczny służy tu polaryzacji stanowisk i światopoglądów. Autor nawiązuje również do często spotykanego motywu rozmowy Poety i Dziewczyny (porównaj np. Poeta i Rachela w Weselu). Jednak ta rozmowa nie jest twórcza, nie jest też do końca flirtem. Poeta-turpista uparcie broni własnego rozumienia poezji, broni również siebie przed zaszufladkowaniem jako poety-wizjonera czy poety natchnionego. Cała sytuacja dialogu służy walce ze schematem i potocznymi, zazwyczaj fałszywymi wyobrażeniami o poezji.

Idea utworu

To spór o prawdę i autentyczność. Zarówno w poezji (szerzej – w literaturze), jak i w życiu człowieka. Naiwna i egzaltowana „wielbicielka” poezji (a zwłaszcza poetów) myśli stereotypami i matrycami. W istocie nie rozumie wierszy, chociaż kłamie przed poetą – „rozumiem pana”. Poeta (turpista?) zwraca uwagę, że poezja to nie tylko upiększone mrzonki, ale przede wszystkim realność, ból, nawet brzydota i zwykłość („wynika z brodawek ogórka”, „jak ostro całowany tasak”). Za ideę utworu można też uznać nierozwiązywalny konflikt między dwiema tendencjami obecnymi w każdej epoce – akademickim klasycyzmem i awangardą. U Grochowiaka „awangarda”, czyli turpizm, występuje w obronie wartości autentyzmu i zwykłości rzeczy – na niekorzyść podretuszowanego obrazu świata (poeta żałuje, że wdzięczna i urocza „piwonia” pragnie zamienić się w „butelkę perfum”).


Pytanie

Udowodnij, że wiersz Rozmowa o poezji Stanisława Grochowiaka możemy uznać za manifest turpizmu.

Turpizm jest nurtem w literaturze, który programowo uznaje za tworzywo literackie motywy brzydoty, choroby, kalectwa, przedmioty zwykłe i codzienne. Nazwa pochodzi od łacińskiego turpis, turpe – brzydki. Turpizm szuka wartości poetyckiej i prawdy o rzeczywistości w tych pozornie niepoetyckich przedmiotach. Jednym z czołowych przedstawicieli turpizmu w latach 50. był Stanisław Grochowiak. Wiersz Rozmowa o poezji jest prowokacyjnym dialogiem, sporem, ma silny wydźwięk polemiczny. Przeciwniczką ideową poety-turpisty jest Dziewczyna – uosobienie naiwnych wyobrażeń o poezji. Jej przekonania można także utożsamiać z poglądami Lieberta, któremu Grochowiak dedykuje wiersz (jako wyzwanie). Autor buntuje się przeciw przesłodzonej, a przez to fałszywej poezji. Wiersz nie może być tylko uczuciem, fantazją i pięknem, musi być czymś więcej niż grą wyobraźni. Poeta z wiersza (a jest to stanowisko samego Grochowiaka) twierdzi, że w nowych czasach poezja także musi być inna – prawdziwsza, brutalniejsza; musi opisywać naszą codzienność i zwykłe doświadczenie. Z premedytacją przywołuje takie przedmioty jak ogórek czy tasak i szuka w nich źródeł poezji. Dla Poety kwiat piwonii ma więcej naturalnego wdzięku niż butelka perfum – demaskując infantylne poglądy Dziewczyny, również jej samej zarzuca snobizm i fałsz. Grochowiak nobilituje brzydotę i zwyczajność – to elementy naszego istnienia, których nie wolno negować w imię piękna.

Wiersz ma cechy sporu o estetykę. Turpizm według Grochowiaka przeciwstawia się mitom i stereotypom, uczy nas innego, bardziej nowoczesnego spojrzenia na poezję. Jest ona obecna wszędzie, ale bardziej w ogórku niż „w okrągłych lasach”.

 

Zapamiętaj!

  • Animizacja (ożywienie) – nadanie rzeczom lub zjawiskom przyrody cech istot żywych. Służy dynamizacji obrazu poetyckiego. Na przykład „szare sosny w polu rozbiegane”, „czas mknie”, „ziemia oddycha”.
  • Eufemizm – słowo lub wyrażenie zastępujące słowo lub wyrażenie dosadne, wulgarne. Na przykład „nie koloryzuj” zamiast „nie łżyj”.
  • Hiperbola (przesadnia) – takie przedstawienie jakiegoś zjawiska, że jego wygląd, działanie, znaczenie ulega wyolbrzymieniu. Zawsze jest znakiem silnych emocji. Na przykład „oczy twe nie są oczy, ale słońca jaśnie” (J. A. Mor­sztyn).
  • Metonimia (zamiennia) – rodzaj metafory. Nazwa przedmiotu lub zjawiska zostaje zastąpiona przez nazwę innego, będącego z nim w ścisłym związku. Jest wiele odmian metonimii, np. wprowadzenie: przyczyny zamiast skutku – „zginął od kuli”, skutku zamiast przyczyny – „śmierć w ampułce”, autora zamiast dzieła – „słuchać Mozarta”, rzeczy zamiast zawartości – „sala gwizdała”.
  • Metafora spiętrzona – charakterystyczna dla Awangardy Krakowskiej, zwłaszcza dla twórczości Juliana Przybosia. Tworzy ją kilka porównań, epitetów, prostszych metafor – te środki stylistyczne zazębiają się. Na przykład „na świadectwach, wzbici w radość, odlecieli uczniowie”.
  • Oksymoron – zestawienie ze sobą wyrazów wykluczających się, przeciwstawnych, kontrastowych. Ulubiona figura stylistyczna barokowej poezji dworskiej. Na przykład „czarna jasność”, „żywy trup”, „kocham nienawidząc”.
  • Personifikacja (uosobienie) – rodzaj metafory, szczególny rodzaj animizacji. Jest to przedstawienie rzeczy, zjawisk przyrody, stanów abstrakcyjnych jako działających i czujących postaci ludzkich. Na przykład „rozliczne kwiatki Wiosna rodzi” (Jan Kochanowski), „Dąb bałwochwalczo wierzy w Tymian” (Bolesław Leśmian).
  • Peryfraza (omówienie) – to rodzaj metafory polegający na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez charakterystykę pośrednią, lub metaforę. Na przykład „przybytek wiedzy” zamiast „szkoła”.
  • Synekdocha – rodzaj metonimii oparty na zależnościach ilościowych między zjawiskami lub rzeczami (część zastępuje całość albo całość część) „od takich modłów bieleje włos” (włos zamiast włosy), „kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła” (wąż zamiast węże).
  • Wiersz „bohaterski” (czyli heksametr) – w antycznej Grecji klasyczny 6-stopowy i 16-zgłoskowy wiersz, który był zarezerwowany dla eposu. To także nowożytny wiersz biały, zbudowany według tej samej miary.

Zobacz:

https://aleklasa.pl/liceum/c230-wiersze/c304-analiza-wierszy/grochowiak-rozmowa-o-poezj

Poezja Stanisława Grochowiaka.

https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/wspolczesnosc/c428-wspolczesnosc-poezja-w-polsce-2/udowodnij-ze-stanislaw-grochowiak

https://aleklasa.pl/liceum/c230-wiersze/c304-analiza-wierszy/stanislaw-grochowiak-czysci

Stanisław Grochowiak – Do pani

Stanisław Grochowiak – Święty Szymon Słupnik