Sonet

Ma charakterystyczną budowę. Klasyczny sonet włoski składa się z dwóch strof czterowersowych plus dwóch trzywersowych (tercyn). Razem daje to czternaście wersów i wygląda tak:

1) ………………………………
…………………………………
…………………………………
…………………………………

2) ……………………………… Dwie zwrotki czterowersowe: opis albo narracja
…………………………………
…………………………………
…………………………………

3) ………………………………
…………………………………
………………………………… Dwie zwrotki trzywersowe (tercyny): refleksja lub wyznanie

4) ………………………………
…………………………………
…………………………………

Taki schemat, by w pierwszych, „grubszych”, zwrotkach rzecz opisać, a w ostatnich, „chudszych”, podsumować, zakończyć refleksją, oczywiście okazał się zbyt sztywny dla poetów. Dlatego stosowano różne modyfikacje sonetu – zamiast ostatnich dwóch tercyn – strofa sześciowersowa lub wyróżnienie tylko dwóch ostatnich wersów, komplikowano rymy, wzbogacano tematykę.

Uwaga! Niemniej od czasów Adama Mickiewicza i jego Sonetów krymskich ustalił się jako wzorcowy właśnie typ opisowo-refleksyjny: 2 x 4 + 2 x 3.

Najsłynniejsi twórcy sonetów:

  • Francesco Petrarka,
  • William Szekspir,
  • Jan Kochanowski,
  • Mikołaj Sęp-Szarzyński,
  • Adam Mickiewicz,
  • Jan Kasprowicz,
  • Stanisław Grochowiak.

 

Bajka

Bajka narracyjna

Najłatwiej rozpoznać bajkę zwierzęcą.

  • Krótka, zwykle rymowana scenka, której bohaterami są zwierzęta (ale wiemy, że reprezentują cechy ludzkie), to bajka.
  • Opowieść o zwierzakach najczęściej wieńczy morał, który zawiera sens bajki.
  • Morał oczywiście chce pouczać odbiorcę, pokazywać mu pewne prawdy, bo bajka to gatunek dydaktyczny (pouczający).
  • Ponadto zwierzęta, które w niej występują, bardzo często reprezentują stałe cechy ludzkie:
    • lis – chytrość,
    • zając – słabość, bojaźń,
    • sowa – mądrość,
    • niedźwiedź – siłę.
  • W ten sposób bajka zwierzęca staje się przedstawieniem alegorycznym.

Czy tylko zwierzęta są bohaterami bajek?

Oczywiście, że nie. Mogą być nimi ludzie – wówczas fabułka opowiada o zdarzeniu w ludzkim świecie i morał formułowany jest na podstawie ludzkich realiów. Znakomita bajka Krasickiego o dwóch malarzach, którym się bardzo różnie wiodło, jeden bowiem malował twarze prawdziwe, a drugi „upiększał” – to dobry przykład bajki narracyjnej, ale nie zwierzęcej.

  • Wyznaczniki bajki narracyjnej:
    • narracja – jest,
    • fabułka – jest,
    • morał – jest,
    • natomiast bohaterami są ludzie lub zwierzęta.

Bajka epigramatyczna

Krótki utwór, często rymowany, będący aforyzmem, samą refleksją, pouczeniem. Podobnie jak epigramat: lekki, zwięzły i dowcipny wierszyk – napis, utwór – aforyzm. Nie ma w nim narracji ani fabuły, dlatego należy do liryki, a nie jak bajka narracyjna do epiki. Z tego powodu rodzą się różne wątpliwości. Powtórzmy więc rzecz, według akademickiego autorytetu – autorów podręcznika studenckiego Zarys poetyki (Brooks, Kulawik).

Najważniejsi autorzy bajek:

  • Jean de La Fontaine,
  • Ignacy Krasicki,
  • Stanisław Trembecki,
  • Adam Mickiewicz,
  • Aleksander Fredro.

Bajki Krasickiego – przegląd

Tren

  • Utwór poświęcony osobie zmarłej. Zawsze będzie opłakiwaniem zmarłego, pieśnią żałobną.
  • Może mieć dwoje bohaterów: osobę opłakiwaną i osobę opłakującą.
  • Będzie zapewne opisywał cnoty i zalety zmarłego oraz żal i wielkość straty ze strony opłakującego.
  • Treny wywodzą się ze starożytności, ale wzorcowy model w polskiej literaturze zawdzięczają Janowi Kochanowskiemu. Również dzięki niemu poeci zwykli łączyć treny w całe cykle.

TRENY – Jan Kochanowski

 

Satyra

  • Gatunek dydaktyczny – czyli znów: pouczający, wyśmiewający wady ludzkie.
  • Jest dłuższym wierszem, innym od wszystkich, bo wyróżnia się krytyczną postawą autora wobec świata, wobec rzeczywistości. Właśnie satyra jest takim wierszem, w którym poeta krytykuje świat i ludzi, a najczęściej czyni to przez ośmieszenie, wyolbrzymienie wad, zaprezentowanie karykatury.
  • W ujęciu satyrycznym liczy się cięty dowcip, trafność krytyki.
  • Temat może być różny.

Jeśli zatem będziesz mieć do czynienia z dłuższym wierszem, w którym autor wyraźnie ośmiesza, wyolbrzymia, piętnuje zło, wady ludzkie czy zasady rzeczywistości – to jest to satyra.

Satyra zrobiła karierę w oświeceniu polskim!

Mistrzem satyr tego czasu był Ignacy Krasicki. Najsłynniejsze jego satyry to:

Ignacy Krasicki – Satyry

Fraszka

Inne nazwy: figlik, epigramat.

Jak rozpoznać fraszkę?

  • Najpierw popatrz na długość wierszyka – jeśli jest krótki, może być fraszką.
  • Drugi znak rozpoznawczy to lekkość i dowcip. Fraszka najczęściej jest żarcikiem, figlikiem, żartobliwym drobiazgiem. Ale są też poważniejsze fraszki – o ojczyźnie, życiu, Bogu.
  • Trzecim ważnym znakiem jest tytuł, a raczej jedna niepozorna część mowy w tytule – przyimek. Fraszki Jana Kochanowskiego lubią mieć w tytule przyimki, np.
    • o (O doktorze Hiszpanie),
    • na (Na Konrata),
    • do (Do Hanny),
    • ku (Ku Muzom).
  • I ostatni znak szczególny: pointa. Ale z tą jest najtrudniej. Bo jak tu zmieścić w krótkim wierszyku? Nie zawsze się pojawia.
    A czym jest? Podsumowaniem, odpowiedzią na zadane pytanie, nurtujący problem. (Nie morałem – nie pouczeniem! Nie myl fraszki z bajką).
  • We fraszce Na dom w Czarnolesie pointą jest prośba do Boga o opiekę,
  • a w utworze Na zdrowie – podsumowująca apostrofa do zdrowia.

Temat fraszek

Temat fraszki może przyjść do głowy w każdej chwili. Kochanowskiemu dobrze siedziało się pod lipą, więc napisał wierszyk o lipie – i już powstała fraszka (a nawet dwie, bo są dwie fraszki o tytule Na lipę).

  • Wdzięcznym tematem jest miłość – i w zbiorze Kochanowskiego znajdzie się kilka fraszek O miłości, Na miłość i całe mnóstwo wierszyków skierowanych do Kasiek, Hanek i innych staropolskich panien.
  • Tematów moc, bo jak pisał Kochanowski:
    Fraszki to wszystko, cokolwiek myślimy.
    Fraszki to wszystko, cokolwiek czynimy.
  • Dziś mamy jeszcze więcej tematów fraszkowych – możemy pisać o komputerach, laptopach, pokemonach, digimonach i różnych różnościach. My, laicy, nie fachowcy-literaci. A za współczesnego mistrza fraszkopisarskiego uznany został Jan Sztaudynger, którego fraszki lekkie jak piórka czyta się z ogromnym podziwem. Okazuje się, że w paru słowach można powiedzieć tak wiele.

Tematy fraszek Jana z Czarnolasu:

  • dworskie życie i obyczaje (np. o uczcie dworskiej i jej skutkach we fraszce O doktorze Hiszpanie),
  • przyroda (np. o urodzie czarnoleskiej lipy we fraszce Na lipę),
  • wartości (np. o zdrowiu we fraszce Na zdrowie, o rodzinie i spokojnym życiu w Czarnolesie we fraszce Na dom w Czarnolesie),
  • życie (bardzo dużo fraszek refleksyjnych, filozoficznych, np. O żywocie ludzkim),
  • własna twórczość (Ku Muzom),
  • wydarzenia w kraju (Na sokalskie mogiły),
  • portrety ludzi (np. o wadach we fraszkach Na nabożną, Na Konrata, O Koźle).

Najsłynniejsi twórcy fraszek:

  • Mikołaj Rej,
  • Jan Kochanowski,
  • Jan Andrzej Morsztyn,
  • Stanisław Jerzy Lec.

Fraszki Kochanowskiego

Ballada

  • Ballada jest gatunkiem mieszanym – epicko-lirycznym, a czasem nawet i epicko-liryczno-dramatycznym!
  • Musi zawierać w sobie jakąś opowiastkę, zdarzenie, najlepiej nieskomplikowane, proste, wręcz naiwne, jak w baśni dla dzieci.
  • W tej opowieści mogą się znaleźć nawet elementy dialogu. Często pojawia się też refren.

Ballada

  • Elementy epiki
    • Fabularne zdarzenie (fabuła, akcja).
    • Występuje narrator obserwator.
    • Opisy przyrody.
  • Elementy liryki
    • Środki poetyckie:
      epitety, porównania, metafory.
    • Poetycki sposób przedstawienia treści.
    • Może występować refren.
  • Elementy dramatu
    • Dialogi i monologi.
    • Cechy bohaterów ujawniają się przez ich działanie (bez bezpośrednich opisów i ocen).

Zwróć szczególną uwagę na balladę romantyczną!!!
Data wydania Ballad i romansów Adama Mickiewicza (rok 1822) wyznacza początek polskiego romantyzmu!

Cechy ballady romantycznej:

  • Połączenie epiki, liryki i dramatu.
  • Nastrój grozy i tajemniczości:
    • Tajemnicze, dziwne miejsca zdarzeń: leśne ostępy, brzeg rzeki, jeziora, niebezpieczne urwiska.
    • Niezwykli bohaterowie: syreny, rusałki wprawiające w zachwyt i przerażenie.
  • Elementy ludowe:Ładu moralnego świata strzeże natura. Przyroda kryje różne tajemnice – np. o zbrodniach.
    • Temat zaczerpnięty z podań ludowych.
    • Ludowe wierzenia i zabobony.
    • Postacie z ludowych opowieści: rusałki, zjawy, upiory, diabły.
    • Ludowa moralność: nie ma winy bez kary, w życiu trzeba kierować się miłością i wiernością.

Najważniejsi autorzy ballad:

Ewolucja ballady jako gatunku literackiego w utworach XIX i XX wieku.

Pieśń

  • Bardzo klasyczny gatunek! Funkcjonuje już bardzo długo w poezji, bo od starożytności.
  • Klasyczny wzór = pieśń horacjańska.
  • Tylko strofy czterowersowe! Zmieniała się natomiast liczba zwrotek w pieśni, długość wersów oraz układ rymów. Wzorzec horacjański naśladował Jan Kochanowski.
    Później nie było tak ścisłych wymogów, co do liczby wersów w strofie, ale zawsze pieśń musiała być ułożona regularnie, tzn. jeśli autor decydował się na zwrotki czterowersowe – to takie były w całym wierszu.
  • Może być i tak, że w pieśni jest zastosowanych kilka zwrotek o różnej długości, ale wtedy muszą się regularnie powtarzać. Im regularniej, układniej – tym lepiej, bo wtedy na sto procent jesteśmy pewni, że to pieśń. Np.:
    • pierwsza – cztery wersy,
    • druga – pięć wersów,
    • trzecia – znowu cztery wersy,
    • czwarta – znów pięć wersów.
  • A po co ta regularność?
    Po to, by można do pieśni podłożyć linię melodyczną i ją zaśpiewać. Temu służył też regularny rytm (jednakowa liczba sylab w wersach), a czasem powtarzające się wersy, czyli refren.
  • Tu utrudnienie – nie każda pieśń musi być zaśpiewana przez kogoś i nie wszystko, co zaśpiewane, jest pieśnią!

Rodzaje pieśni ze względu na temat:

  • patriotyczne,
  • religijne,
  • filozoficzne,
  • miłosne,
  • biesiadne.

Twórcy pieśni:

  • Horacy,
  • Jan Kochanowski,
  • Adam Asnyk,
  • Konstanty Ildefons Gałczyński

Uwaga!
Większość pieśni Kochanowskiego została napisana wierszem sylabicznym, który cechuje:

  • stała liczba sylab w wersach,
  • średniówka (w wersach dłuższych niż ośmiosylabowe),
  • stały akcent w końcowym odcinku wersu,
  • rymy,
  • przerzutnie.

Jana Kochanowskiego Pieśni

Hymn

  • Jest to specjalna odmiana pieśni, ale utwór bardzo podniosły i uroczysty, poświęcony czyjejś chwale.
  • Starożytni chwalili w hymnach np. bogów olimpijskich, herosów i bohaterów trojańskich.
  • Ludzie średniowiecza układali pieśni pochwalne wznoszone do Boga w czasie uroczystości religijnych.
  • Później Boga chwalili poeci również w utworach świeckich, niezwiązanych z liturgią. Kochanowski np. napisał pieśń-hymn Czego chcesz od nas, Panie (koniecznie do zapamiętania!).
  • W oświeceniu hymn został uznany za tak ważny gatunek, że pisali go niemal wszyscy poeci. Z tej właśnie tradycji wyrosły hymny romantyków – pisane daleko od kraju, wyrażały tęsknotę za ojczyzną (Hymn o zachodzie słońca na morzu Juliusza Słowackiego).
    • sztukę (głównie antyczną),
    • słońce (Hymn do słońca Adama Naruszewicza) i – to bardzo ważne – ojczyznę. Ignacy Krasicki ułożył Hymn do miłości ojczyzny.

Uwaga!
Nie zawsze hymn musi mieć budowę stroficzną. Np. Hymn do miłości ojczyzny Krasickiego nie ma podziału na strofy. Jest ośmiowersowym wierszem stychicznym.

Zapamiętaj!
Temat hymnu jest bardzo poważny: najczęściej dotyczy religii lub ojczyzny.

Tan gatunek skojarz też z naszym hymnem państwowym: Pieśnią Legionów Polskich Józefa Wybickiego (zwaną też Mazurkiem Dąbrowskiego). Zanim Mazurek… został hymnem Polski, rolę tę pełniły pieśni (też hymny): Alojzego Felińskiego Boże, coś Polskę… lub Rota Marii Konopnickiej.

Cechy hymnu:

  • utwór patetyczny,
  • regularna budowa,
  • podniosły nastrój,
  • uroczysta apostrofa,
  • pochwalny charakter,
  • środki poetyckie,
  • zbiorowy nadawca,
  • wysoki styl.

 

Gatunki biblijne

Psalm

Psalmy mogą być kłopotliwe do rozpoznania. Pół biedy, kiedy natkniemy się na psalm przytoczony z Biblii (Stary Testament – Księga Psalmów) czy też ich tłumaczenie (Kochanowskiego czy Miłosza). Wtedy łatwo je rozpoznać. Najgorzej z tymi, które nie są psalmami biblijnymi, ale zachowują ich cechy gatunkowe, są stylizacjami psalmicznymi. Do takich należą np. Psalmy przyszłości Zygmunta Krasińskiego (z tymi spotkacie się w liceum), psalmy Tadeusza Nowaka. Od psalmów biblijnych różnią się tematyką, która nie jest związana z Bogiem. Dostrzec można natomiast podobieństwo gatunkowe.

Główne rodzaje psalmów:

  • dziękczynne,
  • pochwalne,
  • lamentacyjne,
  • prorocze,
  • błagalne,
  • pokutne.

Przypowieści biblijne

Przypowieść

  • Przypowieść jako opowieść narracyjna jest gatunkiem biblijnym, ale pojawiają się też poetyckie, wierszowane przypowieści!
  • Najłatwiej je rozpoznać, kiedy słowo „przypowieść” pojawia się w tytule utworu (np. wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego lub Jana Lechonia). Ale trudniej, gdy tytuł tego gatunku nie zdradza (np. Ruszaj z Bogiem Cypriana Kamila Norwida).
  • Przypowieść (inaczej: parabola) to opowieść, która ma sens dosłowny i przenośny – szerszy, symboliczny. Tak jak w Biblii również przypowieść poetycka musi przedstawiać sytuację, która potwierdziłaby działanie jakiejś ogólnej zasady, jakiegoś prawa: nie tylko religijnego, ale i moralnego, filozoficznego. Dzieje się coś (nieważne kiedy i gdzie), z kimś (nieważne dokładnie z kim) – i to jest przykład ogólny. Taka historia może przytrafić się i Jasiowi Kowalskiemu, i Marysi Nowakównie. Nie chodzi o to, żeby zapamiętać, co się komuś przydarzyło, ale żeby z tej historii wyciągnąć jakiś wniosek (przypowieść też jest dydaktyczna – jak bajka). Nie potrzeba już nawet morału – przypowieść mówi sama za siebie.

Przypowieść

  • przykładowa historia,
  • sens symboliczny,
  • brak dokładnych realiów czasowych,
  • brak dokładnych realiów przestrzennych,
  • brak indywidualizmu bohaterów,
  • obecność narratora.

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Gatunki literackie romantyzmu

Gatunki poetyckie TEST

Cechy romantycznych utworów

Oświecenie – charakterystyczne gatunki literackie

Skąd się wzięła nazwa liryka? Przedstaw najważniejsze jej gatunki.

Scharakteryzuj najważniejsze gatunki literackie romantyzmu

Jakie gatunki literackie uprawiano w renesansie? Które przejęto z antyku, a które ze średniowiecza?

Gatunki literackie epoki średniowiecza