Satyra jest to utwór literacki, który ośmiesza lub piętnuje wady ludzi, obyczaje, charaktery, postawy światopoglądowe i orientacje polityczne, sposoby zachowań i mówienia itp. Satyra nie musi ukazywać sposobu napraw, podawać „lekarstwa” – jest ona po to, by negować, ośmieszać i pouczać.
Zwykło się mówić, że satyra przedstawia rzeczywistość w krzywym zwierciadle, zdeformowaną przez komiczne wyolbrzymienie lub pomniejszenie. W szerokim zakresie wykorzystuje chwyty karykatury i groteski. Za kolebkę satyry uznaje się literaturę rzymską.
W rozumieniu późniejszym pojęcie satyry utraciło sens gatunkowy, obejmując utwory reprezentujące różne rodzaje i gatunki literackie.
Wśród satyr wyróżniamy:
- satyry społeczno-obyczajowe (Rabelais, Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Jan Potocki, Ignacy Krasicki);
- satyry polityczne – np. przeciw osobom znanym, publicznym (Wolter, Julian Ursyn Niemcewicz);
- satyry osobiste – skierowane przeciw osobom znanym z działalności politycznej (Defoe, Swift, Franciszek Zabłocki);
- satyry literackie – przeciw szablonom i konwencjom literackim, np. Don Kichot Cervantesa jako satyra literacka na romans rycerski.
Można podzielić satyry również ze względu na sposób przedstawienia treści:
- monolog – bezpośrednia wypowiedź, np. Świat zepsuty;
- monolog skierowany do kogoś, wzięty w cudzysłów (autor jest zdystansowany wobec wypowiedzi), np. Do króla;
- satyra dialogowa, np. Pijaństwo.
Z innego punktu widzenia w twórczości satyrycznej wyodrębnia się dwa zasadnicze bloki:
- satyra konkretna – bezpośrednie odniesienia do określonych realiów społeczno-historycznych;
- satyra abstrakcyjna – charakter pozaczasowy, zwraca się przeciw uniwersalnym cechom natury ludzkiej.
Zobacz:
Jak możesz podzielić satyry ze względu na sposób kreacji świata przedstawionego?
Portret szlachty i polskich obyczajów zawarty w satyrach Ignacego Krasickiego.