Bajki
Podstawowe cechy bajki:
- miniaturyzacja świata przedstawionego. Bajka dąży do maksymalnie skrótowego, zwięzłego ujmowania rzeczywistości, stąd tendencja do redukcji partii opisowych. Realia zarysowane są bardzo skąpo, często, gdy nie jest to konieczne dla zrozumienia sensu bajki, autor w ogóle nie informuje czytelnika, gdzie rozgrywa się akcja.
- alegoryzacja treści. Bajka jest utworem o dwuplanowej strukturze: zawiera płaszczyznę znaczeń dosłownych (fabułę), która kryje w sobie sceny alegoryczne. Są one jednoznaczne, czytelne, ponieważ odwołują się do utrwalonych w powszechnej świadomości kulturowej, skonwencjonalizowanych znaczeń. Na przykład lis stanowi w bajce alegorię chytrości, paw dumy, jagnię bezbronności itp. Występujące w utworze zwierzęta są zatem uosobieniem ludzkich cech.
- typizacja bohaterów. Postaci nakreślone przez autora nie stanowią nigdy pełnych, szeroko rozbudowanych charakterów, ale tylko określone typy, eksponując jedną dominującą cechę osobowości. Mamy zatem w bajce typ skąpca, głupca, dewotki, kłamcy itp. Stopień indywidualizacji bohatera jest zatem niewielki, często dla uniknięcia schematyzmu, obraz bohatera zostaje wzbogacony o rysy dodatków, precyzujące wygląd i charakter.
- dwudzielność typów i postaw. Układ kompozycyjny postaci opiera się zazwyczaj na zasadzie kontrastu, np. wilk-owca, lis-kruk, starzec-młodzik, szczur-kot itp. Zestawienie przeciwieństw rodzi napięcie dramatyczne w utworze.
- dydaktyzm bajki. Bajka jest utworem o ambicjach moralizatorskich. Z zarysowanej sytuacji musi płynąć określone pouczenie – morał. Umieszcza go autor przeważnie na końcu jako konkluzję lub na początku utworu jako konstatację wymagającą zilustrowania konkretnym przykładem. Zdarza się, że kiedy nakreślona scena jest oczywista i jasna, bajka nie zawiera bezpośrednio sformułowanej pointy, odbiorca musi ją sam dopowiedzieć.
Bajki pisane przez największych fabulistów europejskich, takich jak: La Fontaine, Lessing, Kryłow czy Krasicki są w dużej części przetworzeniem motywów bajek Ezopowych.
Już w starożytności utrwaliły się dwa sposoby ich transpozycji, co w konsekwencji prowadziło do ukształtowania dwóch odmian tego gatunku: bajki epigramatycznej i narracyjnej.
- Bajka epigramatyczna jest maksymalnie zwięzła, lapidarna, dąży do ograniczenia fabuły i zredukowania opisów na rzecz formułowania sentencji czy refleksji na temat świata. Jej celem jest wydobycie najistotniejszej treści i zapisanie jej w sposób najbardziej precyzyjny.
- Bajka narracyjna realizuje się w znacznie dłuższej formie, zawiera bardziej rozbudowane sekwencje fabularne, uwagę czytelnika skupia głównie na opowiadaniu, a nie sentencji. Jej styl jest mniej „skondensowany”, dużo lżejszy niż język bajki epigramatycznej.
Krasicki uprawiał obydwie formy, zarówno epigramatyczną, jak i narracyjną. Zobaczmy zatem, jak wygląda świat według najsłynniejszego polskiego bajkopisarza.
Przegląd najbardziej znanych bajek Krasickiego:
Kruk i lis
Tło i miejsce wydarzenia zaledwie naszkicowane. Symbolika utworu konwencjonalna – lis to alegoryczne uosobienie chytrości i podstępu, kruk – pazerności i łakomstwa. Naiwna alegoryczność zostaje rozbita poprzez wzbogacenie obrazu kruka o rysy indywidualizujące jego wygląd, zaznaczone w nieszczerej i kłamliwej przemowie lisa.
Zachwyt lisa nad krukiem jest tak przesadny, że automatycznie sygnalizuje podstęp. Monolog zatrzymuje akcję, by wzmocnić napięcie dramatyczne, a następnie gwałtownie przyspieszyć bieg wydarzeń poprzez wprowadzenie ciągu czasowników ruchu: „ser wypadł, lis go porwał i kruka zostawił” Należy mieć więcej dystansu wobec samego siebie, nie ulegać pochlebstwom, bo może się to źle dla nas zakończyć.
Jagnię i wilcy
Elementy pejzażu zredukowane do minimum – akcja rozgrywa się w lesie. Symbolika konwencjonalna, wprowadzona na zasadzie kontrastu – jagnię, alegoria niewinności i bezbronności zostaje przeciwstawione wilkom uosabiającym siłę i drapieżność. Charakterystyka wilków wzbogacona została o cechy dodatkowe, takie jak: szczerość i cynizm, dzięki wprowadzeniu dialogu („smacznyś, słaby i w lesie…”).
Dialog wilków z jagnięciem opóźnia moment katastrofy, potęguje dramat sytuacji.
Morał – w świecie rządzi prawo silniejszego, słabego i bezbronnego nic nie jest w stanie ochronić.
Ptaszki w klatce
Miejsce wyraźnie zaznaczone, bo istotne dla zrozumienia bajki. Klatka jest alegorią państwa będącego pod jarzmem niewoli. Zarys postaci opiera się na klasycznej dwudzielności typów i postaw. Bohaterów różni wiek, zachowanie (stary czyżyk płacze, młody dziwi się), wcześniejsze doświadczenia (stary czyżyk urodził się na wolności, młody w niewoli). Młody nie tęskni za wolnością, gdyż jej nigdy nie znał.
Morał nie zostaje sformułowany wprost. Sytuacja jest tak precyzyjnie nakreślona, iż jednoznacznie nasuwa wniosek: kto nigdy nie doświadczył wolności, ten nie będzie jej pragnął.
Dewotka
Tło wydarzeń ujęte skrótowo – rzecz dzieje się w trakcie odmawiania pacierzy przez „nabożną” niewiastę. Wyraźna typizacja postaci eksponująca jedną z cech – dewocję, zaznaczony jest rozdźwięk między głoszonym słowem a rzeczywistym postępowaniem. Portretowi dewotki nadaje autor rys komiczny, a jednocześnie niezwykle sugestywny – szacowna matrona, deklarująca światu swoją rzekomą pobożność, za błahe przewinienie bije zaciekle służącą, odmawiając jednocześnie słowa modlitwy.
Morał – „…uchowaj Panie Boże takiej pobożności” – strzeżmy się przed tak bezmyślnym praktykowaniem wiary.
Malarze
Realia zarysowane skąpo – historia miała miejsce „przed laty”.
Symbolika konwencjonalna, realizująca zasadę kontrastu typów i postaw – Piotr alegoryczne uosobienie dobroci, prawdy, szczerości zostaje przeciwstawiony Janowi będącemu ucieleśnieniem nieprawości i obłudy. Portrety obydwu bohaterów wzbogaca informacja uzasadniająca ich obecne losy – Piotr jest biedny, gdyż maluje prawdę nie zawsze miłą, Jan jest bogaty, gdyż upiększa, retuszuje twarze.
Morał – prawda nie popłaca. Obłuda, kłamstwo, fałsz przynoszą zyski.
Satyry
Z niewiary w normalny porządek świata zrodziły się również satyry. Napisał ich Krasicki ponad dwadzieścia. Każda stanowi manifestację, nie tylko sceptycznej postawy wobec rzeczywistości, lecz także gorzkiego krytycyzmu wymierzonego przede wszystkim w ułomną i niedoskonałą naturę ludzką. W satyrze „Do króla” autor pisze:
Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka.
Wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka…
Satyra stała się dla poety bezkompromisowym narzędziem walki z najgorszymi ludzkimi i narodowymi przywarami.
Nie szczędził Krasicki Polakom zjadliwych uwag, szyderstwa, drwiny i ironii. Budował wizerunki karykaturalne, groteskowe, nierzadko celowo przerysowane i wyostrzone, by dobitniej zaakcentować problem. Potrafił być zabawny, komiczny, błyskotliwy, zwłaszcza przy portretowaniu „oryginalnych” figur, potrafił być również nudny zazwyczaj, gdy przybierał nazbyt mentorski ton. Cóż, celem satyry jest jednak pouczać, naprawiać błędy, dlatego musimy poecie wybaczyć tę odrobinę nużącego moralizatorstwa.
Świat nakreślony w bajkach nie napawa optymizmem. Królują w nim niepodzielnie przemoc, podstęp, fałsz, obłuda, pochlebstwo, skąpstwo, dewocja… Dobro nie zwycięża prawie nigdy, prawda, szczerość, niewinność, prawość nie mają wiele do powiedzenia. Człowiek jest tu albo naiwnym głupcem, albo drapieżnym wilkiem dyktującym własne, bezwzględne prawa. Próżno poszukiwać w tych bajkach baśniowych rozwiązań, takich, w których zło zostaje zawsze poskromione. Bajki Krasickiego wyrastają z realistycznej obserwacji czasów, w których żył ich twórca. Charakterystyczna dla epoki oświecenia była idea sceptycyzmu. Krasicki oglądał świat właśnie z perspektywy poety, który przestał żyć iluzją, że mieszka „na najlepszym ze światów”.
Przegląd najbardziej znanych satyr Krasickiego:
Świat zepsuty
Krytyka cywilizacji miejskiej – miasto uosabia to wszystko, co złe, wynaturzone, jest obszarem zepsucia i degeneracji moralnej, symbolem zbytków, wielkopańskich manier, życia ponad stan, które prowadzi do unicestwienia wartości moralnych, do występku i bezprawia.
Negatywne wzory życia w stolicy przenikają w inne części kraju.
Żona modna
Krytyka cudzoziemszczyzny, bezkrytycznego, bezmyślnego naśladowania obcych wzorów. Krytyka zbytków, życia ponad stan, które w efekcie prowadzi do bankructwa oraz ciasnych horyzontów umysłowych – pazerny szlachcic, który żeni się tylko ze względu na wioski, jakie przyszła żona wniesie mu w posagu.
Pijaństwo
Napiętnowanie pijaństwa, które wyzwala w człowieku wady: kłótliwość, gadulstwo, awanturnictwo, megalomanię.
Krytyka postawy obywatelskiej polskiej szlachty, potrafiącej jedynie „przy butelce” opłakiwać narodowe klęski i składać patriotyczne deklaracje nie mające pokrycia w rzeczywistym postępowaniu.
Do króla
Rozprawa z konserwatyzmem, nieuctwem, megalomanią polskiej szlachty stawiającej królowi szereg absurdalnych zarzutów, takich jak to, że nie pochodzi z królewskiego rodu, jest Polakiem, jest zbyt łagodny, jest wykształcony, szerzy kulturę i naukę, jest za dobry.
Zarzuty skierowane do króla przez reprezentanta politycznych przeciwników kompromitują w istocie nie władcę, lecz ich samych, obnażając ciasnotę umysłową, obskurantyzm, gadulstwo, warcholstwo szlachty. – ironia, która sprawia, że monolog sejmowego krzykacza trzeba wziąć w cudzysłów, w istocie jest on pochwałą króla a krytyką szlacheckich warchołów.
polityczna
Satyry Krasickiego, chociaż tak głęboko wtopione w klimat epoki oświecenia, okazały się w przeważającej mierze tekstami o wymiarze uniwersalnym. Ani ludzka natura, ani obyczajowość, ani formy życia społecznego nie uległy na przestrzeni wieków tak wielkim zmianom, aby kwestie stawiane w satyrach miały się zdezaktualizować. Jednak wartość tych utworów polega nie tylko na tym, że odnajdujemy w nich problemy dotyczące również współczesności, lecz także na zręcznym ujęciu tematów. Obrazowy styl, barwnie szkicowane sceny rodzajowe, cięty dowcip, komizm postaci i sytuacji ukazują twórcę satyr jako artystę, który rzemiosło pisarskie opanował do perfekcji.
Zapamiętaj!
Jakie postacie kreuje Krasicki w satyrach?
Są to postacie barwne, przedstawione kąśliwie, czasem wyjaskrawione, ukazane z przesadą.
- Żona modna – kobieta hołdująca francuskiej modzie. Satyryk piętnuje zgubny kosmopolityzm, snobizm i bezmyślne poddawanie się wymogom mody. Pan Piotr ożenił się z kobietą, którą wyróżniały: cudaczna, bardzo wysoka (bardzo modna!) fryzura, szeroka krynolina, francuski, ufryzowany piesek. Urządza uczty i ogród na wzór francuski. Jest płytka, egoistyczna, bardzo rozrzutna. Jednak w tej satyrze Krasicki napiętnował nie tylko bezmyślną elegantkę, ale też interesownego męża – który ożenił się dla pieniędzy, by powiększyć swój majątek. Jego chciwość została ukarana…
- Pijak – jeden z bohaterów satyry Pijaństwo, skacowany, wiecznie gotów do wypicia (a okazji nie brak).
- Butny, zawistny szlachcic – głupi, ograniczony szlachcic zaprezentowany został w satyrze Do króla. Poucza władcę i wygraża mu. Jest zazdrosny, że królem Polski został Poniatowski, człowiek z wcale nie tak znacznego rodu. „Tyś królem – czemu nie ja? – pyta zazdrosny szlachcic.
Uwaga! Ciekawe zabiegi w satyrach
Jedną z najciekawiej skomponowanych satyr jest Do króla. Pozornie to nagana skierowana do króla – utwór jest przecież pełen zarzutów pod adresem Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ale musimy wziąć pod uwagę, kto wypowiada te przytyki i jakich argumentów używa. Te słowa wygłasza typowy szlachcic – tępy, butny i zazdrosny o zaszczyt, jaki spotkał jednego z przedstawicieli jego stanu.
Szlachcic zarzuca królowi, że:
- pochodzi ze szlachty, a nie z królewskiego rodu (choćby obcego!),
- jest za młody na piastowanie takiego urzędu,
- jest łagodny, miłosierny, a powinien być okrutny, władać za pomocą strachu i siły,
- jest wykształcony, dba o naukę i sztukę (traci tylko czas na głupoty).
Jak widzimy, są to nonsensowne zarzuty ośmieszające nie atakowanego (króla), lecz atakującego (szlachcica).
Gatunek: satyra
Satyra jest to krótki utwór wyrażający krytyczny stosunek autora do otaczającej go rzeczywistości. Świat przedstawiony w satyrach jest zdeformowany, a piętnowane zjawiska – wyolbrzymione. Ten gatunek wywodzi się ze starożytności. Specyficzną cechą satyry oświeceniowej było to, że nie atakowała konkretnych osób, lecz piętnowała wady typowe dla całego społeczeństwa. Nie da się ukryć, że w przypadku satyr polskich autorów na ogół przedstawiały wady szlachty. Satyry podporządkowywano hasłu epoki „bawić ucząc”, czyli pełniły funkcje dydaktyczno-moralizatorską. Trudno nie śmiać się z perypetii naiwnego szlachcica – początkowo dumny z małżeństwa z ładną i zadbaną kobietą, z którą ożenił się, by połączyć majątki, nagle zdaje sobie sprawę, że kosztowne zachcianki żony rujnują go (Żona modna) – czy niepoprawnego pijaka (Pijaństwo).
Wyróżniamy satyry:
- społeczno-obyczajowe
- polityczne
- literackie (przeciw konwencjom i szablonom literackim)
Wady krytykowane w satyrach:
- pijaństwo
- zepsucie obyczajów
- prywata
- brak patriotyzmu
- bezmyślność
- czcze gadulstwo
- ograniczenie, ciemnogród, tępota
- zawiść, pycha
- upadek cnoty, prawdy i prawa
- nieuctwo
- wysokie mniemanie o sobie
- wyrachowanie, zawieranie małżeństw dla pieniędzy
Zobacz:
Sformułuj morały bajek Ignacego Krasickiego. Jaką wartość mają we współczesnej rzeczywistości?