Najważniejsze informacje

Bajki jako gatunek literacki
Bajka to na ogół krótki utwór wierszowany, którego bohaterami są zwierzęta, rzadziej ludzie, rośliny lub przedmioty. Bohaterowie bajek reprezentują określone typy ludzkie. Są schematyczni.

  • Celem bajki jest pouczanie czytelnika, potępienie pewnych zachowań, a nakłonienie do innych. Dlatego mówimy o dydaktycznej funkcji bajek.
  • Każda bajka zawiera wypowiedziany wprost lub domyślny morał, czyli pouczenie dla czytelnika. Często przybiera on formę maksymy, przysłowia.
  • Morał może znajdować się na końcu, ale także na początku bajki.

Bajki Ignacego Krasickiego spełniają te wszystkie kryteria.

 

Czym różni się bajka od baśni?

W bajce nie ma nieistotnych szczegółów, operuje się skrótem, w baśni przeciwnie – rozwleka się akcję („za siedmioma górami, za siedmioma rzekami…”), mnoży określenia, dba o nastrój (np. by narastała aura grozy).

Bajki mają charakter wyraźnie dydaktyczny, umoralniający. Przedstawiają w uproszczonej formie różne postacie, na ogół zwierzęce, które uosabiają rozmaite wady ludzkie. W bajkach zwierzęta zastępują osoby, symbolizują pewne typy ludzkie. Rzadziej bohaterami bajek są po prostu ludzie – bardzo charakterystyczni, typowi, reprezentanci wad.

I w baśni, i w bajce mogą wystąpić mówiące zwierzęta; inna jednak jest ich funkcja. W baśniach stwarzają aurę magii i niesamowitości, w bajkach w ogóle nie dziwi to, że mówią, mają do zagrania ściśle określoną rolę: zastępują ludzi, symbolizują ich określone wady, np. chytrość (na ogół lis), siłę (m.in. niedźwiedź).

Potocznie niekiedy baśnie nazywa się bajkami.

Słynni bajkopisarze

  • Ezop – legendarny bajkopisarz z czasów antycznych, uznawany za ojca gatunku
  • Jean de La Fontaine (czytaj: lafontę z akcentem na ostatnią sylabę)
  • Stanisław Trembecki
  • Adam Mickiewicz
  • Aleksander Fredro
  • Ignacy Krasicki
  • Julian Tuwim
  • Jan Brzechwa

 

Przegląd bajek Krasickiego

Dzieci i żaby

Koło jeziora
Z wieczora
Chłopcy wkoło biegały
I na żaby czuwały:
Skoro która wypływała,
Kamieniem w łeb dostawała.
Jedna z nich, śmielszej natury,
Wystawiwszy łeb do góry,
Rzekła: „Chłopcy, przestańcie, bo się źle bawicie!
Dla was to jest igraszką, nam idzie o życie”.

Na co warto zwrócić uwagę w tym utworze?

  • Występuje archaiczna forma – „chłopcy biegały” i archaizm „chłopcy (…) na żaby czuwały”.
  • Układ rymów – typu aabb (parzyste, czyli kolejne) – jeziora – wieczora, bawicie – życie. Ostatni rym jest niedokładny.
  • Wypowiedź wyróżniona – jest w cudzysłowie.

Bohaterowie: żaby i chłopcy

Morał:

„Chłopcy, przestańcie, bo się źle bawicie!
Dla was to jest igraszką, nam idzie o życie”

Krytyka: bezmyślnego znęcania się nad innymi, zabawy kosztem innych, braku szacunku dla istnienia.

Przebieg zdarzeń opisanych w Dzieciach i żabach. Chłopcy biegają wieczorem koło jeziora i wypatrują żab. Każde wypływające na powierzchnię wody zwierzę uderzają kamieniem w głowę. Najśmielsza z żab upomina chłopców, tłumacząc im, że źle się bawią. To, co dla nich jest igraszką (zabawą), dla żab stanowi ich być albo nie być. Od humoru chłopców zależy ży-cie zwierząt, a one, jak każdy, chcą żyć.
Zwróć uwagę na to, jak opisano te zdarzenia i jakie cechy typowe dla bajki wystąpiły w tym utworze.
Uwaga!

  • Żaby mówią do chłopców – zwierzęta mówią, wypowiadając morał, to typowe dla bajki.
  • Mamy do czynienia z dydaktyzmem (żaba wprost poucza chłopców, z jej słów może wynieść dla siebie naukę i czytelnik, jest uczony szacunku dla istnienia, niebawienia się kosztem innych). Morał jest wyrażony wprost (dwa ostatnie wersy).
  • Bajka się rymuje.

W utworze występują postacie – typy, nieskomplikowane, sprowadzone do jednej cechy.
Co to znaczy?

  • Nie znamy dokładnej charakterystyki chłopców: nie wiemy, jak wyglądali, czy byli biedni, czy bogaci, nie wiemy nawet, czy byli synami szlacheckimi, czy chłopskimi…
  • Jaką grupę tworzyli, kto był jej przywódcą, co chłopcy przeżywali, jakie mieli wątpliwości, kto zainicjował zabawę, kto ewentualnie chciał ją przerwać.

Cecha chłopców jest tylko jedna: bezmyślne okrucieństwo objawione w zabawie. Żaby też mają tylko jedną cechę: są ofiarami, chcą przeżyć. A jedna żaba dodatkowo charakteryzuje się odwagą.

Bajkę cechuje skrótowość.
Co to znaczy, że utwór Dzieci i żaby jest skrótowy i lapidarny? Składa się z zaledwie kilku wersów. Zauważ, że nie opisano wyglądu jeziora ani żab, ani chłopców. Nie znamy też dokładnie zdarzeń, nie umielibyśmy na podstawie tego tekstu odpowiedzieć na szczegółowe pytania, np. ile żab zabili chłopcy, które przeżyły, co się stało z odważną, która zwróciła chłopcom uwagę. Nie wiemy również, jakie uczucia kierowały chłopcami. Koncepcja bohaterów (nieskomplikowani, sprowadzeni do jednej cechy) służy lapidarności bajki.

W jaki jeszcze sposób osiąga się efekt skrótu?
Dają go celne dialogi. To, co moglibyśmy długo opowiadać, streszcza się w przytoczonym jednym zdaniu bohatera. Dzięki dialogowym skrótom bajka jest formą efektowną, zdradzającą błyskotliwość autora.

 

Lis i wilk

Wpadł lis w jamę, wilk nadszedł, a widząc w złym stanie,
Oświadczył mu żal szczery i politowanie.
„Nie żałuj – lis zawołał – chciej lepiej ratować”.
„Zgrzeszyłeś, bracie lisie, trzeba pokutować”.
I nagroda, i kara zarówno się mierzy:
Kto komu nie wierzył, nikt temu nie wierzy.

zarówno = jednakowo, po równo

  • Bohaterowie: tytułowi, lis i wilk
  • Morał: „Kto komu nie wierzył, nikt temu nie wierzy”
  • Krytyka: nieufności, przebiegłości
  • Uwaga na:
    układ rymów (aabb)
    zapis dialogów (cudzysłowy)

Najczęstsze cechy zwierząt z bajek

  • Lew – siła, męstwo
  • Mrówka – pracowitość
  • Lis – chytrość, przebiegłość

Spróbujmy opowiedzieć zdarzenia opisane w tej bajce w zaledwie sześciu wersach. Lis wpada do jamy, jest w opałach, w takiej sytuacji napotyka go wilk i wyraża swe współczucie. Lis nie chce współczucia, tylko prosi wilka o ratunek. Wilk jednak udziela mu moralnej rady, że musi pokutować za swój grzech. Wykazuje się tym samym obłudą i niewrażliwością.

Jakie cechy bajki znajdujemy w tym krótkim tekście?

  • Utwór wierszowany, rymowany.
  • Krótka historyjka z życia zwierząt. Jednak za cechami zwierząt kryją się charaktery ludzkie.
  • Postacie są typowe, charakterystyczne.
    Cechy, które reprezentują: lis – przebiegłość, wilk – w tym momencie także przebiegłość i obłudę, również niewrażliwość na los innego.
    Obu bohaterów cechuje nieufność.
  • Skłonność do wypowiadania sądów moralnych, dydaktyzm. Najsilniej objawia się w ostatnim wersie, który jest morałem: „Kto komu nie wierzył, nikt temu nie wierzy”.
    Jednak i inne wersy są gotowymi maksymami moralnymi, przysłowiami niemalże: „Zgrzeszyłeś (…) trzeba pokutować”, „I nagroda, i kara zarówno się mierzy”.
  • Skrótowość bajki.
    I ta bajka jest formą krótką, lapidarną. Przebieg opisanych tu wydarzeń zawarto w możliwie najmniejszej liczbie słów. Nie wiemy np., jak wyglądała jama, do której wpadł lis ani jak zwierzęta wyglądały.
    Również zdarzenia opisano w możliwie najkrótszy sposób, nie rozwodząc się nad szczegółami.

 

Słowik i szczygieł

Rzekł szczygieł do słowika, który cicho siedział:
„Szkoda, że krótko śpiewasz”. Słowik odpowiedział:
„Co mi dała natura, wypełniam to wiernie.
Lepiej krótko, a dobrze, niż długo, a miernie”.

Powyższa bajka ma następującą treść: Szczygieł mówi do słowika, że żałuje, iż krótko śpiewa. Słowik odpowiada na ten zarzut, że mądrze korzysta z tego, co dała mu natura i że lepiej robić coś krótko a dobrze, niż długo a miernie.

  • Bohaterowie: tytułowi, szczygieł i słowik
  • Morał: „Lepiej krótko, a dobrze, niż długo, a miernie”
  • Potępienie: pychy, próżności, przechwalania się, zwłaszcza bez powodu

Czy zauważyłeś?

  • Bajka ma bohaterów zwierzęcych reprezentujących cechy ludzkie.
  • Ma charakter dydaktyczny (poucza czytelnika, odwodzi go od chwalenia się, wyśmiewa zapatrzonego w siebie szczygła).
  • Morał jest na końcu, to ostatni wers, celna puenta.
    Występuje kontrast pomiędzy bylejakością śpiewu szczygła a pięknem śpiewu słowika, pomiędzy długością śpiewu obu ptaków.
  • Bohaterowie są uproszczeni, to typy: jednego cechuje pycha nieuzasadniona niczym, drugiego, jakbyśmy to dziś określili, poczucie własnej wartości i profesjonalizm.
  • Lapidarność, zwięzłość (tylko cztery wersy).
  • Rymy żeńskie, dokładne.
  • Układ rymów aabb.
  • Dialogi wprowadzone cudzysłowem

 

Żółw i mysz

Że zamknięty w skorupie niewygodnie siedział,
Żałowała mysz żółwia; żółw jej odpowiedział:
„Miej ty sobie pałace, ja mój domek ciasny,
Prawda, nie jest wspaniały, szczupły, ale własny”.

  • Bohaterowie: żółw i mysz
  • Morał: „Miej ty sobie pałace, ja mój domek ciasny,
    Prawda, nie jest wspaniały, szczupły, ale własny”
  • Pochwała: własnego domu, a może i wolnej ojczyzny

Dla ambitnych
Istnieje bajka dużo wyraźniej i jaśniej ukazująca aluzję do sytuacji Polski znajdującej się pod zaborami. To Jagnię i wilcy: opowiada ona o trzech wilkach, które napadły bez żadnego powodu na jagnię. A czyn swój usprawiedliwiały w sposób haniebny: słabością, samotnością i smakiem jagnięcia. To, że wilki były akurat trzy, stanowiło wyraźną aluzję do zaborów Polski.

Treść tej bajki sprowadza się do następującej wymiany zdań: Żółw rozmawia z myszą, mysz współczuje mu, że ma tak niewygodny dom (skorupę). Jednakże żółw stwierdza, że woli mieć skromny, ale własny domek niż pałace.

Jest to typowa bajka zwierzęca, w której za zachowaniem zwierząt ukrywają się postawy ludzi. Bajka wyraża radość z posiadania własnego kąta. Morał to zrozumiały do dziś dnia. Ale, znając sytuację polityczną Polski i zaangażowanie autora bajki w sprawy kraju, można też pokusić się o daleko idącą interpretację – skromny domek może oznaczać też ojczyznę, choćby ubogą. Poczucie tego, że ojczyzna (domek) jest własna, mogłoby wynagrodzić wiele wspaniałości i bogactw. Niestety, autor żył w okresie zaborów, kiedy Polacy nie mieli poczucia wyłącznej własności swojego domku.

Czytając tę bajkę, zwróć też uwagę na:

  • stałe elementy bajki: obecność zwierzęcych postaci mówiących, zwięzłość i lapidarność, morał (ostatnie dwa wersy), dydaktyczny charakter,
  • rymy i ich układ (aabb),
  • zapis dialogów (cudzysłowy).

 

Ptaszki w klatce

„Czegoż płaczesz? – staremu mówił czyżyk młody –
Masz teraz lepsze w klatce niż w polu wygody”.
„Tyś w niej zrodzon – rzekł stary – przeto ci wybaczę;
Jam był wolny, dziś w klatce – i dlatego płaczę”.

Bajka ta znacznie wyraźniej niż Żółw i mysz odwołuje się metaforycznie do sytuacji Polski – niewoli. Analogią do zaborów jest niewola ptaków w klatce. Polacy utracili wolność, tak jak złapane ptaki. A oto cała historia: Rozmawiają dwa czyżyki: stary i młody. Młody argumentuje, że w klatce jest wygodniej niż w polu. Stary tłumaczy mu, że nie rozumie sytuacji, gdyż urodził się w niewoli. Stary urodził się na wolności, a potem zamknięto go w klatce, dlatego płacze.

Cała bajka oparta jest na kontrastach: wolność – niewola, starość – młodość, świadomość – nieświadomość.
Wszystkie cechy wymienione jako pierwsze da się przypisać starszemu ptakowi, jako drugie – młodszemu. Można sobie wyobrazić, że podobną rozmowę mogliby toczyć stary i młody Polak, ten, który pamięta życie na wolności, w Polsce niepodległej, i ten, który go nie zna.

Ponadto zauważ:
To bajka zwierzęca, zwierzętom przypisano postawy i cechy ludzkie. Zwierzęta płaczą, mówią, spierają się, mają jakieś poglądy. Stary czyżyk przypomina patriotę, młody – człowieka nieświadomego wartości wolności.
Występuje puenta, na końcu.

Bajka jest dydaktyczna, uczy, jak wielka jest wartość wolności.

Uwaga!
To jedna z najbardziej znanych bajek Krasickiego. Najlepiej naucz się jej na pamięć. Jest świetnym przykładem bajki zwierzęcej i zastosowania kontrastu oraz moralizatorskiej puenty w wierszu.

  • Bohaterowie: dwa ptaki – czyżyk stary i młody
  • Puenta, morał: „Jam był wolny, dziś w klatce – i dlatego płaczę”
    Pochwała: wolności
  • Krytyka: niewoli
  • Lapidarność, zwięzłość, ta dramatyczna historia zawarta jest zaledwie w czterech wersach.
  • Ta bajka składa się niemal wyłącznie z dialogów i słów je wprowadzających typu „rzekł”.
  • Wiersz napisany jest 13-zgłoskowcem.
  • Występują rymy, ich układ to aabb, rymy żeńskie, dokładne.

 

Wół i mrówki

Wół się śmiał, widząc mrówki w małej pracy skrzętne,
Wtem usłyszał od jednej te słowa pamiętne:
„Z umysłu pracujących szacunek roboty.
Ty pracujesz, bo musisz, my, mrówki, z ochoty”.

  • Bohaterowie: wół i mrówki
  • Morał:
    „Z umysłu pracujących szacunek roboty.
    Ty pracujesz, bo musisz, my, mrówki, z ochoty”
  • Pochwała: pracowitości i wartości pracy
  • Krytyka: lenistwa, niechęci do pracy

To kolejna bajka zwierzęca. Można ją streścić w następujących słowach: Wół śmieje się z pilnie pracujących mrówek. Jedna z nich poucza go czy raczej wydaje sąd o wartości pracy. Mówi, że od podejścia pracującego zależy szacunek do pracy. Mrówki pracują pilnie, bo lubią swoje zajęcie, wół zaś pracuje z przymusu, dlatego śmieje się ze starań małych, pracowitych owadów.

Zwróć uwagę, że:

  • Zwierzętom przypisane są cechy ludzkie, zwierzęta mówią, jak to w bajkach.
  • Cechy bohaterów są przejaskrawione, typowe, bardzo charakterystyczne, mrówce, jak zwykle, przypisana jest pracowitość, wołu – ociężałość i lenistwo.
  • Bajka jest zwięzła, krótka, zwięzłości służy typowość bohaterów i dialogi skracające relacjonowanie wydarzeń, ujmujące celnie treść.
  • Utwór ma charakter dydaktyczny, uczy wartości pracy.
  • Zawiera morał, są nim ostatnie dwa wersy.

Ponadto zauważ:

  • układ rymów aabb,
  • zapis dialogów (cudzysłowy).

 

Czapla, ryby i rak

Czapla stara, jak to bywa,
Trochę ślepa, trochę krzywa,
Gdy już ryb łowić nie mogła,
Na taki się koncept wzmogła.
Rzekła rybom: „Wy nie wiecie,
A tu o was idzie przecie”.
Więc wiedzieć chciały,
Czego się obawiać miały.
„Wczora
Z wieczora
Wysłuchałam, jak rybacy
Rozmawiali: wiele pracy
Łowić wędką lub więcierzem,
Spuśćmy staw, wszystko zabierzem.
Nie będą mieć otuchy,
Skoro staw będzie suchy”.
Ryby w płacz, a czapla na to:
„Boleję nad waszą stratą,
Lecz można złemu zaradzić
I gdzie indziej was osadzić.
Jest tu drugi staw blisko,
Tam obierzcie siedlisko,
Chociaż pierwszy wysuszą,
Z drugiego was nie ruszą”.
„Więc nas przenieś” – rzekły ryby.
Wzdrygała się czapla niby;
Dała się na koniec użyć,
Zaczęła służyć.
Brała jedną po drugiej w pysk, niby nieść mając
I tak pomału zjadając.
Zachciało się na koniec skosztować i raki.
Jeden z nich widząc, że go czapla niesie w krzaki,
Postrzegł zdradę, o zemstę zaraz się pokusił,
Tak dobrze za kark ujął, iż czaplę udusił.
Padła nieżywa;
Tak zdrajcom bywa.

  • Bohaterowie: czapla, ryby, rak, w przytoczonej opowieści także rybacy
  • Morał: „Tak zdrajcom bywa”
  • Potępienie i krytyka: przebiegłości, zdrady

Zwróć uwagę na:

  • Cechy bajki: bajka zwierzęca, dydaktyzm, obecność morału, wierszowana forma.
  • Kontrast między czaplą a rybami: ona przebiegła, one naiwne.
  • Wyróżnienie dialogów (cudzysłowy).
  • Przytoczenie rozmowy rybaków w opowiadanej historii.
  • Układ rymów aabb.
  • Rymy dokładne, żeńskie.
  • Archaizmy („wczora”, „z wieczora”).

Dla ambitnych
Istnieje podział bajek na: narracyjne i epigramatyczne.

  • Bajki epigramatyczne to bajki zwięzłe, krótkie, skupione wokół moralizatorskiej puenty takie jak np. Wół i mrówki. Zalicza się do nich większość bajek Krasickiego.
  • Bajki narracyjne to takie jak np. Czapla, ryby i rak – ma ona wyraźnie zarysowaną akcję, przebieg zdarzeń, można spisać ich plan, jest wyraźnie dłuższa.

Ta bajka różni się nieco od wcześniej omówionych. Czym? Przede wszystkim długością. Liczy trzydzieści sześć wersów i nie charakteryzuje się już taką skrótowością i lapidarnością.

Wielki nacisk jest położony na szczegółowy przebieg poszczególnych wydarzeń. Czapla, gdy nie może już ze starości łowić ryb, wpada na pomysł, jak zapewnić sobie dalej pożywienie. Mówi do ryb o czyhającym na nie zagrożeniu i zapewnia, że występuje w ich interesie. Ryby chcą dowiedzieć się, co im grozi. Więc czapla opowiada im o rzekomo podsłuchanej dzień wcześniej wieczorem rozmowie rybaków, z której wynikało, że nie chce im się już łowić ryb siecią ani wędką, dlatego spuszczą wodę z całego stawu, a potem z łatwością wybiorą z niego wszystkie ryby.

Ryby zaczynają płakać, a czapla fałszywie im współczuje i stwierdza, że można zaradzić złu i przenieść je gdzie indziej. Roztacza przed nimi wizję pobliskiego, spokojnego, drugiego stawu, którego nikt nie planuje osuszać, i zapewnia ryby, że tam mogłyby żyć bezpiecznie. Te proszą czaplę, by przeniosła je do drugiego stawu. Ptak najpierw się wzdraga, potem zaczyna przenosić pojedynczo ryby w dziobie ze stawu do stawu. Czyni to tylko na niby, faktycznie zjada ofiary. Na koniec chce jeszcze spróbować raków. Jednego z nich niesie w dziobie w krzaki, ale ten, podejrzewając zdradę, mści się na czapli. Ujmuje ją za kark i dusi. Czapla ginie tak jak giną zwykle zdrajcy.

Jaka jest cecha wspólna tej bajki i poprzednich? I ona, i poprzednie to bajki zwierzęce, to także utwory rymowane, o układzie rymów aabb. I tamte bajki, i ta, kończą się morałem. W większości przytaczane są dialogi. A podstawowa różnica? Długość i ilość szczegółów. W bajce Czapla, ryby i rak przytacza się więcej dialogów. Opisuje się też długą historię, wydarzenie po wydarzeniu.

 

Mądry i głupi

Nie nowina, że głupi mądrego przegadał;
Kontent więc, iż uczony nic nie odpowiadał,
Tym bardziej jeszcze krzyczeć przeraźliwie począł;
Na koniec zmordowany, gdy sobie odpoczął,
Rzekł mądry, żeby nie był w odpowiedzi dłużny:
„Wiesz, dlaczego dzwon głośny?
Bo wewnątrz jest próżny”.

To bajka o tyle nietypowa, że jej bohaterami nie są zwierzęta symbolizujące postawy ludzkie, lecz sami ludzie. Treść bajki przedstawia się mniej więcej tak: Rozmawia mądry z głupim. Uczony (mądry) milczy i nie odpowiada na zaczepki głupiego. Prowokuje to tamtego do jeszcze głośniejszych krzyków, wreszcie tak męczy się krzyczeniem, że przestaje mówić. Wówczas mądry podsumowuje go, przyrównując do dzwonu. Mówi, że dzwon jest głośny dlatego, że jest pusty (próżny) w środku.

Co to oznacza? Uczony zarzuca głupiemu próżność i krzykliwość i ujawnia, że prawdziwa mądrość nie kryje się za pychą i głośnymi deklaracjami.

Ponadto zauważ:

  • Postacie typowe, charakterystyczne, będące właściwie ucieleśnieniem jednej tylko cechy: mądrości i głupoty.
  • Metaforyczny sens morału: nie chodzi, oczywiście, o dzwon, tylko o próżność ludzką.
  • Dydaktyzm: w bajce gani się głupotę i próżność, chwali mądrość.
  • Obecność morału.
  • Zwięzłość, lapidarność (osiągana dzięki dialogom).
  • Obecność zdań, które mogłyby funkcjonować jako maksymy (myśl początkową właściwie też można by uznać za morał: „nie nowina, że głupi mądrego przegadał”).
  • Ironię zawartą w wypowiedzi uczonego.
  • Rymy.
  • Bohaterowie: człowiek mądry (uczony) i głupi
  • Morał: „Wiesz, dlaczego dzwon głośny? Bo wewnątrz jest próżny”
  • Pochwała: mądrości i powściągliwości
  • Krytyka: głupoty, pychy, krzykliwości, próżności

 

Kałamarz i pióro

Powadził się kałamarz na stoliku z piórem,
Kto świeżo napisanej księgi był autorem.
Nadszedł ten, co ją pisał, rozśmiał się z bajarzów,
Wieleż takich na świecie piór i kałamarzów.

  • Bohaterowie: pióro, kałamarz, pisarz
  • Morał:„Wieleż takich na świecie piór i kałamarzów”
  • Krytyka: próżności, wielosłowia, bezpodstawnego chwalenia się

To znów dość nietypowa bajka – jej tytułowymi bohaterami są z kolei nie zwierzęta czy ludzie, lecz… przedmioty. Jednak i im, jak zwierzętom oddającym postawy ludzkie, udzielono głosu. Kałamarz i pióro mówią! A co? To, co mogliby mówić ludzie.

Bajka opisuje zwadę pióra z kałamarzem o to, kto jest autorem świeżo napisanej księgi. Przychodzi autor książki i wyśmiewa „bajarzów”, czyli przypisujące sobie cudze zasługi pióro i kałamarz.

Pióro i kałamarz symbolizują postawy ludzkie – pyszałków przypisujących sobie cudze zasługi. Wydźwięk bajki podobny jest nieco do wymowy wcześniej omówionego utworu Mądry i głupi.

Ponadto zauważ:

  • Lapidarność bajki – to tylko cztery wersy.
  • Jej dydaktyczny charakter.
  • Morał kończący bajkę (ostatni wers).
  • Ironię zawartą w ostatnim wersie.
  • Rymy (układ aabb).
  • Archaiczną końcówkę kałamarzów (dziś powiedzielibyśmy kałamarzy).

 

Koniec

Zmordował się na koniec ten, co bajki prawił,
Żeby więc do ostatka słuchaczów zabawił,
Rzekł: „Powiem jeszcze jedną, o której nie wiecie:
Bajka poszła w wędrówkę; wędrując po świecie
Zaszła w lasy głębokie; okrutni i dzicy
Napadli ją z hałasem wielkim rozbójnicy,
A widząc, że ubrana bardzo podle była,
Zdarli suknie – aż z bajki Prawda się odkryła”.

Bajka ta jest utworem kończącym cykl bajek. Sugeruje to już tytuł. Opowiada o tym, że bajkopisarz zmęczył się pisaniem i opowiedział słuchaczom na zakończenie jeszcze jedną bajkę. Mówiła ona o tym, że bajka powędrowała w świat, napadli na nią zbójcy, a ponieważ była bardzo źle ubrana, zdarli z niej suknie. Wtedy pod ubogim odzieniem ujrzeli Prawdę.

Jaki wydźwięk ma ten utwór? Dość optymistyczny, bo sugeruje, że bajka rozprzestrzenia się po świecie i pełni ważną funkcję. Odkrywa bowiem jakąś wielką prawdę, a odkrycie tej prawdy o ludziach i świecie jest możliwe (typowo oświeceniowe podejście!).
Warto też zwrócić uwagę na metaforyczny charakter utworu, nie chodzi przecież o to, że bajka nosi ubranie (personifikacja). Utwór sugeruje, że bajki łatwo rozpowszechniają się i że bronią się same.

Nawet ich wyśmianie (zdarcie ubrań) nie udaje się, bo zawsze działa na odbiorcę kryjąca się w nich prawda. Nie jest też ważna skromna forma bajki („ubrana bardzo podle była”). Obraz rozbójników napadających na bajkę w „lasach głębokich” również jest charakterystyczny. Te lasy głębokie symbolizować mogą ciemnotę i głupotę, która broni się przed krytyką zawartą w bajkach.

Ponadto zauważ:

  • Personifikację (bajka udała się na wędrówkę, zaszła w lasy głębokie, była podle ubrana – takie rzeczy robią tylko ludzie).
  • Epitety (hałasem wielkim, lasy głębokie).
  • Wielką literę w wyrazie Prawda (może oznaczać głęboką prawdę o świecie, znajomość praw rządzących ludźmi i światem, nie zwyczajne przeciwieństwo fałszu).
  • Dydaktyzm – mowa o funkcji bajek (odkrywanie prawdy).
  • Obrazowość (obraz okrutnych zbójców napadających w lesie na źle ubraną bajkę jest bardzo sugestywny).
  • Pomysł (koncept) na zakończenie: „aż z bajki Prawda się odkryła” (zaskoczenie czytelnika).
  • Układ rymów aabb.
  • To, że utwór napisany jest trzynastozgłoskowcem.
  • Obecność bajki w bajce, utworu w utworze: wewnątrz jednej opowieści o pisarzu pojawia się druga, opowiadana przez niego
    (o bajce).
  • Zaznaczenie dialogu (cudzysłów).

Dla ambitnych
Cykl bajek Krasickiego zawierał też utwór rozpoczynający zbiór i objaśniający przesłanie utworów Wstęp do bajek.

 

Wstęp do bajek:

Był młody, który życie wstrzemięźliwie pędził;
Był stary, który nigdy nie łajał, nie zrzędził,
Był bogacz, który zbiorów potrzebnych udzielał;
Była autor, co się z cudzej sławy rozweselał;
Był celnik, który nie kradł; szewc, który nie pijał;
Żołnierz, co się nie chwalił; łotr, co nie rozbijał;
Był minister rzetelny, o sobie nie myślał,
Był na koniec poeta, co nigdy nie zmyślał.
– A cóż to jest za bajka? Wszystko to być może!
– Prawda, jednakże ja to między bajki włożę.

W utworze tym sugeruje się, że normalne zachowania wydają się tak nieprawdopodobne, że traktuje się opowieści o nich jako bajki (bajka oznacza tu, jak w języku potocznym, rzecz nieprawdziwą, niesamowitą i nieprawdopodobną).

Wiersz ten pokazuje stan moralny społeczeństwa, jego przywary. Dlaczego taki jest właśnie Wstęp do bajek? Bo poprzez wymienienie wad i ukazanie stanu społeczeństwa uzasadnia konieczność piętnowania i wyśmiewania tych wad – właśnie w bajkach.

Zwróć uwagę na stereotypy
Szewc kojarzy się z piciem, poeta ze zmyślaniem, a celnik z kradzieżą.

 

 

Takie prace domowe z lektury może zadać Ci nauczyciel

Wypisz ze znanych Ci bajek Krasickiego kilka morałów, które dziś funkcjonują niczym przysłowia. Objaśnij je.

Miej ty sobie pałace, ja mój domek ciasny
Prawda, nie jest wspaniały, szczupły, ale własny.

Objaśnienie: dobrze mieć własny kąt, choćby najskromniejszy, byle własny.

Kto komu nie wierzył, nikt temu nie wierzy.

Objaśnienie: Nieufni nie zasługują na zaufanie, nikt im nie wierzy.

Wiesz, dlaczego dzwon głośny?
Bo wewnątrz jest próżny.

Objaśnienie: Z pychą często idzie w parze głupota.

Ty pracujesz, bo musisz, my, mrówki, z ochoty.

Objaśnienie: Niektórzy pracują z przymusu, inni z dobrej woli.

Dla was to jest igraszką, nam idzie o życie.

Objaśnienie: to, co dla jednych jest nieważną zabawą, decyduje o życiu innych.

 

Wyobraź sobie, że morały bajek Krasickiego wypisane są na tabliczkach. Gdzie byś je powiesił? Uzasadnij wybór. Kwestię omów na trzech przykładach.

1) Wywieszka na drzwiach malutkiego mieszkanka lub nawet pokoju nastolatka, przerobionego z wnęki lub strychu:

Miej ty sobie pałace, ja mój domek ciasny
Prawda, nie jest wspaniały, szczupły, ale własny

Dlaczego akurat ten morał? Uzasadnia, że najważniejsze jest własne miejsce, własny kąt, nie bogactwo. I że wcale nie trzeba mieć pałacu…

2) Wywieszka w miejscu pracy:

Ty pracujesz, bo musisz, my, mrówki, z ochoty.

Taka tabliczka przypominałaby, że praca może przynosić także radość, nie musi być przymusem.

3) Wywieszka w studiu telewizyjnym:

Nie nowina, że głupi mądrego przegadał.

Miałaby wydźwięk ironiczny.

 

Takie wypracowanie może zadać Ci nauczyciel

Jakie cechy ludzkie piętnuje i wyśmiewa Ignacy Krasicki w bajkach?

Ignacy Krasicki wyśmiewa w bajkach rozmaite przywary ludzkie. Na ogół pokazuje je na przykładzie zwierząt.
W Czapli, rybach i raku piętnuje zdradę i kłamstwo. Podstępna czapla zostaje zresztą ukarana.

W Mądrym i głupim – wyśmiewa pychę. Głupi człowiek może przegadać mądrego, ale i tak wiadomo, że ten, kto najwięcej się chwali, jest pusty w środku niczym głośny dzwon. Krasicki krytykuje też lenistwo. W Wole i mrówkach znajdujemy pochwałę pilnie pracujących mrówek, które w odróżnieniu od wołu szanują robotę i pracują nie z przymusu, a z ochoty. Z kolei bajka Lis i wilk sugeruje nam, że nie warto być nieufnym i podstępnym.

Lis, uchodzący za przebiegłe zwierzę nie uzyskuje pomocy wilka. Wilk uzasadnia swą bierną postawę tym, że kto nie wierzył innym, nie może liczyć na ich pomoc, bo też mu nikt nie będzie wierzył.
W Dzieciach i żabach napiętnowane zostaje bezmyślne okrucieństwo – chłopcy zadają bowiem ból żabom dla zabawy i dla zabawy narażają je na śmierć.

Jednak najbardziej podoba mi się bajka Dewotka, w której biskup Krasicki obrazowo przedstawia i wyśmiewa skutki dewocji, za którą zwykle kryje się zakłamanie. Modląca się kobieta bije różańcem sługę – i to przy słowach modlitwy o odpuszczaniu win. Widać dewotka wcale nie wie, co mówi i w ogóle nie stosuje się do wyznawanych zasad. Funkcją tych wszystkich utworów jest demaskacja wad, pokazanie nagiej prawdy, a nawet Prawdy przez duże P, o której wspomina się w bajce Koniec.

Wyjaśnij, na czym polega zwięzłość bajek. Ile postaci i ile motywów mają poszczególne bajki?

Niewiele. Postacie można policzyć, zwykle są dwie, góra trzy, i stanowią dwie grupy lub parę bohaterów, przeciwstawianych sobie, ze sobą kontrastujących.
Motyw też jest jeden: bajka skupia się na jednym problemie (motywie), np. przebiegłości czy głupoty.

Czy wydarzenia ujęte są w formę długiego opowiadania, czy krótkiego sprawozdania?

Krótkiego sprawozdania.

Uzasadnij odpowiedź, odczytując wersy zawierające dużo treści, a mało słów.
Np. Nie nowina, że głupi mądrego przegadał.

Jakiego rodzaju zdania częściej występują: bogato rozwinięte czy z małą liczbą określeń?

Z małą liczbą określeń.

Czy są w bajkach jakieś zbędne szczegóły nieistotne dla treści?

Nie.

Ostateczna odpowiedź:

Zwięzłość bajek polega na maksymalnej kondensacji (maksymalnym zagęszczeniu) treści. Ograniczona jest liczba postaci, na ogół sprowadza się do pary bohaterów lub dwu przeciwstawnych (antagonistycznych, kontrastujących ze sobą) grup. Bajka skupia się zwykle na jednym motywie (problemie), a postacie są typowe. Jest wiele wersów zawierających maksimum treści w minimalnej liczbie słów. Taką funkcję pełnią szczególnie puenty, morały. Bajka ma tendencję do puentowania i uogólniania. Pomija się w niej niepotrzebne określenia, eksponuje to, co ogólne, a nie to, co szczegółowe. W bajce nie ma praktycznie żadnych nieistotnych szczegółów. Dlatego jest to forma zwarta i krótka.

 

Wybierz z podanych przysłów te, które zawierają taki sam morał jak poznane przez Ciebie bajki.

  • Bez pracy trudno dostąpić honoru.
  • Gdzie się z chęcią zejdzie praca, tam się hojnie trud opłaca.
  • Komu praca kłopotem – oj, będzie wołem potem.

Powyższe przysłowia, a zwłaszcza trzecie, mają wiele wspólnego z morałem bajki Wół i mrówki.

  • Lepszy groch w domu niż w gościnie zwierzyna.
  • Cudza chata gorsza od własnego kąta.

W tych przysłowiach zawiera się podobna treść jak w morale bajki Żółw i mysz.

  • Próżną chwałą mądry gardzi.
  • Nie chwal samego siebie, bo będą śmiać się z ciebie.

Te powiedzenia kojarzą się z bajkami Mądry i głupi oraz Kałamarz i pióro.

 

Wybierz morał bajki Czapla, ryby i rak spośród poniższych przysłów; uzasadnij swój wybór.

  • Na głupotę nie ma lekarstwa.
  • Trafiła kosa na kamień.
  • Zdrada chodzi jak wilk w baraniej skórze.
  • Zdrada zły koniec miewa.
  • Zdradę opłacają, a zdrajców wieszają.
  • Zawsze się kłamca swym kłamstwem pobije.
  • Trafił swój na swego.

Moglibyśmy wybrać praktycznie każde z tych zdań. Gdyby pierwsze „Na głupotę nie ma lekarstwa” uczynić morałem tej historii, wyeksponowalibyśmy fakt, że głupota ryb została ukarana.

Bardziej celne wydaje mi się zdanie drugie, eksponujące cechę czapli i raka – przebiegłość i zbieg okoliczności, w wyniku którego przebiegły bohater trafił na jeszcze bardziej przebiegłego i w ten sposób przebiegłość została ukarana.

Trzecie zdanie: „Zdrada chodzi jak wilk w baraniej skórze” eksponuje przebiegłość czapli i raka. Rak wydawał się ofiarą, a okazał się katem. Z kolei czapla wydała się przyjazna rybom, tymczasem była tylko „wilkiem przebranym w baranią skórę”, czyli podstępną istotą, która zdradziła.
Także zdanie „Zdrada zły koniec miewa” eksponuje to, że nie warto kłamać, również następne zdanie podkreśla straszny los zdrajców (czapli).

Przedostatnie przysłowie sugeruje, że kłamstwo samo przeciwko sobie się obróci i tak było w wypadku czapli, gdy rozzuchwaliła się w swoim kłamstwie, wypróbowanym na rybach, i chciała okłamać raka. Zdanie „Trafił swój na swego”, podobnie jak przysłowie „Trafiła kosa na kamień”, wskazuje na to, że zawsze znajdzie się ktoś jeszcze przebieglejszy od przebiegłego. I te dwa zdania wydają mi się najcelniej puentującymi historię czapli, raka i ryb.

Choć najbliżej puenty Krasickiego „Tak zdrajcom bywa” są przysłowia o losie zdrajców: „Zdrada zły koniec miewa” i „Zdradę opłacają, a zdrajców wieszają”.

 

Podane w porządku alfabetycznym nazwy cech zapisz w dwóch grupach, tak aby jedne odpowiadały cechom czapli, drugie – cechom ryb. Zmień też odpowiednio formę wyrazów.

Bezlitosny, bezkrytyczny, bezmyślny, bez skrupułów, bez umiaru, chciwy, chytry, egoistyczny, głupi, kłamliwy, lekkomyślny, łatwowierny, naiwny, nieprzewidujący, podstępny, pomysłowy, prostoduszny.

Czapla

bezlitosna
bez skrupułów
bez umiaru
chciwa
chytra
egoistyczna
kłamliwa
podstępna
pomysłowa

Ryby

bezkrytyczne
bezmyślne
głupie
lekkomyślne
Łatwowierne
naiwne
nieprzewidujące
prostoduszne

 

Wyjaśnij, na jakiej zasadzie zbudował swoje utwory Ignacy Krasicki – podobieństwa czy przeciwieństwa, czyli kontrastu.

Krasicki zdecydowanie opierał treść bajek na zasadzie kontrastu (przeciwieństwa), a nie podobieństwa. Szukał par bohaterów, ewentualnie dwóch kontrastujących ze sobą grup. Ich efektowne starcie w bajce – starcie ich widzenia świata, poglądów – miało zostać podsumowane w morale, racja zawsze została przyznana którejś stronie, a świat był czarno-biały.

Postacie i ich postępowanie – pozytywne lub negatywne. Czemu służyły te kontrasty? Wyeksponowaniu postaci i postaw pozytywnych oraz negatywnych, postawieniu ostrej i jasnej granicy moralnej między dobrem a złem.

Kontrastowe zestawienie postaci, przejaskrawienie ich cech czyniło bajkę bardziej zrozumiałą i wyrazistą. Nie dawało jej możności pokazywania niuansów psychiki ludzkiej, ale nie o to Krasickiemu chodziło. Chodziło właśnie o jasne pokazanie dobrych postaw (przez kontrast z negatywnymi) i pouczenie czytelnika.

 

Kartkówka z lektury

1. Kto w bajce Krasickiego Dzieci i żaby upomniał chłopców?

2. Dokończ myśl z bajki Krasickiego: „Wiesz, dlaczego dzwon głośny?”…

3. Z jakiej bajki pochodzi cytat „Miej ty sobie pałace, ja mój domek ciasny”?

4. Wybierz tę odpowiedź, która najlepiej pasuje do gatunku bajki:

A. rozbudowana, wierszowana,
B. zwięzła, wierszowana, pozbawiona morału,
C. zwięzła, wierszowana, z morałem,
D. magiczna, wierszowana.

5. Jak zinterpretujesz morał:
„Jam był wolny, dziś w klatce – i dlatego płaczę”?

6. Charakter dydaktyczny bajki oznacza, że:

A. bajka jest gatunkiem popularnonaukowym,
B. jest ona pouczająca, moralizatorska,
C. można ją recytować,
D. w bajce występują rymy.

7. W jakiej bajce czapla pada nieżywa, uduszona przez raka?

8. Podaj przykład bajki, w której nie występują zwierzęta.9. Co robi wół w bajce Wół i mrówki?

10. Kto okazuje się zdrajcą w bajce Czapla, ryby i rak?

 

Odpowiedzi:

1. Jedna z żab.
2. „Bo wewnątrz jest próżny”.
3. Żółw i mysz.
4. C.
5. Słowa te oznaczają, że ktoś, kto pamięta wolność, zawsze będzie ją pamiętał i za nią tęsknił, płakał. W domyśle – ktoś zrodzony w niewoli nie dostrzega jej tragizmu i nie widzi uroków wolności.
6. B.
7. Czapla, ryby i rak.
8. Mądry i głupi.
9. Wyśmiewa pracowite mrówki.
10. Czapla.

Zobacz:

Ignacy Krasicki – bajki z motywem władzy

BAJKI Ignacego Krasickiego

Bajki i satyry Krasickiego

Ignacy Krasicki – Bajki (przegląd)

Podstawowe cechy bajki

Przegląd twórczości Ignacego Krasickiego