Po czym rozpoznać fraszki?
- Po długości – są to utwory zazwyczaj niewielkich rozmiarów – drobne i krótkie.
- Po zwięzłości – ich autorzy dbają o precyzję w wyrażaniu myśli.
- Po ich charakterze, tonie, wydźwięku – żartobliwe, błahe i radosne, lecz także poruszające problematykę filozoficzną, refleksyjną bądź miłosną.
- Po budowie – to zwykle utwory stychiczne, bez podziału na wersy.
- I najważniejsze!!! PO POINCIE – wyraźna, zasadnicza myśl całego utworu!
Istota fraszki tkwi w błyskotliwej myśli, na której właściwie oparty jest cały utwór. I bywa, że taki dowcipny pomysł to właściwie cała fraszka, np.: Na nabożną Kochanowskiego:
Jeśli nie grzeszysz, jako mi powiadasz,
Czego się, miła, tak często spowiadasz?
bądź też końcówka utworu – podsumowanie, np.; O doktorze Hiszpanie Kochanowskiego.
Nie pomyl się, czyli poznaj „drugą stronę medalu”:
Bo można przy fraszce wpaść w nie lada pułapkę – to tak różnorodny i pojemny gatunek!
- Nie zawsze fraszki są krótkie, bywają też kikudziesięciowersowe. Szukaj wtedy pointy utworu, charakterystycznej myśli przewodniej.
- Nie każdy krótki utwór jest fraszką. Może też być np. bajką. Jak odróżnić te dwa gatunki – w bajce szukaj morału (funkcja dydaktyczna).
- Nie wszystkie fraszki są żartobliwe i mówią o błahostkach. Te poważne zawierają na 100 proc. refleksje podmiotu lirycznego!
- Nie wszystkie fraszki mają charakter lirycznego wyznania. Zdarzają się też opisowo-ilustracyjne lub nawet dramatyzowane (tj. rozbudowane dialogowo), np.: O doktorze Hiszpanie.
Skąd się wzięła nazwa „fraszka”?
Wprowadził ją do literatury polskiej oczywiście Jan Kochanowski. Słowo to wziął poeta z języka włoskiego – w którym „frasca” miała kilka znaczeń. Pierwotnie i dosłownie znaczyła tyle, co „gałązka pokryta liśćmi”, ale też „drobiazg”, „żart”, „figielek”, a więc coś błahego, niezbyt poważnego – również w odniesieniu do rzeczy pisanych. I ciekawe, że słowem „frasca” określano też niezbyt poważnego człowieka.
Skąd się wywodzi ten gatunek?
Z antyku oczywiście, przecież to kolebka wielu gatunków literackich. Starożytnym poprzednikiem fraszki był epigramat (krótki utwór literacki w formie i treści zbieżny z fraszką, ale też swą genezą związany z napisami nagrobnymi) – gatunek bardzo popularny w literaturze greckiej, jak i rzymskiej. Jego mistrzem był Marcjalis.
Do jakiego rodzaju literackiego zalicza się fraszkę?
Do liryki. Decyduje o tym obecność podmiotu lirycznego, jego refleksje. Są też fraszki z elementami narracyjnymi i dramatycznymi (liryka sytuacyjna) – ale o tym już mówiliśmy!
Jaką tematykę podejmują fraszki?
Opowiadają właściwie o wszystkich sferach życia: o ludzkich wadach, przywarach i słabościach, ale też o miłości, pokazują scenki obyczajowe czy zdarzenia w krzywym zwierciadle. Często zawierają również rozważania filozoficzne i ironiczne refleksje o życiu ludzkim.
Fraszki Kochanowskiego charakteryzują się jednakową, staranną budową.
Jego fraszki są bardzo konsekwentnie zbudowane pod względem rytmicznym. Obowiązują w nich rymy parzyste aa bb cc, półtorazgłoskowe, żeńskie. I to Kochanowski właśnie ustalił wzór stylistyczny fraszki polskiej obowiązujący poetów późniejszych.
Przedstawiają one renesansową wizję świata.
Kochanowski zawarł w nich swój pogląd na świat, na człowieka, często pokazując swych bohaterów ironicznie i z przymrużeniem oka. We Fraszkach pobrzmiewa bliska renesansowemu autorowi filozofia stoicyzmu i epikureizmu.
Rozbieramy fraszki Jana Kochanowskiego:
O żywocie ludzkim
Fraszki to wszystko, cokolwiek myślemy,
Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy;
Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy,
Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy.
Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława,
Wszystko to mienie jako polna trawa;
Naśmiawszy się nam i naszym porządkom,
Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom.
Jest to fraszka, bo wskazuje na to:
- Temat: życie ludzkie, zapowiedziany już zresztą w tytule.
- Rodzaj fraszki: refleksyjna, filozoficzna – przemyślenia podmiotu lirycznego.
- Budowa: wiersz stychiczny, 8-wersowy, 11-zgłoskowiec, średniówka po 5. sylabie.
- Rymy: parzyste, żeńskie (aabbccdd).
- Długość: krótki utwór, tylko 8 wersów.
Pointa: człowiek nie ma wpływu na własne życie, jest marionetką w teatrze świata. Ale każdy musi uczestniczyć w tym spektaklu jako zwykły aktor, żaden nie jest reżyserem tego przedstawienia. Kiedy rola się skończy „wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom” (marionetkom). Życie ludzkie jest krótkie, zawsze kończy się śmiercią i w gruncie rzeczy niewiele znaczy. Rzeczy, za którymi gonimy, są błahe i nietrwałe.
Czym są fraszki? Życiem. Czym jest życie? Fraszką. To przenośnia – środek artystyczny!!!
Inne środki artystyczne:
- powtórzenia tych samych wyrazów na początku dwóch pierwszych wersów – ANAFORA (Fraszki…),
- wyliczenia (zacność, uroda, moc, pieniądze, sława…),
- epitety (żadnej pewnej rzeczy, polna trawa, naszym porządkom).
Raki
Folgujmy paniom nie sobie, ma rada;
Miłujmy wiernie nie jest w nich przysada.
Godności trzeba nie za nic tu cnota,
Miłości pragną nie pragną tu złota.
Miłują z serca nie patrzają zdrady,
Pilnują prawdy nie kłamają rady.
Wiarę uprzejmą nie dar sobie ważą,
W miarę nie nazbyt ciągnąc rzemień każą.
Wiecznie wam służę nie służę na chwilę,
Bezpiecznie wierzcie nie rad ja omylę.
UWAGA! na zabieg stylistyczny!
To fraszka przewrotna: tym razem tytuł nie wskazuje na treść fraszki, lecz rodzaj zabawy literackiej, którą uprawiali poeci już w starożytności. Ten zabieg artystyczny polega na tym, że fraszkę można czytać „w dwie strony”, tzn. każdy wers czytany od ostatniego do pierwszego słowa także ma sens (rak chodzi do tyłu, prawda?), tyle że… przeciwny w stosunku do tego, który wyczytamy podczas tradycyjnej lektury (od pierwszego do ostatniego słowa).
Temat: dwa wizerunki kobiety,
- 1. kobiety są, według tego, co czytamy w tekście „normalnie”, czyli od pierwszego słowa do ostatniego: cnotliwe, uczciwe, prostoduszne, szlachetne, kochające, wierne, oddane, szczere, uprzejme, pomocne.
- 2. kobiety są, o ile czytamy tekst od ostatniego słowa do pierwszego: występne, niewierne, wyrachowane, interesowne, nieszczere, zakłamane, obłudne, fałszywe, wredne, podstępne.
Budowa: wiersz stychiczny, 10-wersowy, 11-zgłoskowiec, średniówka po 5. sylabie.
Rymy: parzyste, żeńskie (aabbcc itd.).
Fraszki współczesne
A oto kilka przykładów fraszek współczesnych. Dzisiaj są to raczej utwory oparte na dowcipie językowym, podejmujące przekorną grę słowną i stylistyczno-frazeologiczną.
Stanisław Jerzy Lec:
- Nic w przyrodzie nie ginie, ludzie jedynie.
- Nasza niewiedza sięga coraz dalszych światów.
- Przywarli do siebie tak blisko, że nie było już miejsca na żadne uczucia.
- Koniom i zakochanym inaczej pachnie siano.
To właśnie przykłady gry językowej – potoczne zwroty i wyrażenia zderzone z frazeologizmami (na takim zderzeniu głównie polega dowcip językowy).
Jan Sztaudynger
Babie lato
Zdobi nitka siwizny głowę szpakowatą,
A żona się uśmiecha mówiąc: „Babie lato…”
W nietypowym kontekście wykorzystane sformułowanie „babie lato”, co innego też oznacza w wierszu niż w języku potocznym…
Zapamiętaj fraszkopisarzy:
- Mikołaj Rej – twórca renesansowy. Jego Figliki uważa się za zalążek fraszki polskiej.
- Jan Kochanowski – właśnie te jego renesansowe utwory znacie chyba najlepiej. To właśnie on stworzył fraszkę jako gatunek. Uprawiał go przez całe swoje życie (już po polsku, wcześniejsze foricoenia pisał w języku łacińskim!), zarówno w tzw. okresie dworskim, jak i w późniejszym – czarnoleskim. Pierwsze wydanie Fraszek ukazało się w roku 1584, już po śmierci Kochanowskiego.
- Jan Sztaudynger – fraszkopisarz XX-wieczny. M.in. zbiory Piórka (1954), Krakowskie piórka (1956), Śmiesznoty (1968) czy wydane pośmiertnie Piórka znalezione (1974).
- Stanisław Jerzy Lec – żyjący również w XX wieku. Najbardziej znane są jego Myśli nieuczesane.
Zobacz:
Według jakich kryteriów możemy podzielić fraszki Kochanowskiego?
Jaką filozofię głosi w Pieśniach i Fraszkach Jan Kochanowski?