Ewolucja ballady jako gatunku literackiego w utworach XIX i XX wieku. Omów problem, przedstaw odpowiednie przykłady literackie.

Temat przeznaczony jest głównie dla zainteresowanych teorią literatury. Należy nie tylko odnieść się do badań teoretycznoliterackich, ale również wykazać się umiejętnością wnikliwej analizy i interpretacji dzieł literackich. Zwróć uwagę na sformułowanie tematu: nie odnosi się on tylko do literatury polskiej. Należy więc oczekiwać, że komisja będzie chciała usłyszeć coś na temat ballady na świecie.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Ballada jako poetycka wykładnia światopoglądu. Zaprezentuj zagadnienie na wybranych przykładach literatury XIX i XX wieku.
  • Ballada jako gatunek literacki. Przedstaw jej cechy i ewolucję, analizując wybrane utwory polskich pisarzy różnych epok.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Wyjaśniasz termin ballada, podajesz podstawowe cechy gatunku, kreślisz rys historyczny i wymieniasz głównych twórców albo stawiasz tezę, że ballada, jak każdy gatunek literacki, ulega przekształceniom.

Kolejność prezentowanych argumentów

  • Ballada romantyczna (Mickiewicz, Słowacki, Goethe, Schiller)
  • Specyfika ballad Bolesława Leśmiana
  • Powroty wojenne: Ballada Czesława Miłosza, Ballady i romanse Władysława Broniewskiego
  • Ballady miejskie Mirona Białoszewskiego
  • Ciekawi twórcy ballady XX-wiecznej: Wisława Szymborska, Rafał Wojaczek
  • Teksty śpiewane – Jacek Kaczmarski, Ballada o Janku Wiśniewskim, ballady poetyckie, ballady harcerskie, religijne, żeglarskie

Wnioski
Ballada jest gatunkiem zmieniającym się w ciągu wieków. Współczesne ballady znacznie odbiegają od lansowanego w romantyzmie wzorca.

 

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Możesz zacząć od scharakteryzowania gatunku ballady – po prostu podaj definicję. Naturalnie musisz odnieść się do kontekstu historycznego, podać cechy pierwowzoru, wymienić najważniejszych twórców uprawiających ten gatunek.

Możliwość 2.

Masz jeszcze jedno wyjście: zacznij od powołania się na jednego z badaczy literatury (np. Ireneusza Opackiego) i powiedz, że gatunki literackie ulegają przekształceniom.
Można powiedzieć, że gatunki są jak ludzie: „rodzą się”, „rosną”, „zmieniają”. Tak też stało się z gatunkiem ballady na przestrzeni wieków. Później powinieneś krótko scharakteryzować balladę (chodzi przede wszystkim o rys historyczny – skąd się wywodzi, jakie są jej podstawowe cechy).

 

Strategie rozwinięcia

Ballada romantyczna

Teksty: Mickiewicz, Ballady i romanse; Słowacki, ballada z dramatu Maria Stuart, Rusałka, Duma o Wacławie Rzewuskim; Goethe, Król olch; Schiller, Pierścień Polikratesa, Rękawiczka, Graf Habsburg. Musisz wskazać podstawowe cechy ballady: synkretyzm, irracjonalizm, fantastyka, frenezja, tajemniczość (czas i miejsce akcji), obecność ludowego kodeksu moralnego (np.: jeden grzech pociąga drugi, kara za grzechy następuje na ziemi – Lilie).

Ballady Leśmiana

Twórczość Leśmiana ucieka od wpływu historii, realizuje się raczej w wymiarach filozoficzno-metafizycznym i psychologicznym. Wpływy romantyczne to przede wszystkim wszystko to, co mistyczne, spirytualne, paranormalne, głęboko powiązane z Naturą i Bogiem. Leśmian korzysta z dramatu romantycznego, stosuje ironię, paradoksy, odświeża i unowocześnia balladę. W swej poezji wskrzesza świat fantastyczny, a w tej ucieczce od rzeczywistości można doszukać się buntu szczególnie przeciw nudnemu, stereotypowemu mieszczaństwu. W jego poezji wyraźne są wpływy symbolizmu. Koncepcja symbolu łączyła się też z celami filozoficznymi, a poezja Leśmiana to niewątpliwie poezja filozoficzna, szczególnie osadzona w filozofii Henriego Bergsona. Pokazuje też pewien ideał człowieka nazywanego człowiekiem pierwotnym. Człowiek prymitywny zaś posiadał – tak pożądane przez Leśmiana – cechy twórcze. Jego przemyślenia i życie determinowane były bezpośrednio przez żywioły i metafizykę. Jako głęboko związany z naturą intuicyjnie wsłuchiwał się w swoje wewnętrzne „ja”. W tej koncepcji powracają idee Bergsona. Sen u Leśmiana jest jednym ze sposobów istnienia świata poetyckiego i sposobem na jego organizację, to forma kontaktu podmiotu lirycznego ze światem. Problem Boga to dla Leśmiana próba oparcia swej wiary o któryś z wierzchołków trójkąta filozoficznego: Natura – Bóg – Człowiek.

Można w twórczości Leśmiana wyróżnić dwie ścieżki: antropologiczną z problemem mitu religijnego i egzystencjalną. Ta pierwsza to szukanie podobieństwa między Bogiem i człowiekiem. Na ścieżce egzystencjalnej przeciwstawia życie ziemskie życiu Tam. Bóg nie jest już przedłużeniem człowieka, ale znajduje się w opozycji do niego, stosunki między nimi są pełne tragizmu i niepewności. Boskimi cechami obdarzył poeta Naturę – wszechpotężna, wszechwładna, wszechwieczna. Ujęcia panteistyczne są obecne w większości utworów traktujących o przyrodzie. Leśmianowska metafizyka wiązała się z ludowością – i to właśnie w niej realizują się światopoglądowe kwestie powrotu do natury i pierwotności. Stanowi studium archetypu natury ludzkiej. Dla poety stworzenie pierwotnego, ludowego mikrokosmosu stało się próbą przedstawienia rozważań na temat stosunku natury i człowieka, jednostki i zbiorowości, sztuki i metafizyki. Teksty: Ballada bezludna, Ballada dziadowska, Ballada o Dumnym Rycerzu, Dusiołek, Garbus, Dąb.

Ballada Miłosza

Napisany w 1958 roku wiersz Miłosza, poświęcony Jerzemu Andrzejewskiemu, związany jest z tematyką wojenną. W tekście istnieje wyraźny podział na słowa podmiotu (balladowego narratora?) i monolog wewnętrzny matki, która utraciła swojego syna. Ów syn, najprawdopodobniej należący do Kolumbów, zginął na wojnie. Matka nie tylko wspomina dziecko, ale też wyraża pewien żal, że nikt go nie pamięta. Jest to też tekst polityczny (nie bez powodu dedykowany Andrzejewskiemu):

Mówią synku, że wstydzić się trzeba,
Że niedobrej broniłeś ty sprawy.

Z całą pewnością tekst ten odbiega od romantycznego wzorca ballady.

Ballady i romanse Broniewskiego

Dokonaj krótkiej analizy porównawczej z Romantycznością Mickiewicza. Mamy dwie bohaterki: Karusię i Ryfkę. Obie są samotne, nieszczęśliwe, szalone. Różnica: Karusia znajduje zrozumienie wśród tłumu, narrator – obserwator sprzeciwia się oświeceniowemu szkiełku i oku, Ryfka pozostaje sama wśród tłumu, zostaje w brutalny sposób rozstrzelana przez Niemców („postawili ich oboje pod miedzą (…)/ Słuchaj, Jezu, słuchaj, Ryfka, Sie Juden,/ za koronę cierniową, za te włosy rude,/ za to, żeście nadzy, za to, żeśmy winni,/ obojeście umrzeć powinni.”). Zwróć uwagę na układ klamrowy tego tekstu.

Ballady peryferyjne Białoszewskiego

Poezja Białoszewskiego to przede wszystkim poezja lingwistyczna, która korzysta z dokonań awangardy. Mówi się także, że to „poeta rupieci”, przedmieść warszawskich, jarmarków, który fascynuje się kulturą plebejską, kulturą niską, tandetą, kiczem, jest „pasjonatem” takich rzeczy, jak: podłogi, łyżki durszlakowe i piece kaflowe. Często przedmioty te są po prostu brzydkie i zniszczone. Białoszewski był niewątpliwie indywidualistą, bo nie wpisywał się w żaden nurt ani nie uczestniczył w życiu politycznym, społecznym, unikał wszelkich powiązań z organizacjami i grupami poetyckimi. Zwróć uwagę na Balladę z makaty i Balladę o zejściu do sklepu. W pierwszym tekście podmiot liryczny najprawdopodobniej jest człowiekiem patrzącym na tandetną i kiczowatą makatkę wiszącą na ścianie. Mamy na niej pannę, która leży w ogrodzie i fika nóżkami w rytm wygrywanej przez młodzieńca muzyki. Ballada o zejściu do sklepu pokazuje banalną czynność wyjścia po zakupy. Podmiot liryczny dziwi się poruszaniu po schodach i tłumom nieznajomych przechodniów, a zarazem zachwyca nimi. Teksty te nie mają już cech ballady romantycznej, przypominają raczej ballady podwórzowe, czyli piosenki opiewające bohaterów folkloru miejskiego.

Ballada Szymborskiej

Już sam tytuł utworu podpowiada czytelnikowi konkretną realizację gatunku. Tymczasem okazuje się, że wiersz nie spełnia wszystkich wyznaczników „czystej” romantycznej ballady. Jednak niewątpliwie można dostrzec podobną tematykę, gdyż, jak pisze Ireneusz Opacki, ballady ukazywały wszystko, co powszechne, niezmienne i wieczne. Szymborska pokazuje dramat miłosny, jakich wiele na świecie. W ten sposób człowiek zostaje wplątany w „orbitę większych od niego sił”. Problemem balladowego człowieczeństwa jest więc ukazanie natury ludzkiej w starciu z innymi siłami. Siłą taką, jak i wartością, może być dla poetki miłość (lub niemożność jej spełnienia). W swojej twórczości dokonuje ona wyboru wartości, by nadać sens ludzkiej egzystencji, tworząc w ten sposób pewien model człowieczeństwa. Ulubionymi tematami ballad są: nieszczęśliwa miłość i śmierć jednego z kochanków. Potwierdzają to takie utwory jak: Romantyczność, Świtezianka, Lilie Adama Mickiewicza. Gatunek cechuje szczególne upodobanie do wątków sensacyjnych i jakby dla potwierdzenia tej tezy w wiele utworów wpisuje się motyw mężobójstwa („Zbrodnia to niesłychana,/Pani zabija pana”). Szymborska przywołuje tę tematykę, jednocześnie ją modyfikując. Zabitą, czyli ofiarą, jest tu kobieta („To ballada o zabitej”). Jest to jednak morderstwo dokonane w jej psychice („nagle z krzesła wstała”). Kobieta umiera z miłości, a właściwie z bólu, jaki zadał jej ukochany mężczyzna. Kochanka zostaje więc ze swoją rozpaczą, a zabójca ucieka. Nie próbuje ukryć swej zbrodni i nie zaciera za sobą śladów. Schodzi „ze sceny” i nie wkracza na nią ponownie. Pani, bohaterka Lilii, nie tylko grzebie zwłoki męża, ale i sadzi na grobie kwiaty, by nikt nie domyślił się, iż to ona jest morderczynią. Jednocześnie kobieta ta jest główną postacią utworu i nie schodzi z pierwszego planu wydarzeń, jest obecna aż do momentu własnej śmierci, która stanowi karę za popełnione przestępstwo. We współczesnym wierszu sytuacja została odwrócona i to zabita niszczy ślady zbrodni („Wszystkie po zabójcy ślady/ pali w piecu”). Niszczenie pamiątek sugeruje, oczywiście, chęć zapomnienia o mężczyźnie jako o sprawcy cierpienia. Ballada ujmuje człowieka w jego odruchach pierwotnych. Pojawia się bohater „roussowski”, spontaniczny. Pierwszą reakcją nieszczęśliwej, porzuconej kochanki jest rozpacz, która właśnie objawia się poprzez spalenie pamiątek przeszłości. Widoczne jest także odwrócenie sposobu przedstawienia wydarzeń. W typowych balladach wszystko dąży do finału. Pan Twardowski „usiłuje” z powodzeniem przechytrzyć diabła (Pani Twardowska), strzelec nie dotrzymuje przyrzeczenia (Świtezianka), powracającego ojca szczęśliwie ratuje modlitwa dziatek (Powrót taty). W Balladzie finał znajduje się na początku: nastąpiło zabójstwo i „zabójca zbiegł ze schodów”. Nieznany jest przebieg aktu morderstwa ani jego przyczyna. Podobny splot zdarzeń odnaleźć można w Liliach, ponieważ czytelnik już w pierwszej strofie dowiaduje się o zbrodni. Jednak w utworze Mickiewicza celem takiej konstrukcji jest ukazanie wyrzutów sumienia Pani (wynika to z ludowości tego gatunku i chęci wyliczenia odwiecznych prawd moralnych). W wierszu Szymborskiej czytelnik nic nie wie o niepokojach, które rzekomo dręczyłyby zabójcę. Po zatuszowaniu śladów nie swojej winy bohaterka wykonuje szereg czynności („Ona wstała, rusza głową, oczami patrzy po kątach, po skrzypiących deskach stąpa, Ona wstała, Ona chodzi”). Nastąpiło rozstanie bliskich sobie ludzi. Świadczyć o tym może pierścionek – odwieczny symbol złączenia kochanków. Pierścionek to jednak nic innego jak kamień w pięknej oprawie. Kamień jest twardy i oczy bohaterki także. Prawdopodobnie porównanie to oznacza, że kobieta jest dzielna, da sobie radę (porównajmy ze związkiem frazeologicznym: „być twardym”). Jest to tym bardziej prawdopodobne, iż: „Nie unosi się w powietrzu”. Ofelia Szymborskiej już nie „buja w obłokach”, wręcz przeciwnie – tragedia uczyniła z niej realistkę, stąpa „po zwykłej podłodze”. Epitet ten potwierdza wzniosłość uczucia. Niezależnie od tego, czy pali ona pamiątki, czy chodzi po podłodze, ciągle znajduje się w centrum akcji, to typowa bohaterka balladowa. Wynika to z jednowątkowości ballady i z faktu, iż owym wątkiem są właśnie losy jednej postaci. Osoba jest zazwyczaj ukazywana w momencie podejmowania ważnych decyzji życiowych. Świat balladowy składa się z elementów pochodzących z kręgu zjawisk swojskich oraz z elementów podkreślających niezwykłość, egzotykę. Przedstawieniu zjawisk, miejsc i rzeczy jako niezwykłych służy wspomniana powyżej tajemniczość. Jest ona związana z romantyczną frenezją, czyli szałem, zapałem w przedstawieniu świata. Romantyczna sceneria opierała się na niesamowitości, niepewności, grozie, strachu. Dlatego miejscem akcji był zazwyczaj bór, las (Świtezianka), cmentarz, cerkiew (To lubię), jezioro (Świteź). Wydarzenia działy się w nocy, kiedy panował mrok. Narrator w Balladzie pokazuje to tak: „Przy nie zasłoniętym oknie,/w świetle lampy rzecz się miała./Każdy, kto chciał, widzieć mógł”. Widoczne jest tu wyraźne odstępstwo od jednego z podstawowych wyróżników ballady. Szczególnie ostatnie słowa świadczą przeciw tajemniczości. Zastosowana inwersja podkreśla wagę tych słów: wszyscy mogą oglądać ludzkie nieszczęścia. Często „dzieją się” one na naszych oczach, a my wciąż zabiegani, zapracowani nie potrafimy dostrzec innego człowieka. Jakby dla potwierdzenia powyższych słów bohaterki nikt nie odwiedza, choć wielu mogło być świadkami owej „sceny”. Istota tajemniczości wiersza noblistki polega na tym, iż nikt nie wie, dlaczego nastąpiło rozstanie kochanków.

Jednym z czynników ballady jest dramatyzacja kompozycji, która opiera się na ukazywaniu tylko fragmentów rzeczywistoś­ci. Fragmentaryczność polega na zastosowaniu metody luk fabularnych, migawkowości. Cała akcja przedstawiona jest w „obrazach”. Najpierw „zabita” wstaje, potem rusza głową, w końcu śpiewa.

Ballada romantyczna wprowadza do literatury tego okresu postacie i zjawiska nadprzyrodzone. Pojawiają się duchy, zjawy, syreny, potwory, które stanowią grono postaci drugoplanowych. Porzuconej kobiecie, bohaterce Ballady, nikt nie towarzyszy. W typowej balladzie romantycznej postacie prowadzą dialog. W wierszu współczesnym głos ma tylko narrator, a akcja rozpoczyna się od opuszczenia domu przez mężczyznę. „Zabita” została sama ze swoimi myślami, bólem, rozpaczą, cierpieniem. Jest to więc rodzaj ballady – pantomimy, w której brak dialogu zastąpiony został wymownymi rekwizytami takimi jak: fotografie, sznurowadła, pierścionek. W tego rodzaju balladach istotne są też gesty: „ona wstała, ślady pali w piecu, rusza głową”. Wszystko to służy pokazaniu procesu przeżywania swego losu przez postać. Rekwizyty, gesty stają się widomymi znakami przeżycia.

Jednak, mimo tych „drobnych dramatów”, prawie każdy wiersz Szymborskiej operuje drwiną, żartem, ironią, paradoksem. Nasuwa się pytanie: dlaczego? Ponieważ sam człowiek jest fascynujący, a zarazem śmieszny i tragiczny. Poetka powie: sto pociech, niebożę. Tylko ironia, dyskretny uśmiech, błazenada może uchronić od rozpaczy (a przecież utracona miłość jest powodem cierpienia). Błazen, szaleniec jest niezwykle bliski romantycznej irracjonalności, gdyż tylko za pomocą szaleństwa da się odkryć prawdę i mądrość (np. Romantyczność). Dlatego Szymborska wybiera parodię gatunku, ośmiesza tytuł utworu, przywołuje część romantycznych stereotypów i przypatruje się ludzkiej rozpaczy.

Ballady Wojaczka

Np.: Ballada bezbożna, Ballada obsceniczna. Te ballady z całą pewnością Mickiewiczowskich tekstów nie przypominają. W poezji Wojaczka należy podkreślić apologię okrucieństwa, które jest sposobem bycia i stosunku do drugiego człowieka. Ciało staje się źródłem poznania – przez nie poeta postrzega życie i śmierć. Z ciałem łączy się instynkt, zmysłowość, odczuwanie, seksualność, głód i cierpienie. Wojaczek redukuje ludzką egzystencję do odruchów, fizjologii, instynktu, eksponuje reakcje lęku, głodu, pożądania. Wszystko to uzupełnia obscenami, kolokwializmami, słownictwem potocznym.

Inne teksty, które możesz zanalizować

Konstanty Ildefons Gałczyński, Ballada o Trzęsących się Portkach; Stanisław Grochowiak, Don Kiszot; Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Ballada; Leopold Staff , Ballada o darowanym sercu.

 

Strategia zakończenia

Całość należy, naturalnie, podsumować i wyciągnąć wnioski. Ballada, choć typowa i popularna w romantyzmie, dziś, mimo zmian cech gatunkowych, interesuje najwybitniejszych poetów współczesnych (Miłosz, Szymborska). Powstają nie tylko utwory literackie, ale też śpiewane. Ballada jest więc wciąż gatunkiem atrakcyjnym i ciekawym.

Pytania do dyskusji

Czy możesz podać gatunek (gatunki), który wydaje Ci się najbliższy balladzie, uzasadnić swój wybór i podać autorów.

Proponowana odpowiedź
Takimi gatunkami są: duma i dumka. Duma to gatunek staropolski, który wskrzeszony został w okresie preromantyzmu i romantyzmu. Odwoływała się do poezji ludowej, operowała motywami grozy i fantastyki, opiewała czyny wielkich bohaterów, mówiła o przemijaniu i śmierci. Autorzy: Kazimierz Brodziński, Seweryn Goszczyński, Juliusz Słowacki. Dumka to ukraińska pieśń elegijna lub balladowa o smętnym tęsknym charakterze, nasycona motywami rodzimego krajobrazu i folkloru. Autorzy: Seweryn Goszczyński, Antoni Malczewski.

 

Ważne pojęcia

Ballada
To przede wszystkim forma muzyczna. Początki ballady sięgają średniowiecza i muzyki dworskiej. Ballady śpiewane były przez trubadurów przy akompaniamencie instrumentu. Najczęściej snuły epicką opowieść o miłości lub wielkich czynach. Pierwowzorem ballady europejskiej była ballada szkocka z XII – XV wieku, nasycona elementami fantastyki, o posępnym nastroju. Od XVI wieku zaczęto publikować zbiory utworów balladowych (np. cykl o Robin Hoodzie). W 2. połowie XVIII wieku gatunek ten stał się inspiracją dla poezji preromantycznej i romantycznej, gdyż uznany został za wzór twórczości poetyckiej. Uprawiali go m.in. Walter Scott, William Wordsworth, Fryderyk Schiller, Johann Wolfgang Goethe, Henryk Heine, Aleksander Puszkin, Michaił Lermontow.

Na gruncie polskim ballada pojawiła się w nawiązaniu do dawniejszej dumy, a autorem pierwszych utworów był Julian Ursyn Niemcewicz, który wprowadził wzory ballady szkockiej. Jednak dopiero ­Ballady i romanse Adama Mickiewicza (1822), uznawane za programowy manifest polskiego romantyzmu, stworzyły obowiązującą na naszym gruncie konwencję ballady nawiązującej do wątków rodzimej pieśni gminnej. Model ten znalazł naśladowców i kontynuatorów (m.in. Aleksander Chodźko, Stefan Witwicki, Edward Antoni Odyniec, Władysław Syrokomla). W późniejszej poezji ballada nie odgrywała już tak ważnej roli, chociaż pojawiała się w różnych okresach, m.in. w Młodej Polsce (Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Leopold Staff), w twórczości Bolesława Leśmiana (cykle Ballady, Pieśni kalekujące), Emila Zegadłowicza (Powsinogi beskidzkie), Kazimiery ­Iłłakowiczówny, Juliana Tuwima, Mirona Białoszewskiego.

Ballada jest gatunkiem synkretycznym, gdyż łączy w sobie elementy liryki, epiki i dramatu. Fabuła odznacza się szkicowością i zagadkowością, a jej dominantę stanowi dramatyczne wydarzenie. Narracja balladowa jest silnie zsubiektywizowana, a w jej obrębie występują dialogi postaci.

Teksty ballad śpiewanych, na które warto zwrócić uwagę:

  • Ballady Kaczmarskiego
    Jacek Kaczmarski był pieśniarzem, poetą, kompozytorem, bardem Solidarności. Śpiewał autorskie pieśni, w których odwoływał się do tradycyjnych wartości i symboli narodowych oraz krytykował władze socjalistyczne. Był zafascynowany twórczością Włodzimierza ­Wysockiego i Bułata Okudżawy. Przejrzyj takie teksty jak: Ballada antykryzysowa, Ballada autotematyczna, Ballada feudalna, Ballada żebracza, Ballada o bieli.
  • Ballada o Janku Wiśniew­skim
    Inspiracją do napisania pieś­ni były wydarzenia Grudnia ’70. Balladę o Janku Wiśniewskim napisał Krzysztof Dowgiałło (choć przez wiele lat tekst pozostawał anonimowy), muzykę skomponował w roku 1980 Mieczysław Cholewa. Tekst opowiada o młodym chłopcu zastrzelonym 17 grudnia 1970 roku. Janek Wiśniewski, bohater piosenki, nie jest postacią historyczną, w rzeczywistości nigdy nie istniał, a zabity mężczyzna, który był niesiony na drzwiach ulicą Świętojańską w Gdyni w kierunku urzędu miejskiego, nazywał się Zbig­niew Godlewski i był uczniem szkoły zawodowej. Scena niesienia została szczegółowo pokazana w filmie Wajdy Człowiek z żelaza. Była ona wzorowana na zdjęciach, które się zachowały. Janek Wiśniewski ma swoją ulicę w okolicach Portu Gdyńskiego. Imię i nazwisko bohatera ma wymiar symboliczny, chłopak był jedną z ofiar działań milicji.

Bibliografia

  • François Villon, Ballada o paniach minionego czasu
  • Adam Mickiewicz, Ballady i romanse
  • Bolesław Leśmian, Ballada bezludna, Ballada dziadowska, Dusiołek
  • Władysław Broniewski, Ballady i romanse
  • Czesław Miłosz, Ballada
  • Miron Białoszewski, Ballada z makaty, Ballada o zejściu do sklepu
  • Wisława Szymborska, Ballada
  • Rafał Wojaczek, Ballada bezbożna, Ballada obsceniczna

Zobacz:

Ballada