Romantyzm zrodził nowe gatunki literackie, które zmieniły oblicze literatury. Lektury obowiązkowe na maturze właśnie do nich należą – pisząc o nich, zawsze pamiętaj cechy kompozycji i przykłady – oznacza to punkty. Oczywiście, nie znaczy to, że znikają całkowicie klasyczne gatunki literackie, także te wywodzące się z antyku. Nadal powstają ody, sonety czy hymny, nie są to jednak formy najbliższe duchowi romantyzmu. W epoce tej powstają nowe gatunki, które ściśle łączą się z jej światopoglądem. Co ciekawe – w literaturze późniejszych epok pojawiają się rzadko lub nawet wcale.
Gatunki powstałe w romantyzmie
- dramat romantyczny
- powieść poetycka
- ballada
- poemat dygresyjny
Wspólne cechy gatunków romantycznych
- Odrzucają antyczne zasady rządzące literaturą, często mieszają elementy tragizmu i komizmu, języka potocznego i podniosłego.
- Są synkretyczne – to znaczy łączą ze sobą elementy liryki, epiki i dramatu. W związku z tym sprawiają kłopot, kiedy próbujemy zaklasyfikować je do jednego z trzech rodzajów literackich.
- Upodobanie do luźnej, fragmentarycznej kompozycji: poeci rezygnują z chronologii, spójności przyczynowo-skutkowej, lubią dygresję i fragmentaryczną, i pozbawioną rygorów kompozycję.
- Nastrojowość, tajemniczość, fantastyka.
- Czerpanie inspiracji z motywów ludowych lub orientalnych, a także z historii.
1. Dramat romantyczny
Utwory z przeznaczeniem na scenę teatralną tworzono od antyku. Dramat romantyczny jest całkowitym novum. Przeznaczony niby do odegrania na scenie – ale jego podstawowa cecha to niesceniczność – czyli trudność w realizacji teatralnej ze względu na wielość miejsc, sceny fantastyczne czy na przykład rozgrywające się w wyobraźni bohatera. Romantycy przewrócili założenia dramaturgii do góry nogami, dlatego zapewne dramat romantyczny to gatunek, który najpełniej wyraża romantyczną postawę wobec świata.
Cechy gatunku
Odrzucenie klasycznych zasad (trzech jedności, decorum). Nie ma już jednego miejsca akcji ograniczonego do pałacowych schodów. Bohater w jednej scenie jest na szczycie gór, w drugiej – w stolicy. Podobnie z czasem – między scenami mijają miesiące i lata. Co do jedności akcji – nie ma już jednego wątku. W dramacie romantycznym jest ich co najmniej kilka. Decorum – czyli odpowiedniość stylu do gatunku – odrzucona. Obok bohaterów wysokiego stanu udział biorą i słudzy, i lud, i istoty nie z tego świata. Nie ma też chóru.
Nawiązanie do kompozycji dramatu szekspirowskiego – powyższe cechy praktykował już Szekspir
- łączenie realności z fantastyką
- synkretyzm (pomieszanie) rodzajów literackich – elementy epiki, liryki wplecione w dramat
- łączenie przeciwności: scen kameralnych i monumentalnych, tragizmu i komizmu, języka potocznego i podniosłego
- kompozycja luźna, fragmentaryczna, zakończenie otwarte
- elementy syntezy sztuk
Szczególna kreacja bohatera – to indywidualista zbuntowany przeciwko światu, samotny, często artysta.
Te cechy sprawiały, że dramat romantyczny był przeznaczony raczej do czytania niż do wystawiania na scenie, w związku z tym używa się w stosunku do niego określenia dramat niesceniczny.
Najważniejsze przykłady – lektury obowiązkowe do matury
- Faust Goethego
- Dziady Mickiewicza
- Kordian Słowackiego
- Nie-Boska komedia Krasińskiego
Jeśli będziesz pisać o Dziadach…
- Zwracaj uwagę na inwersję – Mickiewicz celowo nie zachowuje kolejności części dramatu.
- Wskaż miejsca: kaplica przycmentarna, chata Księdza, cela więzienna, salon warszawski, pałac Senatora.
- Wskaż bohatera romantycznego – jest nim Gustaw-Konrad.
- Wskaż wielowątkowość – wątek miłości romantycznej, walki o wolność, martyrologii młodzieży, pojedynek z Bogiem, mesjanizm narodowy…
Uwaga – pułapka! Jeśli popatrzeć na część II lub IV oddzielnie – we własnym obrębie zachowują niektóre cechy klasycznego dramatu – na przykład trzech jedności; II część rozgrywa się w kaplicy i tylko tutaj scenie towarzyszy chór, jest jeden tylko wątek i czas – jednej nocy. W części IV – jedno miejsce – dom Księdza, temat – miłość, czas – jedna noc. Dopiero osoba bohatera, która łączy te części, zmienia postać rzeczy.
Jeśli będziesz pisać o Kordianie…
- Zwróć uwagę na wątek podróży – jest podobny jak w Fauście Goethego, jest absolutnym zaprzeczeniem jedności miejsca – Kordiana obserwujesz w jego domostwie, W Londynie, u papieża, we Włoszech, na Mont Blanc, w Warszawie…
- Wskaż wielowątkowość akcji: sceny dotyczące powstania listopadowego, dojrzewanie Kordiana, temat poezji, mesjanizm…
- Zauważ połączenie realiów z fantastyką – obecność diabła i czarownic, wielka rola Strachu i Imaginacji.
- Podkreśl niesceniczność utworu – na przykład monolog na Mont Blanc, z którego do Polski Kordian przenosi się na chmurze…
- Wskaż szczególne wykorzystanie kompozycji otwartej w finale dramatu – pełna napięcia scena wykonywanego wyroku i nadjeżdżającego adiutanta z ułaskawieniem nie zostaje do końca wyjaśniona.
Jeśli będziesz pisać o Nie-Boskiej komedii…
- Zauważ wątki dantejskie w budowie dramatu – czyli motyw podróży Hrabiego Henryka przez obóz rewolucjonistów przypominający kręgi piekielne z Boskiej komedii Dantego. Przewodnikiem Hrabiego jest Pankracy.
- Zwróć uwagę na szczególną operację przestrzenią – fantastyczny lot Męża za Dziewicą należy do najtrudniejszych scen teatralnej realizacji.
- Nie zapomnij o finale utworu – kompozycja zostaje domknięta – ginie Orcio, a Hrabia Henryk popełnia samobójstwo. Nie ma tu żadnych niedomówień ani nadziei.
Dramat romantyczny wobec tradycji literackiej
- Zasady teatru antycznego zostają w romantyzmie odrzucone.
- Różne formy teatralne średniowiecza: moralitet, misterium – mają wpływ na dramat romantyczny (alegoryczny sens prawej i lewej strony, walka sił dobra i zła o duszę ludzką, symultaniczność).
- Dramat szekspirowski – jest przedmiotem licznych nawiązań! (fantastyka, naruszanie zasady decorum, pogłębienie analizy psychologicznej postaci).
Spadkobierca dramatu romantycznego
Młodopolski dramat symboliczny – na przykład Wesele Stanisława Wyspiańskiego – nawiązaniem do formy dramatu romantycznego: syntezy sztuk (odwołania do koncepcji Ryszarda Wagnera), kompozycji fragmentarycznej, założonej niejasności, fantastyki.
2. Powieść poetycka
Cechy gatunku
- synkretyzm (przemieszanie elementów epiki, liryki, dramatu)
- fragmentaryczna, luźna kompozycja, zrywanie z chronologią wydarzeń
- tło historyczne lub orientalne
- odautorski, wszechwiedzący narrator
- szczególny typ bohatera: tajemniczy indywidualista, skłócony z otoczeniem
Przykłady z literatury romantycznej
- Giaur, Korsarz Byrona
- Grażyna, Konrad Wallenrod Mickiewicza
- Mnich, Arab Słowackiego
Uwaga! W literaturze późniejszej powieść poetycka w czystej postaci nie występuje.
Jeśli będziesz pisać o Konradzie Wallenrodzie…
- Zwróć uwagę na sposób przekazu dziejów głównego bohatera – czytelnik otrzymuje ją fragmentarycznie, musi poskładać elementy mozaiki, by połączyć w ciąg dzieje Alfa – Konrada Wallenroda.
- Podkreśl użycie kostiumu i maski w celu przekazania idei dzieła swoim współczesnym.
- Wskaż, jak nazwa gatunku – poemat epicki – odzwierciedla się w kompozycji utworu. Całość jest poematem – rozbudowanym, wierszowanym utworem, obfitującym w partie liryczne. Elementy epickie – opowieść wajdeloty, ballada o zdobyciu Grenady – cechy różnych rodzajów literackich splatają się ze sobą w jednym dziele.
3. Poemat dygresyjny
Utwór, w którym największe znaczenie mają dygresje wplatane przez narratora.
Cechy gatunku
- narrator w istocie jest ważniejszy niż bohater, wyraźnie zaznacza swą obecność w utworze: komentuje, ocenia, zwraca się do czytelnika; jego wypowiedzi są swobodne, często ironiczne
- kompozycja fragmentaryczna – fabuła składa się z epizodów
- synkretyzm
Przykłady poematów dygresyjnych z literatury romantycznej
- Wędrówki Childe Harolda Byrona (twórca gatunku)
- Eugeniusz Oniegin Puszkina
- Beniowski Słowackiego
- w literaturze późniejszej – Kwiaty polskie Tuwima
4. Ballada
Jej korzenie sięgają wprawdzie XIII wieku, ale to romantycy uczynili balladę jednym z najważniejszych gatunków swoich czasów. Jest to dłuższy utwór wierszowany o dramatycznej fabule (opowiada o krwawych zdarzeniach), a opowieść ta jest z reguły ludową interpretacją niewyjaśnionych naukowo zjawisk.
Cechy gatunku
- synkretyzm – połączenie epiki i liryki, czasem elementy dramatu
- kompozycja fragmentaryczna i szkicowa – zwykle przedstawia jedno wydarzenie
- nastrój tajemniczości i grozy (sceneria: noc, las, cmentarz)
- inspiracje: wierzenia ludowe czy wydarzenia legendarne lub historyczne
- postacie fantastyczne: rusałki, upiory, duchy zmarłych
Ballady romantyczne
- Król Olch Goethego
- Rękawiczka Schillera
- Romantyczność, Świteź, Świtezianka, Lilie, Rybka – utwory z tomu Ballady i romanse Mickiewicza
Ballada w literaturze następnych epok
- w dwudziestoleciu międzywojennym – ballady filozoficzne Leśmiana: Dusiołek, Pan Błyszczyński
- w czasie wojny – ballady poetyckie Baczyńskiego
- współczesne ballady śpiewane
Jeśli będziesz pisać o Romantyczności…
- Pamiętaj, że jest to manifest programowy romantyzmu, ale jako gatunek – ballada wywodząca się z ludu – też jest postulatem nowej epoki, poszukujący inspiracji w kulturze ludu, uznawanej dotąd za zabobon i ciemnotę.
w Ta akurat ballada ma mało rozbudowaną akcję – płacz Karusi, która widzi ducha ukochanego, jest raczej pretekstem do ideologicznej polemiki, jaką wiedli romantycy z klasykami. - Pamiętaj o ważnym nawiązaniu literackim – Weselu Wyspiańskiego. Znajduje się w akcie II w scenie spotkania Marysi z duchem dawno zmarłego kochanka. Jest to wyraźna aluzja literacka.
Gatunki dawniejsze
- sonet
Sonety krymskie Adama Mickiewicza - hymn
Hymn (Smutno mi, Boże…) Juliusza Słowackiego - oda
Oda do młodości Adama Mickiewicza - bajka
Przyjaciele Adama Mickiewicza - komedia
Śluby panieńskie czy Zemsta Aleksandra Fredry - powieść historyczna
Stara baśń Józefa Ignacego Kraszewskiego, Ivanhoe Waltera Scotta - powieść gotycka
której akcja rozgrywa się zwykle w gotyckim zamku, z udziałem zjaw i duchów, w nastroju tajemniczości i grozy
Zobacz: