Romantyczni poeci głoszą hasła swobody twórczej i odrzucają klasyczne zasady – także jeśli idzie o gatunki literackie. Oczywiście nie znikają całkowicie klasyczne gatunki literackie, także te wywodzące się z antyku. Nadal powstają ody, sonety czy hymny, nie są to jednak formy najbliższe duchowi romantyzmu. W epoce tej powstają nowe gatunki, które ściśle łączą się ze światopoglądem epoki, w związku z czym w literaturze późniejszych epok pojawiają się rzadko lub nawet wcale.
Nowe, powstałe w romantyzmie gatunki
- dramat romantyczny
- powieść poetycka
- ballada
- poemat dygresyjny
Wszystkie te charakterystyczne dla romantyzmu gatunki literackie mają kilka cech wspólnych.
- Odrzucenie antycznych zasad rządzących literaturą, polegające na łączeniu tragizmu i komizmu, języka potocznego i podniosłego, wprowadzaniu elementów fantastyki.
- Synkretyzm, to znaczy łączenie ze sobą elementów liryki, epiki i dramatu. W związku z tym utwory romantyczne sprawiają kłopot, kiedy próbujemy zaklasyfikować je do jednego z trzech rodzajów literackich.
- Upodobanie do luźnej, fragmentarycznej kompozycji: poeci rezygnują z chronologii, a czasem nawet ze związków przyczynowo-skutkowych, bywa że utwór jest zlepkiem scen niezbyt łączących się ze sobą.
- Nastrojowość, tajemniczość.
- Czerpanie inspiracji z motywów ludowych lub orientalnych, a także z historii.
Dramat romantyczny
To gatunek, który najpełniej chyba wyraził romantyczną postawę wobec świata.
Charakterystyczne cechy gatunku
- odrzucenie klasycznych zasad (trzech jedności, decorum)
- łączenie realności z fantastyką
- łączenie przeciwności: scen kameralnych i monumentalnych, tragizmu i komizmu, języka potocznego i podniosłego
- kompozycja luźna, fragmentaryczna, zakończenie często otwarte
- elementy syntezy sztuk
- szczególna kreacja bohatera – to indywidualista zbuntowany przeciwko światu, samotny, często artysta
Te cechy sprawiały, że dramat romantyczny był przeznaczony raczej do czytania, niż do wystawiania na scenie, w związku z tym używa się w stosunku do niego określenia: dramat niesceniczny.
Przykłady:
- Faust Goethego;
- Manfred Byrona;
- Hernani, Maria Tudor Hugo;
- Dziady Mickiewicza;
- Kordian Słowackiego;
- Nie-Boska komedia Krasińskiego.
Dramat romantyczny wobec tradycji literackiej
- Zasady teatru antycznego zostają w romantyzmie odrzucone.
- Różne formy teatralne średniowiecza: moralitet, misterium – mają wpływ na dramat romantyczny (alegoryczny sens prawej i lewej strony, walka sił dobra i zła o duszę ludzką, symultaniczność).
- Dramat szekspirowski – jest przedmiotem licznych nawiązań! (fantastyka, naruszanie zasady decorum, pogłębienie analizy psychologicznej postaci).
- Młodopolski dramat symboliczny – na przykład Wesele Stanisława Wyspiańskiego – nawiązaniem do formy dramatu romantycznego: syntezy sztuk (odwołania do koncepcji Ryszarda Wagnera), kompozycji fragmentarycznej, założonej niejasności, fantastyki.
Powieść poetycka
Według niektórych twórcą tego gatunku był Walter Scott, według innych George Byron.
Charakterystyczne cechy gatunku
- synkretyzm
- fragmentaryczna, luźna kompozycja, zrywanie z chronologią wydarzeńtło historyczne lub orientalne
- odautorski, wszechwiedzący narrator
- szczególny typ bohatera: tajemniczy indywidualista, skłócony z otoczeniem
Przykłady z literatury romantycznej:
- Pani jeziora, Pieśń ostatniego minstrela Scotta;
- Giaur, Korsarz, Narzeczona z Abydos Byrona;
- Grażyna, Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza;
- Mnich, Jan Bielecki, Arab, Żmija Juliusza Słowackiego;
- Zamek kaniowski Seweryna Goszczyńskiego;
- Maria Antoniego Malczewskiego.
W literaturze późniejszej powieść poetycka w czystej postaci nie występuje.
George Byron
Poemat dygresyjny
Utwór, w którym największe znaczenie mają dygresje wplatane przez narratora.
Charakterystyczne cechy gatunku
- narrator w istocie ważniejszy niż bohater, wyraźnie zaznacza swą obecność w utworze: komentuje, ocenia, zwraca się do czytelnika; jego wypowiedzi są swobodne, często ironiczne.
- kompozycja fragmentaryczna – fabuła składa się z epizodów
- synkretyzm
- kompozycja fragmentaryczna – fabuła składa się z epizodów
- synkretyzm
Przykłady poematów dygresyjnych z literatury romantycznej:
- Wędrówki Childe Harolda, Don Juan Byrona, uważanego za twórcę gatunku;
- Eugeniusz Oniegin Puszkina;
- Beniowski Słowackiego.
W literaturze późniejszej nieliczne realizacje gatunku.
Przykład: Kwiaty polskie Juliana Tuwima.
Ballada
Jej korzenie sięgają wprawdzie XIII wieku, ale to romantycy uczynili balladę jednym z najważniejszych gatunków swoich czasów.
Charakterystyczne cechy gatunku
- synkretyzm
- kompozycja fragmentaryczna i szkicowa – zwykle przedstawia jakieś jedno wydarzenie
- nastrój tajemniczości i grozy (sceneria: noc, las, cmentarz)
- inspiracje: wierzenia ludowe czy wydarzenia legendarne lub historyczne
- postacie fantastyczne: rusałki, upiory, duchy zmarłych
Ballady romantyczne:
- Król Olszyn, Rybak Goethego;
- Rękawiczka Schillera;
- Świteź, Świtezianka, Lilie, Rybka – utwory z tomu Ballady i romanse Adama Mickiewicza.
Ballada w literaturze następnych epok:
- Dusiołek, Pan Błyszczyński, Świdryga i Midryga – ballady filozoficzne Bolesława Leśmiana;
- Ballada o trzęsących się portkach Gałczyńskiego;
- współczesne ballady śpiewane, na przykład ballady podwórzowe Grzesiuka, utwory z Kabaretu Starszych Panów.
Gatunki „czyste” wykorzystywane przez romantyków
- sonet, Sonety krymskie Mickiewicza
- hymn, Hymn (o zachodzie słońca) Słowackiego
- oda, Oda do młodości Mickiewicza
- bajka, Przyjaciele Mickiewicza
- komedia, Śluby panieńskie czy Zemsta Fredry
- powieść historyczna, Stara baśń Kraszewskiego, Ivanhoe Scotta
- powieść gotycka, której akcja rozgrywa się zwykle w gotyckim zamku, z udziałem zjaw i duchów, w nastroju tajemniczości i grozy
Zobacz: