Giaur – George Byron

Autor

Sam lord George Byron ucieleśnia ideały romantyczne. Któż bowiem bardziej pasuje do romantycznego wzorca niż młody, urodziwy mężczyzna, otoczony aurą skandalu, a przy tym niezwykle utalentowany, sławny poeta? Awanturnik, poszukiwacz przygód, wędrowiec, wygnaniec, tajemniczy korsarz i bojownik o wolność Grecji. Oto George Byron – urodzony 22 stycznia 1788 roku w Anglii, pod znakiem Koziorożca. Tytuł lorda odziedziczył, ale fortunę przyniosło mu pisarstwo. Wiele podróżował, podejrzewano go o korsarstwo i przynależność do masonerii. Stał się bardzo sławny po sukcesie wydawniczym jego Wędrówek Childe Harolda. Stał się bohaterem skandali po miłosnych historiach z kobietami w tym z cioteczną siostrą, co doprowadziło go do skazania na banicję za kazirodztwo. Brał udział w walkach o niepodległość Grecji. Zmarł na febrę w dalekiej Grecji, gdy miał zaledwie 36 lat.

Jego najważniejsze dzieła: Wędrówki Childe Harolda, Giaur, Korsarz, Manfred, Kain, Don Juan.

Tło epoki

Romantyzm. Czytając Giaura Byrona, jesteśmy w sercu romantyzmu europejskiego. Utwór jest jasną i podręcznikową realizacją założeń epoki w literaturze. Zarówno w treści, gdzie dominuje nieszczęśliwa romantyczna miłość, tajemnicza zbrodnia, romantyczna apoteoza wolności, umiłowanie folkloru Wschodu, bunt przeciw światu i jego konwenansom – jak i w kwestii kompozycji – mamy do czynienia z gatunkiem typowym dla epoki, z odejściem od chronologii wydarzeń, z tajemniczą, nie do końca wyjaśnioną akcją.

Romantyzm w Europie liczymy od końca Wielkiej Rewolucji Francuskiej do Wiosny Ludów. Zdecydowanie krócej niż w Polsce, aż do klęski powstania styczniowego. Również i znaczenie romantyzmu w rozwoju kultury europejskiej jest mniejsze niż w polskiej. Romantyzm przeszedł przez Europę jak burza – ukazał siłę namiętności, wagę miłości, piękno natury, niewiedzę i małość człowieka wobec zagadek egzystencjalnych. Wzbudził w odbiorcach szacunek do wybitnej jednostki. Zwano go przecież okresem Sturm und Drang (burzy i naporu). Ale burze szybko przemijają…

Romantyzm w Europie to przede wszystkim

Byron w Anglii,
Goethe i Schiller w Niemczech,
Puszkin i Lermontow w Rosji.

Bunt, kult poezji i wybitnej jednostki, mroczne, skandalizujące biografie. Ludzie i ideały równo sprzed dwustu lat.

Tytuł i typ bohatera

Giaur – znaczy w języku tureckim innowierca. Obcy, wyznawca innej wiary. Jest w tym słowie wrogość. Jednakże umieszczenie w tytule właśnie tego słowa ma znaczenie:

wskazuje główną postać i informuje, że ona będzie centrum i ośrodkiem akcji,
ustanawia pewien punkt widzenia – tak jakby opowieść została przekazana przez Turka, muzułmanina – kogoś z tamtego środowiska,
od razu wprowadza atmosferę Dalekiego Wschodu, cień orientalizmu.

Sposób narracji w Giaurze

Mamy tu do czynienia z kilkoma kanałami narracji. Nastrój tajemniczości i grozy pogłębia właśnie fakt, że zdarzenia relacjonują różne osoby, a często nie mamy pewności, kto mówi. Obecność kilku narratorów jest też cechą powieści poetyckiej. Co można ustalić na pewno?

W części wstępnej poświęconej Grecji nawołującej do walki o wolność głosem mówiącym jest sam autor. Ujawnia się, mówiąc
„przecież z Grecyi wziąłem te powieści (…)”.

Dużą część historii opowiada narrator – muzułmanin. Scena nadmorska, gdy Giaur pędzi, poszukując Leili, opowieść o grobie i bohaterstwie Hassana – to relacje osoby ze świata muzułmańskiego. Nazywa bohatera Giaurem, mówi o bajramie „nasze święto”, podkreśla obcość bohatera, własną nienawiść do niego.

O domu Hassana, jego wyprawie i walce – opowiada narrator, którego nie można jednoznacznie utożsamić z głosem muzułmanina. Jest to relacja odautorska.

Epizod utopienia Leili opowiada naoczny świadek zdarzenia – nie wiemy, czy ten sam, który snuje całą opowieść, raczej nie, bo w tę samą noc musiałby być dwu miejscach, wiemy, że muzułmanin.

O Giaurze w klasztorze opowiada ten sam narrator, który na początku widział go pędzącego konno brzegiem morza. Teraz rozpoznaje go w zakonie.

Część historii swojego życia opowiada sam Giaur podczas wyznania przed śmiercią.

Skrót zdarzeń

Akcja rozgrywa się na ziemi greckiej pod tureckim panowaniem. Warto na to zwrócić uwagę od razu – bo solidarność Byrona z Grecją i jej walką o wyzwolenie ma znaczenie przy zrozumieniu utworu. Poza tym jest to punkt, który przybliża utwór do sytuacji polskiej – Mickiewicz, tłumacząc Giaura, położył nacisk na temat walki o wolność, wspominanej w Prologu. Jakie znaczenie dla akcji ma sytuacja polityczna? Sytuuje Hassana – Turka, więc najeźdźcę, po stronie bohaterów negatywnych. Sugeruje, że być może Giaur jako innowierca znalazł się tam, by wspierać niepodległościowe dążenia Greków – co z kolei sytuuje go po stronie bohaterów pozytywnych.

Giaur – obcy człowiek z środowisku wyznawców Allacha, zresztą bardzo tajemniczy, z wzajemnością pokochał Leilę – niewolnicę z haremu tureckiego baszy Hassana. Chciał ją porwać i uciec z nią.

Hassan dopatrzył się zdrady, ukarał niewierną żonę zgodnie z tureckim zwyczajem – nocą, uwięziona w worku została wrzucona do morza i utopiona.

Giaur szalał, poszukiwał wszędzie ukochanej. Wreszcie dowiedział się, co się stało. Postanowił się zemścić.

Zebrał gromadę zbójników, zaczaił się i napadł na Hassana, który właśnie wyprawiał się po nową żonę. Giaur i Hassan walczyli w pojedynku i Giaur dopełnił zemsty, lecz nie przyniosła mu ona ulgi.

Zamknął się w klasztorze, w którym przeżył w milczeniu sześć przepełnionych bólem lat. Wyznał wszystko dopiero przed śmiercią. Nadal kochał Leilę, zabicie Hassana nie wróciło jej życia, a myśl o jej męce w chwili śmierci wciąż go prześladowała. Mówił do nieżyjącej już ukochanej, że była „najbardziej umiłowanym szaleństwem jego życia”.

Istota przesłania lektury

Miłość

Giaur jest przede wszystkim opowieścią o wielkiej miłości – ponad konwenanse, możliwości, nawet ponad śmierć. Giaur porównuje ją do pożaru. Cierpienie po stracie ukochanej jest tak wielkie, że nie pozwala normalnie żyć. Zemsta nie przynosi ulgi. Giaur opisuje uczucie tak:

Zaiste, miłość jest świętym pożarem,
Iskrą zatloną w ogniach nieśmiertelnych,
Aniołów dobrem, Wszechmocnego darem…

Przesłanie utworu można odczytać tak, że człowiek ma prawo do takiej miłości i żadne normy nie powinny stać jej na przeszkodzie.

Wolność

Temat ujawnia się w Prologu – gdy narrator ubolewa nad sytuacją Grecji i wspomina o walce o wolność. Ale nie tylko tam, sam Giaur jest jakby rzecznikiem wolności. Jest samotny, jego indywidualizm, samostanowienie, bunt przeciw tureckim obyczajom – to jego walka o wolność. Zaznał tylko jednej niewoli – miłości do Leili.

Indywidualizm jednostki

Giaur – samotny, waleczny, odważny. Indywidualista w każdym calu – nawet w tym, że nic o nim nie wiemy, jest jakby dystans wobec odbiorcy. Jedyną siłą, która mogła nim targnąć, była miłość.

Charakterystyka głównego bohatera

Kim jest, co o nim wiemy?
Prawie nic. Tajemniczość to cecha wiodąca Giaura. Czytelnik nie poznaje jego imienia, przeszłości, stanu majątkowego czy rodzinnego. Wiadomo o nim tyle, że jest innowiercą wśród muzułmanów, jest sam, jest zamożny – lecz jak zdobył majątek także nie wiadomo. Z tekstu można wyczytać, że był to młody chrześcijanin, nazwany raz Wenecjaninem. Przed śmiercią wspomina dzieciństwo w kraju „kwitnących dolin” i przyjaciela, któremu przekazuje pierścień. Istnieje sugestia, iż Giaur był osobą szlachetnego rodu:

Pilniejszy badacz odgadnie z wejrzenia
Wielkość umysłu, zacność urodzenia.

Jak wygląda?

Znów niewiele wzmianek. Można wnioskować, iż nie był szpetny, skoro tak łatwo rozkochał w sobie Leilę.
Przedstawiany w bardzo dynamicznych obrazach – jak pędzi konno na czarnym rumaku, cwałuje wzdłuż brzegu, walczy:

Chyży jak dziryt – leci wzdłuż zatoki.

Narratorzy skupiają się na jego wzroku:

Tyś młody, blady, lecz namiętne bole
Gorzały długo na twym smagłym czole.
Złe oko twoje choć mnie nie urzekło,
Choć jak meteor błysnąwszy uciekło.

A Hassan mówi o nim tak:

Poznałem czarne, złowrogie źrenice,
Jego nikczemnej zdrady pomocnice.

Giaur otrzymuje zresztą dwa portrety – dynamicznego, zdecydowanego mężczyzny na początku zdarzeń – i zgaszonego, ponurego, niemal starca w mnisim habicie już po wszystkich wydarzeniach:

Okropne lica! jakież być musiały,
Kiedy za młodu namiętnie gorzały? –
Wiek jeszcze wszystkich rysów nie pozgładzał,
Tylko szpetnymi piękne poprzegradzał.

Cechy charakteru

Dumny, namiętny, zawzięty. To człowiek sprzecznych emocji – potrafi zabić z zimną krwią i kochać tak, że życie bez ukochanej staje się niemożliwe.

Samotny i samodzielny. Giaur sam ustanawia prawa i sam wykonuje wyroki.

Zbuntowany wobec praw, które zastaje – nie uważa, by tureckie obyczaje miały prawo zagrozić jego miłości, dumnie odwrócony od świata.

Aktywny, zdecydowany – walczy o swoją ideę i nie zawsze wygrywa.

Odważny, waleczny – wygrywa w pojedynku z Hassanem.

Wierny. Należy też do tych, co kochają raz i na zawsze – swą wierność podkreśla w ostatnim wyznaniu.

Nie jest wzorem moralności – ma na sumieniu zabójstwo, a także mroczne sekrety – może korsarstwo.

Tajemniczy, interesujący, w jego przeszłości kryje się tajemnica.

Nie żałuje zabójstwa Hassana – w wyznaniu przed śmiercią odwołuje się do kwestii wiary – uświadamia mnichowi, że zabił wroga religii. Ale prześladuje go odcięta ręka Turka, nie odstępuje myśl o cierpieniu Leili, o tym, że nie zdążył jej uratować. Zemsta nie przyniosła mu ulgi – te fakty świadczą o wysokiej wrażliwości, głębi uczuć przy pozornie zimnej zewnętrznej postawie. Ta dwoistość także dodaje postaci dynamiki.

Typ postaci literackiej – bohater bajroniczny

To postać stworzona przez Byrona, typowa dla jego utworów.

Zapamiętaj!
Bohater bajroniczny to mężczyzna tajemniczy, dumny, zbuntowany, samotny, zacięty i nieszczęśliwy. Nie jest uosobieniem dobra, jego czyny są dwuznaczne moralnie. Potrafi zabić, kiedy szuka zemsty. Walczy ze światem – ustanawia własne porządki i prawa, jest czynny, kreuje rzeczywistość, nie poddaje się jej – i tym głównie różni się od typu werterowskiego.

Opis Leili

Ukochana Giaura – jak większość romantycznych kochanek – nie otrzymuje pogłębionej analizy psychologicznej. Jest piękna. Jest obiektem szaleńczej miłości i pożądania, jest nieosiągalna. W przypadku Leili autor sugeruje gruzińskie pochodzenie. Jest ciemnooką pięknością o przecudnych włosach, które sięgają stóp. W opisie Byron wymienia białe ramiona i piersi. Z cech charakteru możemy wnioskować, że była nieco przebiegła – świadczy o tym fragment:

Od dawna Hassan miał ją w podejrzeniu;
Ale w jej oczach i w jej uściśnieniu
Tyle wyczytał miłości i wiary,
Że znowu brance zaufał pan stary.

A oto cytaty dotyczące wyglądu Leili:

Wzrok ten malować? – te oczy gazeli
Wielkie i słodkie, ciemne i błyszczące.

– Na jej obliczu cudowny rumieniec
Wiecznym i świeżym błyszczy się szkarłatem.

– Włosem zamiata ślad swój na marmurach.

– Z taką powagą ona zwraca głowę
I śnieżne ramię, i piersi perłowe.

Trudno dokonać charakterystyki Leili. Jej rola jest podporządkowana kreacji Giaura – nie wiemy nic o jej psychice, o jej osobowości. Wiemy, że była piękna, czarnooka, że dwóch mężczyzn kochało ją do szaleństwa i straciło przez tę miłość życie. Chciała uciec z Giaurem, więc zapewne go kochała. Pojawia się jako zjawa w jego wizji. Wcześniej – w zbrodniczej migawce narrator wspomina „krzyk na śmierć ciągnionej kobiety”. Giaur nazywa ją istotą swojego życia:

Leilo! byłaś myśli moich treścią,
Moją rozkoszą i moją boleścią,
Tyś była cnotą, ty zbrodniami memi,
Nadzieją w niebie i wszystkim na ziemi!

Mimo to Leila otrzymuje podmiotową pozycję w utworze.

Charakterystyka Hassana

Hassan to bardzo ciekawa postać drugiego planu. Jest czarnym charakterem – bo rozkazuje, by dokonać wyroku na Leili, podczas gdy od pozytywnego bohatera oczekiwalibyśmy, że zrozumie prawdziwą miłość. Brzmi to nieco bajecznie. Jeśli wziąć pod uwagę, że Leila była pierwszą, ukochaną żoną, że oszukiwała go, ukrywając swój romans z Giaurem – jego odczucia wydają się bardziej zrozumiałe. Hassan też cierpiał, jego los opisany jest z pewną dozą współczucia:

Ponury Hassan z haremu ucieka,
Pieszczot, widoku kobiet się wyrzeka.

Cierpi po stracie ukochanej. Cierpi, ponieważ wolała innego mężczyznę. Po jej śmierci nie może znaleźć sobie miejsca, wyrusza szukać nowej żony. Tego bohatera także dotyka tragedia – opis jego domostwa po krwawych zdarzeniach budzi nostalgię:

Nie masz rumaków na stajniach Hassana,
Komnata jego od sług odbieżana,
Pająk samotnik na ścianach się czepia.

Nie była to dla Hassana byle jaka strata nieważnej niewolnicy. Postąpił według znanych mu praw, ale zapłacił wysoką cenę.
Hassan był odważnym człowiekiem – dowodzi tego scena opisująca zasadzkę Giaura na karawanę Hassana w górach. Mimo wyraźnej przewagi liczebnej wroga Turek śmiało staje do walki i mówi:

Choć wkoło wrogi, choć gęste wystrzały,
Jam z krwawszych bitew nieraz wyszedł cały!

Nie pozwala swoim ludziom poddać się i nikt, jego drużyny nie odstąpi go do końca. Ta scena jest świadectwem, że Hassan jest dzielnym wodzem i wojownikiem.

Warto zauważyć kontrast, jakim posługuje się narrator, opisując dzieje Hassana – kiedy przypomina idylliczne dzieciństwo w pałacowym ogrodzie przy wodotrysku, gdzie spokojnie drzemał w objęciach matki – a teraz:

Nikt się nie śmieje, nie klnie, nie wyrzeka.

Kompozycja utworu

Giaur jako powieść poetycka

Giaur spełnia wszystkie kryteria gatunku, łącząc romantyczny liryzm z epicką narracją.

Powieść poetycka – to gatunek, który powstał z przemieszania epiki (powieść) i liryki (poetycka). To przemieszanie to właśnie synkretyzm literacki. Cechą typową dla epiki jest fabuła i obecność kogoś, kto ją opowiada. Z kolei wyznacznikiem liryki jest wyrażanie uczuć (a więc subiektywizm narracji), poetyckie obrazowanie w opisach na przykład pejzaży, rymowany i wersowy układ utworu.

Dramatyczna akcja rozgrywa się w tajemniczej i egzotycznej scenerii – nadmorskie skały i urwiska, morze nocą, opustoszałe włości tureckiego władcy, oddalony od ludzkich siedzib klasztor.

Napisany wierszem. Występują sceny liryczne, liczne porównania, apostrofy, zdradzając odczucia podmiotu lirycznego.

Wydarzenia relacjonuje kilku nawet narratorów, przy czym wyraźnie można odczytać ich subiektywne poglądy (liczne dygresje), osobiste odczucia.

Cechy dla powieści poetyckiej najbardziej charakterystyczne – fragmentaryczna kompozycja i zakłócenie chronologii wydarzeń. Najpierw dowiadujemy się o śmierci Leili, a w zasadzie domyślamy, że wrzucany do morza pod osłoną ciemności wór kryje jej ciało, dopiero później na podstawie wyrywkowych i niepełnych informacji próbujemy odtworzyć prawdziwą kolejność zdarzeń.

Obecność bohatera bajronicznego – typowego dla gatunku. Główny bohater jest tak dalece tajemniczy, że nie znamy jego prawdziwego imienia. Wiemy, że zabił Hassana i choć popchnęła go do tego czynu szalona miłość, to jednak zgrzeszył, popełniając zbrodnię.

Cechy romantyczne utworu

orientalizm – akcja rozgrywa się na terenie Grecji, w klimacie kultury islamu. Tłem jest obyczajowość muzułmańska, w tekście pada wiele terminów wschodnich.

nastrój tajemniczości i grozy – w myśl romantycznych fascynacji niejasne są losy bohatera, kanwą opowieści są zdarzenia zbrodnicze, często rozgrywają się pod osłoną nocy.

temat miłości i wolności – ulubione tematy romantyczne są istotą utworu.

mistycyzm, irracjonalizm, fantastyka – wątek o upiorach oraz zjawa Leili ukazująca się Giaurowi w klasztorze.

profetyzm – przyjaciel Giaura przepowiedział mu przyszłość.

konstrukcja bohatera – silna, samotna jednostka odwrócona od świata i społeczeństwa. Typ bajroniczny, indywidualizm romantyczny.

gatunek literacki – romantyczna powieść poetycka.

ludowość – w utworze co raz pojawia się głos czy opinia gminu – na przykład opowieści i domysły na temat zaginięcia Leili. Sama opowieść pochodzi też z pieśni powtarzanych wśród mieszkańców Grecji. To typowo romantyczny chwyt i cecha utworów.

frenezja – zbrodnia, szaleństwo bohatera, namiętność, okrutne wątki zabójstwa Leili i walki Giaura z Hassanem – takimi frenetycznymi wątkami autor nasyca przestrzeń.

natura – piękno Grecji współtworzy nastrój utworu, natura w tekstach romantycznych przestaje być tłem, staje się siłą sprawczą, współodczuwajacą z bohaterami.

Dlaczego to ważne dzieło?

Giaur jest utworem reprezentatywnym dla swojej epoki – kreuje bohatera bajronicznego, jest przykładem nowego gatunku – powieści poetyckiej, zawiera romantyczne widzenie świata oraz modny w epoce orientalizm.

Obok Cierpień młodego Wertera – najmodniejszy, najchętniej czytany przez ludzi romantyzmu utwór. Wpłynął na ukształtowanie romantycznego światopoglądu.

Ma ciekawą treść – tragiczna historia miłosna jest tu wpisana w temat zderzenia dwu kultur, zupełnie różnych obyczajów, religii. Mamy do czynienia ze zdradą, zabójstwem, zemstą. Czyny bohaterów są dyskusyjne moralnie, opowieść bardzo nastrojowa, odwołuje się do uczuć odbiorcy i porusza nim.

Zapamiętaj!

Giaur to opowieść o miłości, zdradzie i zbrodni. Jej bohater żyje w świecie pełnym zła, sam jest tego zła sprawcą i ofiarą. Ta sprzeczność stanowi o romantycznej istocie utworu. Giaur jest samotnym, tajemniczym młodzieńcem, który znalazł się w Grecji opanowanej przez Turków. Nikt nie zna jego imienia ani przeszłości. Giaur – tym mianem określają Turcy każdego innowiercę.

Giaur znaczy niewierny, innowierca. Takim mianem muzułmanie określali ludzi innego wyznania. Tak został określony główny bohater utworu przez narratora opowiadającego historię (czyli poznajemy ją oczami muzułmanina). Ponieważ nigdy nie dowiemy się, jak naprawdę nazywał się bohater, używamy za Byronem miana Giaur jako nazwy własnej i piszemy wielką literą.

Bohater bajroniczny zbuntowany, samotny, dumnie odwrócony od świata. W jego przeszłości kryje się mroczna tajemnica. Nie jest bierny – walczy o swoją ideę, zawsze sam, i nie zawsze wygrywa.

Byron jest angielskim prekursorem romantyzmu. To jedna z najważniejszych w Europie postaci tej epoki. Zapoczątkował gatunek powieści poetyckiej, rozpropagował modę na orientalizm. Wpłynął silnie na romantyzm w Polsce. Wiążą się z nim terminy: bajronizm i bohater bajroniczny.

W jaki sposób wstęp Giaura wiąże się z sytuacją Polski?

Giaura tłumaczył na język polski Adam Mickiewicz. A zatem wszystko, co mógł przekazać odbiorcy, każdą sugestię, aluzję do sytuacji ojczyzny, wykorzystał i wyeksponował. Wstęp Giaura nadawał się do tego szczególnie. Jest to bowiem fragment oderwany od głównego toku akcji. Poeta opisuje pejzaż Grecji, wskrzesza także wspaniałą przeszłość. Wspomnienia dawnej świetności, starożytnych bitew, męstwa, zwycięstw wydają się być bolesne i pełne goryczy. Dlaczego? Bo oto Grecja jest w niewoli tureckiej, bierna, bezwolna i pokonana.

Jak ma się to do sytuacji Polski? Czytelnik łatwo odnajdzie analogię. Wstęp Giaura jest napisany jakby dla Polaków XIX w. Polska bowiem podobnie jak Grecja jest zniewolona, podzielona między trzech zaborców, i pozostały jej tylko wspomnienia o dawnej świetności. Mickiewicz nie omieszkał wykorzystać tak dogodnego tekstu, wyraźnie wyczuwamy adresata tego przekładu i jego cele: wzbudzić miłość do ojczyzny, żal za przeszłością, pragnienie wyzwolenia, bo:

walka o wolność, gdy się raz zaczyna
z krwią ojca spada dziedzictwem na syna.

Tak brzmi przesłanie Adama Mickiewicza do Polaków. A tłumaczył Giaura już po upadku powstania listopadowego.

Zobacz:

Giaur George’a Byrona

Przedstaw skrót zdarzeń Giaura Byrona

O czym jest Giaur Byrona, co świadczy o romantyzmie tego utworu?

Wskaż cechy gatunkowe Giaura jako powieści poetyckiej

Giaur i Werter – kultowi bohaterowie romantyzmu. Jakie ideały epoki uosabiają swoją postawą?

Giaur – kartkówka

Udowodnij, że Giaur Byrona jest powieścią poetycką

W jaki sposób powiążesz wstęp Giaura Byrona z sytuacją Polski?

Giaur a Werter – dwaj bohaterowie romantycznej Europy Co ich różni co łączy?