Giaur i Werter – kultowi bohaterowie romantyzmu. Jakie ideały epoki uosabiają swoją postawą?
Wstęp
Giaur i Werter to najważniejsi chyba bohaterowie wczesnego romantyzmu. Mieli oni wielki wpływ nie tylko na powstające wtedy dzieła literackie, ale i na kulturę, pewną modę obyczajową, postawy czytelników.
Rozwinięcie
Giaur to tytułowy bohater powieści poetyckiej George’a Byrona. Powieść poetycka, której Byron był mistrzem, to bardzo modny gatunek w romantyzmie. Łączy cechy liryki i epiki. Cechy typowe dla epiki to fabuła i obecność opowiadającego dzieje bohatera. Cechy poetyckie natomiast to subiektywizm narratora, poetyckie obrazowanie (np. w opisach przyrody) oraz podział utworu na wersy. Inne ważne cechy powieści poetyckiej to luźna, fragmentaryczna budowa, akcja pełna luk i zagadek, inwersja czasowa – wydarzenia często przedstawiane są wyrywkowo, często egzotyczna, tajemnicza, mroczna sceneria, dramatyczne zdarzenia. Powieść poetycka zainteresowała polskich twórców – np. Adama Mickiewicza, autora Konrada Wallenroda i Grażyny, oraz Juliusza Słowackiego, autora Araba.
Z postacią Giaura wiąże się też tak ważne w kulturze romantyzmu zjawisko jak orientalizm – fascynacja kulturą Wschodu. I tak w Giaurze mamy wschodnich bohaterów (Leila i Hassan), typowe dla nich słownictwo i obyczaje. Także polscy romantycy byli zafascynowani obcą kulturą – dość wspomnieć Araba i Sonety krymskie.
Z tym bohaterem wiążą się też tak ważne w romantyzmie wartości, jak umiłowanie wolności, samotność, wyalienowanie, bunt. Z osobą autora Giaura, dla ludzi romantyzmu równie fascynującego, jak stworzony przez niego bohater, wiąże się z kolei walka o wolność i solidarność z narodami walczącymi o niepodległość.
Bardzo ważna jest również kwestia związku Giaura ze… sprawą polską. To dzieło przetłumaczył jeden z największych poetów, Adam Mickiewicz. Wyeksponował on w swoim tłumaczeniu aluzje do sytuacji ojczyzny. Mickiewicz tłumaczył tę powieść po upadku powstania listopadowego, a jego przesłanie dla rodaków brzmiało: „Walka o wolność, gdy raz się zaczyna / z krwią ojca spada dziedzictwem na syna”.
Z Giaurem i Byronem wiążą się pojęcia bajronizm i bohater bajroniczny. Bohater bajroniczny to postać typowa dla powieści poetyckich Byrona – człowiek tajemniczy, zbuntowany, samotny, nieszczęśliwy i skryty, pełen bólu, noszący w sobie jakąś mroczną tajemnicę. Jego czyny bywają dwuznaczne moralnie. Taki był Giaur, ale sporo cech bohatera bajronicznego miał przecież Konrad Wallenrod, tytułowy bohater dzieła Mickiewicza. Z kolei bajronizm to zespół tendencji literackich i ideowych, których bazą były życie i twórczość Byrona. Autor stał się wzorem osobowym romantycznego artysty – nieprzeciętna osobowość, nieszczęśliwy w miłości, skłócony ze światem, samotny, walczący o wolność.
Werter to zupełnie inny typ. W porównaniu z tajemniczym, skrytym Giaurem, ten bohater był bardzo emocjonalny i wylewny, szczegółowo analizował stany swojej duszy i swoje emocje. Bohater Cierpień młodego Wertera Goethego to nieszczęśliwy kochanek, chłopak kochający przyrodę, literaturę, dzieci, taniec i piękną, ale, niestety, zaręczoną, Lottę. Nie mogąc znaleźć szczęścia przy kochanej kobiecie, popełnia samobójstwo.
Od zachowania się tej postaci literackiej powstał termin werteryzm oznaczający właśnie postawę pełną pesymizmu i melancholii, szukanie w marzeniach ucieczki od rzeczywistości. Z werteryzmem wiąże się pojęcie Weltschmerzu, czyli bólu istnienia. Werteryzm to w końcu sposób kształtowania bohatera literackiego – bohatera owładniętego miłością do kobiety, której nie może zdobyć, np. ze względu na przeszkody natury społecznej. Historia Wertera nakreśliła wzór romantycznej miłości. Nieszczęśliwi kochankowie podejmujący próbę samobójczą pojawiali się odtąd w literaturze dość często – przykładem może być Gustaw, bohater IV części Dziadów.
Werter był człowiekiem uczuciowym, bardzo wrażliwym, zbuntowanym, potępiającym konwenanse rządzące społeczeństwem, skłonnym do autoanalizy i marzeń, wrażliwym na piękno. Nie można też zapominać, że – jak podkreśla tytuł powieści – był to bohater młody, a więc kierujący się emocjami zamiast zdrowym rozsądkiem, zbuntowany i bardzo intensywnie przeżywający wszystko, co mu się przydarza. W romantyzmie mieliśmy przecież do czynienia z kultem młodości – młodzi byli Gustaw-Konrad, Kordian i inni bohaterowie literatury polskiej i obcej.
Zakończenie
Ci dwaj bohaterowie – Werter i Giaur – mieli olbrzymie znaczenie dla rozwoju literatury i kultury romantyzmu. „Cierpienia…” i „Giaur” były zaś kultowymi dziełami romantyzmu. Czytano je od deski do deski po wielekroć, a postawy bohaterów naśladowali czytelnicy w całej Europie.
Zobacz:
Scharakteryzuj sylwetkę Georga Byrona. Co rozumiesz przez pojęcie bajronizm?
O czym jest Giaur Byrona, co świadczy o romantyzmie tego utworu?
Co oznacza termin werteryzm? Podaj charakterystyczne cechy tej postawy.