Ważna jest przede wszystkim jednostka. Pod wpływem romantycznego indywidualizmu w literaturze pojawia się specyficzny typ bohatera – człowiek wybitny, o bogatej psychice, przeżywający rozterki i gwałtowne emocje. Czasem egzaltowany, nadwrażliwy, przesadnie silnie reagujący na otaczający świat. Bohater romantyczny stawia siebie w centrum zainteresowania (egotyzm!).
Z przeżywanych przez niego emocji najważniejsze to miłość – zazwyczaj na romantyczny sposób nieszczęśliwa – oraz bunt. Bohater romantyczny chce zmieniać świat, broni wolności – swojej lub innych – ale jest zwykle samotny, nierozumiany przez ludzi. Czasem sam ich odrzuca, przekonany o własnej wyjątkowości.
Bohater romantyczny jest człowiekiem młodym. Starość bowiem w tej epoce kojarzy się z niechęcią do zmian i ograniczonymi horyzontami myślowymi – racjonalizmem! Wybranej idei poświęca się bezgranicznie, do końca – gotów oddać nawet życie. Taką ideą może być miłość, ale też wolność, dobro ojczyzny, chęć pomocy innym.
Bohater romantyczny to postać tajemnicza, zazwyczaj lepiej znamy jego duszę niż koleje losu. Zdarza się, że nie wiemy nawet, jak ma na imię; tak właśnie jest w wypadku Giaura. Odróżnia się on od innych ludzi niekiedy nawet wyglądem – typowe cechy to bladość i groźne spojrzenie (oczy są zwierciadłem duszy…).
Ważniejsze typy bohaterów romantycznych
- człowiek wybitny, wyrastający ponad otoczenie, często poeta, prorok, mag
- „szlachetny zbrodniarz”
- nieszczęśliwy kochanek
- żołnierz, spiskowiec, bojownik o wolność
- patriota poświęcający życie dla ojczyzny
Od razu skojarz!
Stany ekstazy czy szaleństwa traktowano w tej epoce jako objaw bogactwa duszy czy szczególnego powołania, a nie odchylenie od normy, które wymaga leczenia. Fascynacja bogactwem i skomplikowaniem ludzkiej psychiki zachęcała do badań – literatura wyprzedziła w tej sferze naukę i była inspiracją dla późniejszych twórców psychologii i psychiatrii.
Cierpienia młodego Wertera
- Tytuł: Cierpienia młodego Wertera
- Autor: Johann Wolfgang Goethe
- Gatunek: powieść epistolarna (czyli w listach)
Utwór jeszcze z okresu preromantyzmu (wydany w 1774 r.). Werter to pierwszy z długiego szeregu romantycznych kochanków. Nadwrażliwy młody człowiek, który przyjeżdża na wieś i zakochuje się w pięknej, tyle że niestety już zaręczonej pannie. Werter nie potrafi sobie poradzić z własnymi uczuciami, miłość do Lotty ogarnia go całkowicie, staje się źródłem szczęścia, ale też ogromnych cierpień. Bohater przeżywa „ból świata” (Weltschmerz), który objawia się stanami melancholii, załamania, apatii. Widzi niedoskonałość świata, na przykład niesprawiedliwe podziały społeczne, nie umie jednak ani się przystosować, ani zbuntować. Ucieka od rzeczywistości – najpierw w zachwyt przyrodą, w świat literatury, później decyduje się na samobójstwo. Ten typ bohatera – pojawiający się często w romantyzmie – nosi nazwę werterowskiego.
Ciekawostka
Czy rzeczywiście samobójstwo z miłości?
Przyczyna śmierci Wertera wydaje się bezdyskusyjna. Według Tadeusza Boya-Żeleńskiego uważna lektura powieści skłania jednak do całkiem innych wniosków. Oto Werter początkowo wcale nie myśli o zdobywaniu Lotty. Nie czuje się nieszczęśliwy, gdy wyjeżdża i zaczyna pracować w służbie konsularnej. Poznaje inną sympatyczną pannę… Sytuację zmienia całkowicie wyproszenie Wertera ze spotkania u hrabiego C. To upokorzenie jest, według Żeleńskiego, kluczem do tragedii bohatera, który powraca „jako bankrut życiowy” i w miłości do Lotty widzi jedyny ratunek. O podobnych samobójcach pisze Żeleński: „Zawsze miałem wrażenie, że podświadomie miłość jest w nich raczej pretekstem, że najczęściej jakieś niezadowolenie z siebie, tak częste u młodych, a powstałe na innym tle, czepia się owej miłości, aby dać im piękniej zginąć”.
Giaur
- Tytuł: Giaur
- Autor: George Byron
- Tłumaczenie na polski: Adam Mickiewicz
- Gatunek: powieść poetycka
Z pozbawionych chronologii opowieści różnych narratorów czytelnik poznaje losy tytułowego Giaura (tak wyznawcy islamu nazywają innowiercę). Nie znamy prawdziwego imienia bohatera, nie wiemy o nim właściwie nic. Przybył z Wenecji. Ale kiedy i po co? Wiemy, że nad życie kochał piękną Leilę, niewolnicę tureckiego emira Hassana. Kochankowie planowali wspólną ucieczkę, ale Hassan się o tym dowiedział. Wiarołomna żona została ukarana zgodnie z obyczajem – zawiązana w worku i utopiona w morzu. Giaurowi pozostały tylko rozpacz i chęć zemsty. Zabił Hassana, a później zamknął się w klasztorze. Byron pokazuje niepospolitego człowieka: tajemniczego, dumnego, zbuntowanego przeciwko światu, którego prawa łamie, nierozumianego przez innych ludzi. Od nazwiska autora pochodzi nazwa bohater bajroniczny.
René
- Tytuł: René
- Autor: François René de Chateaubriand
- Gatunek literacki: opowiadanie
Kreacja tytułowego bohatera przypomina trochę Wertera. René także jest zakochany, tyle że jego uczucie ma w sobie więcej tragizmu: obdarzył nim własną siostrę. Bohater nie może w sobie odnaleźć radości życia ani chęci działania. Fascynują go śmierć i upływ czasu, co jeszcze pogłębia jego melancholię. Ma wielką wyobraźnię, ale bez możliwości zrealizowania tych marzeń i pragnień.
Eugeniusz Oniegin
- Tytuł: Eugeniusz Oniegin
- Autor: Aleksander Puszkin
- Gatunek literacki: poemat dygresyjny
Tytułowy Eugeniusz jest przykładem trochę innego typu bohatera niż wcześniej stworzeni w literaturze niemieckiej, angielskiej i francuskiej. To dandys, światowy młodzieniec, który bawi się życiem. Nie ma żadnego konkretnego zajęcia. Spędza czas na balach, wizytach, przyjęciach. Ten tryb życia prowadzi go do przesytu i wewnętrznej pustki. Oniegin staje się rozgoryczony, nie potrafi się zdobyć na działanie. Gdy wyjeżdża na wieś, by zająć się majątkiem odziedziczonym po stryju, zdobywa serce Tatiany, ale nie odwzajemnia jej uczuć. Miłość – oczywiście nieszczęśliwa – przyjdzie później, kiedy po latach Oniegin spotka Tatianę w petersburskim salonie. Niestety, wówczas będzie już ona żoną księcia N. i mimo że nadal będzie kochać Eugeniusza, nie złamie słowa danego mężowi. W historii tego wielkiego, zmarnowanego uczucia Puszkin opisał własną miłość do Marii Rajewskiej.
Praca domowa:
Porównaj bohatera werterowskiego i bajronicznego.
Zarówno Werter, jak i Giaur mają cechy typowe dla bohatera, którego ogólnie nazywamy romantycznym. Obydwaj są nadwrażliwi, przeżywają głębokie emocje, zwłaszcza nieszczęśliwą miłość. Obydwaj też są samotni, inni ludzie nie rozumieją ich. Z nich dwóch Werter wydaje się jednak słabszy psychicznie. Nie potrafi walczyć ze światem, poddaje się – popełnia samobójstwo. W postawie Giaura dominuje bunt. Bohater zdobywa się na konkretne działanie – zabija Hassana. Bohatera bajronicznego cechuje wielka duma – to on odrzuca świat, którego prawa niszczą ludzkie szczęście.
Zobacz:
Polski bohater romantyczny i jego przeobrażenia w utworach Adama Mickiewicza