Faust Goethego

Autor:

Johann Wolfgang Goethe urodził się 28 VIII 1749 roku we Frankfurcie, zmarł 22 III 1832 roku w Weimarze. Uznawany jest za jednego z najwybitniejszych poetów i dramaturgów niemieckich. Dzieło jego życia to Faust, lecz nie mniejszą sławę zdobyła powieść epistolograficzna pt. Cierpienia młodego Wertera. To najbardziej znany przedstawiciel okresu burzy i naporu (Sturm und Drang). Mieszkał w Weimarze (dziś można tam oglądać jego dom). Pełnił tam funkcję prezesa Izby Finansów; zajmował się również teatrem i instytucjami kulturalno-oświatowymi, z wykształcenia był prawnikiem. Cieszył się ogromnym szacunkiem ówczesnego środowiska literackiego – przyjaźnił się z niemal równie sławnym jak on twórcą, Fryderykiem Schillerem. Młodzi romantycy pielgrzymowali do Weimaru, żeby ujrzeć wielkiego Goethego. Taką pielgrzymkę odbył również młody Adam Mickiewicz.

Pierwszy okres jego twórczości przypada na dobę burzy i naporu – świt nowej, burzliwej epoki – romantyzmu. W tym właśnie czasie powstały liczne ballady i wiersze (znana ballada Król Olch) przede wszystkim zaś kultowa powieść ówczesnej młodzieży – Cierpienia młodego Wertera. W latach 1786-1788 odbył podróż do Włoch, która wzmogła jego zainteresowanie klasycyzmem. Drugi okres twórczości Goethego to zwrot ku klasycyzmowi.

Epoka

Przełom klasycyzmu i romantyzmu, sam dramat również zawiera partie charakterystyczne dla obu epok. Goethe pisał Fausta prawie sześćdziesiąt lat! Pracę nad nim zaczął w 1772 roku, ukończył je zaś dopiero w 1831 roku, na rok przed śmiercią. Kiedy zaczynał, trwała w najlepsze szczytowa faza klasycyzmu! Pierwsza część przypada na czas preromantyzmu – Sturm und Drang w Niemczech. Kiedy Goethe umiera – w Polsce dogasa powstanie listopadowe – ale największe dzieła romantyzmu dopiero powstaną. A jednak pod wieloma względami Faust wpisuje się w problematykę, która interesowała romantyków.

Przede wszystkim opiera się na zaprzeczeniu potędze rozumu – rozczarowaniu wiedzą z ksiąg – i poszukiwaniu odpowiedzi na pytania, wobec których nauka jest bezradna… To jedna z podstaw ideologii romantycznej – wystarczy wspomnieć Romantyczność Mickiewicza („Czucie i wiara silniej mówi do mnie / Niż mędrca szkiełko i oko”), dylematy Gustawa z IV części Dziadów. To, co romantyzm uczynił swoim założeniem, pojawia się po raz pierwszy u Goethego.

Druga kwestia to mistycyzm – obecność Boga, duchów, szatana. Dialog z Bogiem – to jeden z typowych, romantycznych tematów. Polscy romantycy polubili też bohatera szatana – pojawia się i w Dziadach, i w Kordianie…

Geneza

Goethe pracował nad Faustem niemal całe swoje dorosłe życie. Była to praca żmudna i wyczerpująca – nieustannie coś zmieniał, dopisywał nowe fragmenty, wyrzucał zaś partie, które przestały mu się podobać. I część dramatu ukazała się drukiem w 1779 roku, druga już po śmierci twórcy (1832). Dzieło nie spotkało się z entuzjastycznym przyjęciem – racjonaliści zarzucali autorowi kuglarstwo i mistycyzm. Teolodzy zaś niemal z miejsca uznali dzieło za bluźniercze.

Artystę zafascynowała historia półlegendarnego mędrca i alchemika. Georg lub Johannes Faust podobno istniał naprawdę. Żył na początku XVI wieku i wśród ówczesnych zdobył sławę jako alchemik, mag i astrolog. Budził podziw, ale i niechęć jako oszust i szarlatan. Był bardzo wykształcony – studiował medycynę, astrologię i alchemię w Wittenberdze, Heidelbergu i podobno w Krakowie. Goethe na pewno znał dwa wcześniejsze dzieła, których bohaterem był Faust:

Johanna Spiessa – Dzieje doktora Johanna Fausta, słynnego czarnoksiężnika i mistrza czarnej magii (1587).
Christophera Marlowe’a – Tragiczne dzieje doktora Fausta (1588, wyd. 1601).

Tytuł

Tytuł dzieła to po prostu nazwisko głównego bohatera. Zauważ, że romantycy chętnie nadawali swoim utworom takie właśnie proste tytuły – przykładami takiej „taktyki” mogą być Kordian Juliusza Słowackiego czy Grażyna Adama Mickiewicza. Takie tytułowanie jest w pełni uprawnione – i Faust, i Kordian, i Grażyna byli wielkimi indywidualnościami, to ich niezwykłe osobowości napędzają akcję. Faust to nazwisko znaczące, pochodzi ono od łacińskiego przymiotnika faustus – szczęśliwy.

Dzieło

Jeden z najważniejszych tekstów kultury europejskiej. Miejsce akcji podzielone jest na przestrzeń realną i symboliczną, do której należy niebo. Miejsca zmieniają się ze sceny na scenę: mamy pracownię alchemiczną, później wraz z Faustem przemierzamy całe Niemcy. Zachwyca wielość przestrzeni: piwnica Auerbacha w Lipsku, Kuchnia Czarownicy, ulica, na której Faust spotyka Małgorzatę, dom Małgorzaty, mieszkanie sąsiadki, jaskinia w lesie, ogród Marty, Góry Harcu, więzienie.

Forma utworu

Faust jest dramatem filozoficzno-symbolicznym, bogatym w elementy realistyczne i fantastyczne.

W swej formie nawiązuje także do epoki średniowiecza: jego sens jest ogólny, sprawiając, że przesłanie utworu nabiera cech uniwersalnych. Goethe przeciwstawił romantyczny, wyidealizowany obraz epoki średniowiecznej z jej krytyką (sfera obyczajowa, ustrój feudalny).

Faust pełen jest treści symbolicznych i alegorycznych. Do konwencji fantastyki należy postać diabła, a także mówiące zwierzęta: Koczkodan i Koczkodanica, a także większość uczestników nocnego sabatu w Górach Harcu.

Główni bohaterowie

Faust

Faust to postać historyczna, niemiecki alchemik (ok. 1480-1540). Władysław Kopaliński w Słowniku mitów i tradycji kultury ukazuje go niezbyt pochlebnie: jako pseudohumanistę, pseudolekarza, pyszałka, który przedstawiał się jako mag świata i wybitny chiromanta. Studiował teologię w Heidelbergu oraz magię i czarnoksięstwo w Krakowie. Za życia był prześladowany i tępiony jako heretyk, rozpustnik i oszust, ale już wtedy krążyły o nim legendy. Na imię miał Johann (ta wersja jest najczęstsza), według innych – Georg, według Goethego zaś Henryk.

Poznajemy Fausta jako uczonego i mędrca rozczarowanego nieprzydatnością i naturą wiedzy: „Przestudiowałem wszystkie fakultety,/ Ach, filozofię, medycynę, prawo/ I w teologię też, niestety,/ Do dna samegom wgryzł się pracą krwawą – / I jak ten głupiec u mądrości wrót/ Stoję – tyle wiem, com wiedział wprzód”. Wspomina, że ma tytuł doktora, własnych uczniów, za sobą bogate badania i doświadczenia, lecz jak wyznaje: „A wiem, że wiedzieć nic nam nie jest dano!/ Myśl ta w mym sercu wieczną gore raną.”

Nie łudzi się, że jego praca pozwoli nauczyć czegoś ludzi czy zapewnić im inne korzyści. Poza tym sam nie ma nic – nie jest otoczony powszechną czcią ani nie zgromadził majątku – stwierdza więc rozżalony, że „(…) pies by żyć tak dłużej nie miał chęci!”.

Faust jest maksymalistą i nie cofa się przed niczym dla zaspokojenia swych tęsknot. Współczesny czytelnik może go dobrze zrozumieć – mimo bogactwa różnych ofert, którymi zasypuje nas współczesny świat, czujemy w głębi duszy niedosyt i rozgoryczenie. Można też zrozumieć, że bohater Goethego pragnął zachować wieczną młodość – któż tego nie pragnie? Mimo iż niektóre czyny Fausta są złe, nie można o nim powiedzieć, że jest bezduszny i podły – zawsze pojawiają się u niego wyrzuty sumienia. Trudno go jednoznacznie ocenić. Dopiero pod koniec drugiej części bohater odnajduje swój prawdziwy cel – uszczęśliwienie ludzi, zorganizowanie dla nich idealnego państwa na kawałku ziemi wydartym morzu. Oślepiony przez Troskę i nękany rozmaitymi cierpieniami, woła jednak „Chwilo, trwaj! jesteś tak piękna”.

Goethe skupił się na dążeniu Fausta do poznania prawdy. To zupełnie nowy kierunek kształtowania tej postaci, zupełnie odmienny od jarmarcznych podań skoncentrowanych na opętaniu Fausta. Uczony powtarza jakby grzech naszych prarodziców, Adama i Ewy, powtórnie łamie boski zakaz dostępu do owocu wiadomości. Jest to wybór bardzo ryzykowny – Faust jako człowiek wykształcony (także teolog) zdaje sobie sprawę z możliwych konsekwencji tego kroku. Diabeł pomaga mu w tym, nie zaś kusi, jak to było w przypadku pierwszych ludzi. Mefisto pojawił się w życiu Fausta niejako na życzenie bohatera – cyrograf z duchem ciemności uczony podpisał własną krwią.

Zauważ, że w kreacji Fausta znajdziemy odniesienia do co najmniej trzech ksiąg biblijnych.

Po pierwsze – do Księgi Rodzaju – nawiązanie do grzechu pierwszych ludzi oraz przeciwstawienie światła i ciemności – duchy jasne i ciemne walczą o duszę Fausta.

Po drugie – do Księgi Hioba – podobnie jak w biblijnej opowieści dochodzi do zakładu między Bogiem i szatanem, który ten drugi – w obu przypadkach – przegrywa. W wypadku Fausta diabeł ponosi klęskę z woli Boga, ponadto zaś słynne słowa wypowiedziane przez bohatera dramatu („Chwilo, trwaj! jesteś tak piękna”), choć w końcu padły, miały jednak charakter trybu warunkowego.

Po trzecie w końcu, można zauważyć nawiązanie do Księgi Koheleta. Faust mówi: „Zwę się magistrem, ba, doktora tytuł/ Mam (…)/ Wprawdziem mądrzejszy jest od tych jełopów,/ doktorów, skrybów, magistrów i popów,/ Obca mi zwątpień i skrupułów męka,/ Diabła ni piekła grozy się nie lękam – / Lecz za to radość wszelką mi wydarto”. Biblijny mędrzec także dostrzega znikomość wiedzy i mądrości ludzkiej: „I postanowiłem sobie poznać/ mądrość i wiedzę, szaleństwo i głupotę./ Poznałem, że również i to jest pogonią za/ wiatrem,/ bo w wielkiej mądrości – wiele utrapienia,/ a kto przysparza wiedzy – przysparza i cierpień” (Ks. Koheleta 1,17 – 18).

Małgorzata

Młoda, śliczna, niewinna i naiwna, łagodna i prosta dziewczyna. To właśnie ją uwiódł oczarowany dziewczęcym wdziękiem i urodą Faust. Uwiódł, ale i zwiódł – to przez niego i dla niego Małgorzata zabiła (niejako przypadkiem) swoją podejrzliwą i czujną matkę, która utrudniała jej spotkania z ukochanym. Jednak mimo straty dziewiczego wianka jeszcze przed ślubem, zabicia swojego nowo narodzonego dziecka i osadzenia w więzieniu, Małgorzata nadal zachowuje czystość i pierwotną niewinność. Jej wiara w Boga i miłość do Fausta są naiwne i szczere. Jej prostota kontrastuje z mądrością i doświadczeniem kochanka. Dziewczyna mówi: „Że też rozmawiać ze mną mu przyjemnie!/ Wprost nie pojmuję, co on widzi we mnie”.

Niebieskooka Małgorzata o złotych warkoczach uosabia nie tylko dobroć i prostotę wiary, ale także niebezpieczeństwo budzącego się erotyzmu. Interpretatorzy dzieła na ogół „nie lubią” jej – uważają, że uosabia ona małe szczęście mieszczańskiego pokoiku, co ostro kontrastuje z wysokimi potrzebami duchowymi i marzeniami Fausta. Uwięziona i skazana na śmierć za zabicie dziecka, dziewczyna odmawia jednak Faustowi, który chce pomóc jej w ucieczce z więzienia. Postanawia odpokutować swoje winy i wyrok przyjmuje z godnością, o jaką nie podejrzewałby jej chyba żaden z czytelników. W II części utworu pojawi się jako Pokutnica, ale w otoczeniu aniołów i zbawionych.

Mefisto

Postać demoniczna, diabelski kusiciel. W pierwszej spisanej legendzie o Fauście z 1587 r. jest ukazany jako jeden ze zwykłych demonów. Christopher Marlowe ukazał go z kolei jako renesansowego libertyna, ironicznego i sceptycznego, pełnego jednak tragizmu – jest istotą wyższą pozbawioną Boga. Zdaje sobie sprawę ze swej ogromnej mocy, ale także licznych ograniczeń.

U Goethego pełen jest sarkazmu i drwiny, to intelektualista oświeceniowy – błyskotliwy i wymowny. To duch przeczenia, dobrze widziany nawet w niebie i niezbędny w organizacji świata – wnosi płodny i twórczy niepokój, nie pozwala ludzkości pogrążyć się w złudnym optymizmie i samozadowoleniu. Bóg chętnie z nim zawiera zakłady, które szatan zawsze przegrywa, jako cząstka siły, która „(…) wciąż pragnie złego, a dobro wciąż działa”. Przyznaje: „wszechwiedzy nie mam, ale dużo wiem”. W czasie pierwszego spotkania z Faustem przedstawia mu się Mefisto jako „(…) duch, co zawsze mówi: nie./ I słusznie, wszystko bowiem, co powstaje,/ Do wytępienia tylko się nadaje”. Mimo wspaniałego poczucia humoru, w jego słowach dostrzec można wiele goryczy – czasem stać go nawet na rozbrajającą szczerość, jak choćby wtedy, gdy mówi do Fausta: „Jam cząstką części, co wpierw wszystkim była,/ Cząstką Ciemności, co światło zrodziła,/ To światło, które swej matce Ciemności/ Jej dawnej rangi i miejsca zazdrości,/ A nic nie wskóra (…)”.

Treść

Faust dzieli się na dwie części. Pierwsza rozgrywa się w przestrzeni bliskiej: miastem zdarzeń jest Lipsk, sceny rozgrywają się w miejscach, takich jak: pracownia Fausta, ulica, Piwnica Auerbacha, ogród, więzienie… Można powiedzieć – przestrzeń bliska, bo odmiennie niż w części drugiej, w której szatan zabierze Fausta w wielką podróż w przestrzeni i czasie – na przykład do starożytności. Uwaga – oprócz przestrzeni realnej, funkcjonuje w utworze przestrzeń pozaziemska – niebo czy kuchnia Czarownicy. Część pierwsza opowiada o osobistej tragedii Fausta, druga o tym, jak bohater dąży do poznania i pragnie poświęcić się ludzkości.

Część I, najważniejsze zdarzenia

Zanim dojdzie do akcji właściwej, ma miejsce kilka zdarzeń, które do niej doprowadzą:

Posłanie – krótka dedykacja Goethego do przyjaciół z młodości – nostalgiczne wspomnienie dawnych lat, osób, pierwszej miłości. Duchowe przeniesienie się w dawne czasy staje się natchnieniem dla poety, czymś na kształt muzy, do której zwracali się epicy w eposach. Goethe, pisząc tę dedykację, miał 50 lat.
Ważne – autor akcentuje tu romantyczną pochwałę młodości.

Prolog na scenie – dyskusja Dyrektora teatru, Wesołka i Poety o nowej sztuce (jaka powinna być) i roli artysty. Temat bardzo romantyczny – Goethe zestawi tu trzy koncepcje poezji. Po raz drugi pada tu pochwała młodości – a niechęć do starości – poeta woła: „O! Młodość moją powróć mi!”.
Ważne – romantycy zakwestionowali autorytet mądrości sędziwego wieku, przeciwstawili mu potęgę młodości. Od razu warto skojarzyć programową Odę do młodości Mickiewicza.

Prolog w niebie – tu już dochodzi do aktu bezpośrednio związanego z akcją – zakładu Boga z szatanem Mefistofelesem o duszę Fausta.Ważne

Widać wyraźne podobieństwo do biblijnego zakładu Boga z diabłem o Hioba!
Fakt, że szatan nazywa człowieka „małym bogiem” – zarzuca Bogu, że obdarzył ludzi rozumem.
W słowach Boga: „Dopóki dąży – błądzi człowiek” po raz pierwszy pada pochwała ludzkiej aktywności, która jest usprawiedliwieniem błędu – jeden z głównych morałów dzieła.

Część I

Noc – tu zaczyna się akcja właściwa, jest to noc, podczas której ma miejsce słynny monolog Fausta – rozgoryczonego życiem, rozczarowanego ograniczonością nauki, wątpiącego w mądrość ksiąg. Dyskutuje o tym z asystentem Wagnerem – reprezentantem racjonalizmu. Rozgoryczony przygotowuje czarę z trucizną i chce popełnić samobójstwo. Ponieważ jest to świt Wielkanocy – z pieśnią Pan zmartwychwstał włącza się chór aniołów, potem chór kobiet i chór uczniów – co zatrzymuje Fausta. Wychodzi z Wagnerem na miasto.
Ważne
- Monolog należy do najsłynniejszych w literaturze – obok Hamletowskiego, a dla Polaków Wielkiej Improwizacji Gustawa-Konrada.
- Mamy do czynienia z istotną w epoce dyskusją programową: rozum a uczucie, starość a młodość – u podłoża jej leży zwątpienie w siłę nauki. W Polsce ujawni się w dyskusji klasyków z romantykami i już w programowej balladzie Mickiewicza – Romantyczności.
- Faust zamierza wypić truciznę – samobójstwo jako punkt przemiany, początku nowego etapu w życiu – stanie się stałą cechą konstrukcji bohatera romantycznego.
- Monolog jest zwątpieniem w wiedzę, ale nie w poznanie! Poszukiwanie odpowiedzi na pytania dręczące ludzkość to najważniejsza wartość człowieka.

Przed bramą – wędrówka po mieście w świąteczną noc. Zagadnieniem tej sceny jest dylemat moralny wcale nie przestarzały – oto przechodnie rozpoznają Fausta i wspominają dni, zarazy kiedy to ojciec Fausta w asyście młodego syna niósł pomoc chorym. Wielu uleczył, lecz… wielu uśmiercił – bo przy okazji tragedii wypróbowywał na nich swoje mikstury… W czasie nocnej włóczęgi przyplątuje się do nich czarny pudel – to diabeł – Mefistofeles.

Pracownia (I) – do Fausta przybywa szatan po raz pierwszy. Nie dochodzi jeszcze do paktu – szatan obiecuje powrócić, umyka, gdy Faust zasypia.

Pracownia (II) – tym razem dojdzie do podpisania cyrografu. Faust oddaje swoją duszę i życie pośmiertne za pełną możliwość używania życia.
Ważne
- Faust ma przegrać, gdy tak zapamięta się w cudowności życia, że powie słowa: „Chwilo, trwaj!”.
- Piwnica Auerbacha w Lipsku – czyli karczma. Zawita do niej Faust w towarzystwie Mefistofelesa, a ten zaprezentuje mu swoje czarodziejskie sztuczki z winem, w wyniku czego upiją studentów.

Kuchnia Czarownicy – tu w lustrze ujrzy Faust twarz Małgorzaty i pokocha ją. Jego celem staje się zdobyć tę kobietę. Szatan daje mu miksturę odmładzającą o kilkadziesiąt lat.

Następne sceny – rozgrywające się na ulicach miasta, w domu Marty – sąsiadki Małgorzaty, w ogrodzie, w domu Małgorzaty, potem w więzieniu – zawierają historię miłości Fausta: za sprawą szatana bohater spotyka Małgorzatę na ulicy. Posyła jej klejnoty, kusi – wreszcie udaje mu się ją zdobyć. Kochają się oboje, lecz młodziutka (14) lat Małgorzata żyje w poczuciu grzechu. Zachodzi w ciążę, przerażona topi swoje dziecko. Zostaje skazana na śmierć jako dzieciobójczyni. Faust próbuje ją ratować, lecz Małgorzata w więzieniu jest już obłąkana, traktuje śmierć jako wybawienie. Faust pozostawia ją i oddala się z szatanem. Teraz nastąpi część II – wielka podróż w kraje odległe w czasie i przestrzeni.

Część II

to już podróż Fausta po odległej przestrzeni – przeniesiony do starożytnej Grecji, będzie przemierzał różne kraje w czasie około trzech tysięcy lat. Tu czytelnik stanie się z kolei świadkiem „romansu” Fausta z wyprowadzoną z Hadesu Heleną Trojańską oraz przemiany wewnętrznej, która się w nim dokonuje: niczym mityczny tytan Prometeusz Faust postanawia dać szczęście ludzkości. Choć pracuje nad swym katorżniczym dziełem ponad siły, traci wzrok i jest nękany przez ból i choroby, to właśnie teraz, w chwili uniesienia i szczęścia wypowie słowa, które miały zapewnić Mefistofelesowi jego duszę: „Chwilo, trwaj! Jesteś tak piękna!”. Wydaje się zatem, że przegrał, że szatan ma prawo porwać jego duszę do piekła. Nie dzieje się tak jednak. Aniołowie uratują go od wiecznego potępienia ze względu na jego trud w poznawaniu prawdy i wytrwałe przekraczanie granic niedostępnych człowiekowi. Mówią: „Kto wiecznie dążąc się trudził – tego możemy ocalić!”. To wielki hołd Goethego dla idei ludzkiej aktywności, dążenia do poznania świata – istota przesłania utworu.

Granice poznania i istota natury ludzkiej

Pierwsza część Fausta ma cechy dzieła preromantycznego; tak więc pojawia się w nim średniowieczna sceneria, cudowność pomieszana z realizmem, rozprawa z „martwą” wiedzą erudycyjną, motyw zawiedzionej miłości, a w końcu wątek zaprzedania duszy diabłu.

Pierwsza część dramatu przedstawia osobistą tragedię Fausta:

uczony pragnie zrozumieć mechanizmy rządzące światem i prawidła historii;
chce doświadczyć życia we WSZYSTKICH jego przejawach, dlatego między innymi prosi Mefista o dar wiecznej młodości (niezbyt atrakcyjny starzec ma nikłe szanse na seks z atrakcyjną kobietą);
rozumie swoje ograniczenia, a jednocześnie desperacko pragnie poszerzyć granice poznania.

Ludzkie poznanie ma przecież swoje granice; nauka nie była w stanie wyjaśnić mu istoty życia i śmierci, dobra i zła, miłości i przemijania. Nie dotarłszy do prawdziwego poznania, bohater własną krwią podpisuje pakt z Mefistofelesem, zaprzedając tym samym swą duszę. W zamian za to otrzymuje nie tylko mądrość, ale wszystko, czego pożądał: młodość, bogactwo, sławę, miłość. Od tej pory Mefisto zostaje upoważniony do upominania się o duszę Fausta, w chwili, gdy ten będzie na tyle zadowolony z otrzymanych darów, że wyrazi życzenie, aby czas się zatrzymał. A więc dokładnie w tym momencie, kiedy bohater osiągnie stan, gdy dusza ludzka przestaje już walczyć i pragnąć.

Druga część Fausta utrzymana jest w atmosferze rozmyślań dotyczących zagadki istnienia. Faust podróżuje w czasie i przestrzeni, obserwuje sztukę, religię, architekturę starożytnych, uczestniczy w wielkich sprawach naszego globu. W końcu przychodzi moment, którego Mefistofeles długo oczekiwał: Faust wypowiada słowa „Chwilo, trwaj”. Jednak jego czas jeszcze się nie skończył. Zostaje on uniewinniony przez sąd niebieski i „popchnięty do zbawienia” przez Małgorzatę, swą młodzieńczą miłość.

Głównym tematem dzieła Goethego jest zbawienie człowieka poprzez czyn. Wolność i prawdziwe życie mogą być osiągnięte wyłącznie dzięki własnym, nieustannym wysiłkom istoty ludzkiej, dzięki jej życiowej aktywności. Idei Fausta, tak naprawdę, nie sposób określić jednoznacznie. Siła tego dramatu tkwi w ukazaniu ludzkiego dążenia, pośród sprzeczności, wątpienia i marzeń, ku poznaniu. To jedyna droga zapewniająca błądzącemu człowiekowi wielkość.

Jak interpretować sens Fausta Goethego

Faust jest dziełem obszernym i złożonym – trudno tu mówić o jednym sensie czy nawet kilku sensach. Najważniejsze wydają się: refleksja o ograniczoności ludzkiej wiedzy, pochwała aktywności, faustyzm i konstrukcja faustowskiej postaci.

Goethe uważał, że tworzy hymn o poznaniu, poszukiwaniu jako drodze zapewniającej człowiekowi szczęście – stworzy wielką pochwałę aktywności, działania.

Spokojnej ufności przeciwstawił aktywne poszukiwanie – biblijny Hiob ocalał, bo był spokojny w cierpieniu – nie rozumiał go, lecz ufał Bogu, wiedział, że nie zawinił. Faust nie tyle cierpiał, co odwrotnie – mógł z życia korzystać do woli. Ocalał, bo nie zatopił się w biernym korzystaniu z uciech – szukał, dążył do wiedzy. To go ocaliło.

Część I podejmuje temat znikomości wiedzy, jaką może ogarnąć człowiek, bezradności wobec tajemnic istnienia, kruchości jego postanowień wobec przemijania. Goethe obnaża bolesną prawdę Sokratejskiego „Jedno wiem, że nic nie wiem. Nic to nic – i nic ponadto”. W tej części rozgrywa się dramat jednostki – osobiście Fausta dotyczą: bunt przeciw Bogu, zmaganie się z własną starością i niemocą, tragiczna miłość.

Część II ma zupełnie inny charakter. To dramat historii. Już nie jednostka, ale cała ludzkość staje się głównym tematem. Goethe pracował nad nią już po duchowym przełomie, po którym znów zwrócił się w stronę klasycyzmu. Nie bez znaczenia jest fakt, że powstawała ona po rewolucji francuskiej i rozczarowaniu Napoleonem, które przeżył autor Fausta.

Dzieło Goethego jest polemiką z popularnym ujęciem losów Fausta jako przestrogi przed paktowaniem z diabłem. I u Johanna Spiessy, i w dramacie Christophera Marlowe’a Faust zostaje potępiony, szatan zabiera jego duszę do piekła. Ci pisarze straszyli piekielnym ogniem za konszachty z diabłem, wykraczanie poza ludzkie możliwości. W dziele Goethego Faust zostaje zbawiony.

Istota utworu – faustyzm. Tak nazwano dzięki dziełu Goethego postawę ludzką – odwieczne dążenie człowieka do nieśmiertelności, panowania nad czasem i przemijaniem oraz do poznania niedostępnych naszemu rozumowi tajemnic życia i śmierci. To także pragnienie wiecznej młodości. Ważny element faustyzmu to także motyw maski, odrzucenie obecnej postaci – na przykład Faust z radością żegna się z wyglądem zmęczonego starca na rzecz ujmującej powierzchowności atrakcyjnego młodzieńca.

Główny bohater – charakterystyka Fausta

Prezentacja postaci

Bohaterem dramatu Goethego jest Faust – uczony o imponującej wiedzy, który rozczarowany nią zwraca się w stronę czarnej magii. Aby zrealizować swoje pragnienie poznania tego, co niedostępne człowiekowi, bez wahania podpisuje diabelski cyrograf. Pragnie wiedzieć więcej i żyć pełnią życia, zamiast starzeć się w pracowni, ze smutną świadomością, że jest stary i na wiele w życiu nie starczy mu już czasu.

Sam o sobie Faust mówi, że „przestudiował wszystkie fakultety”: prawo, medycynę, filozofię i teologię. Jest więc wszechstronnie wykształcony, ma tytuł doktora i grono uczniów. Nie jest jednak bogaty ani nie są mu znane zaszczyty – nie jest też zadowolony z życia: „Psu by obrzydło takie życie!” – z goryczą woła uczony.

Wygląd

Niewiele możemy o nim powiedzieć. Faust wspomina, że ma długą brodę. Dopiero za sprawą Mefista zmienia się w atrakcyjnego i eleganckiego młodego mężczyznę, który jest w stanie oczarować młodziutką, śliczną dziewczynę. Mamy zatem dwóch Faustów – zgrzybiałego starca i atrakcyjnego mężczyznę.

Cechy charakteru:

Nienasycony poznaniem świata, wiedzą. Jest ogarnięty marzeniem posiadania nadludzkiej wiedzy i wciąż do tego dąży.
Ciekawy wszystkiego, otwarty na niezrozumiałe zjawiska – to Faust w pewnym sensie wychodzi z inicjatywą „współpracy” z diabłem. Jego poszukiwania to cykl eksperymentów i pomyłek – uczony ma naturę niestrudzonego poszukiwacza.
Odważny, zdecydowany. Faust jako teolog na pewno zdawał sobie sprawę z ryzyka, jakie niesie pakt z diabłem. Jednak otwierające się przed nim możliwości znaczą dla niego więcej niż widmo potępienia. Jest ryzykantem, który gotów jest poświęcić wszystko dla swoich marzeń – nawet oddać duszę. Nie czuje strachu przed diabłem ani nie lęka się konsekwencji zawartego z nim paktu.
Faust to maksymalista, który chce mieć wszystko albo nic. Rozczarowany swoim życiem, zamierza skończyć ze sobą. Przygotowuje truciznę, która uwolni go od męki życia.
Emocjonalny, rozgoryczony, zbuntowany wobec Boga i świata. Reaguje emocjonalnie i szybko podejmuje decyzje, gdy chodzi o poznanie nieznanych mu dotąd rzeczy.
Zafascynowany urokami życia – pragnie młodości, miłości, z zachwytem ulega cielesnym żądzom, pragnie natychmiast zdobyć Małgorzatę.
Samotny – jako uczony i jako podróżnik.
Wrażliwy – Faust przejmuje się i postępkiem ojca badającego na ludziach truciznę, i losem Małgorzaty.
Zyskuje cechy prometejskie.

Ocena Fausta

Do Fausta można czuć sympatię – patrzy na siebie z dystansem, jest wielką indywidualnością, ma wielkie marzenia i tęsknoty. Wyraża ludzki bunt przeciw niewiedzy o rzeczach najważniejszych. Niemniej czyny Fausta niekiedy miały fatalne konsekwencje – skrzywdził Małgorzatę, ulegał swoim słabościom, potem zaś żałował swoich czynów. W ostatnich chwilach swego życia był naprawdę wielki – pragnął dobra ludzkości i szczęście dała mu świadomość, że przyczyni się do szczęścia ludzi. Raczej należy ocenić go jako nieprzeciętną jednostkę – grzeszną, prawdziwie ludzką, aktywną – co policzy mu na plus w ocenie sam Bóg.

Charakterystyka Mefistofelesa

Prezentacja: Mefistofeles – obok Fausta – jest główną postacią dramatu. To on podczas rozmowy z Bogiem wyjawia swój plan poddania uczonego próbie i otrzymuje na to zgodę Stwórcy. Szatan odbywa potem ważną rozmowę z Faustem, przypieczętowaną cyrografem podpisanym krwią tytułowego bohatera.

Wygląd

O jego wyglądzie wiadomo przede wszystkim tyle, że może go dowolnie zmieniać. Najpierw przybiera postać czarnego pudla, który na krok nie odstępuje uczonego, potem pojawia się w stroju wędrownego szkolarza – czyli nauczyciela, następnie zaś czytelnik widzi go w wytwornym stroju w barwach czerwieni i złota. W czasie rozmowy z Faustem, kiedy zawiera z nim pakt, nosi właśnie strój szkolarza, by w ten sposób zasygnalizować, że czarna magia, którą zajmuje się uczony, ma wiele wspólnego ze „sztuką” diabelską.

Na pewno jego wygląd nie budzi grozy, tak jak na przykład postacie diabłów z obrazów Hieronima Boscha – okrutne, czarne bestie. Nie różni się zbytnio od ludzi – Faust na początku nie domyśla się, z kim ma do czynienia, i pyta go, kim jest.

Ta postać szatana stanie się jednym z toposów literackich – podobną postać przyjmie profesor Woland w Mistrzu i Małgorzacie. Szatan – szatańsko inteligentny, przystojny, erudyta – takiemu z pewnością łatwiej kusić człowieka niż odrażającej bestii z rogami!

Cechy charakteru

Inteligentny i wykształcony – w dramacie Goethego szatan bardzo przypomina oświeceniowego erudytę (momentami także libertyna). Ma cięty język jak Wolter, jest dowcipny, potrafi spojrzeć na siebie z dystansem, nie jest mu obca autoironia. Jego język jest efektowny, pojawiają się zagadkowe wypowiedzi.

Dowcipny filozof. W rozmowie z Bogiem jest jak zawsze finezyjny, nawet żartuje. Człowieka nazywa „małym bogiem świata” i z ironią mówi o jego dziwacznej naturze, której nie sposób zrozumieć.
Obdarzony nadnaturalną mocą – kusiciel i sztukmistrz oferujący spełnienie wszystkich życzeń. Wnosi płodny niepokój, umiejętnie steruje dialogiem. Umie się przeistaczać, czas i przestrzeń to dla niego żadne bariery. Mówi o sobie: „Choć wszechwiedny nie jestem, przecie wiem dość wiele”.

Nie jest osobowością jednoznaczną – raczej pełną sprzeczności, o zagadkowej naturze, jest –„chaosu przedziwnym synem”.

Wyrachowany egoista – za jego usługi trzeba drogo zapłacić, jako że „z diabła egoista” i wszelakie przysługi wyświadcza „tylko za zapłatą”.

Stosunek do otoczenia

Do ludzi czuje lekką pogardę (jednocześnie jednak zdumiewa go ich zagadkowa natura) i… litość. Mówi Bogu, że na ziemi dzieje się bardzo źle:
Ludzi w nich nędzy żal mi tak serdecznie,
Że nawet nie chcę pastwić się nad nimi.

Wobec Boga – układny, lecz nie wrogi. Charakter rozmowy z Bogiem – lekki i poufały – świadczy o tym, że szatan nie jest zajadłym wrogiem Boga, lecz częścią Jego planu.

Ocena

Mefistofeles nie budzi odrazy. Jako reprezentant zła i sił piekielnych, jest zbyt mało groźny, nikogo nie może przestraszyć. Inteligencja i humor budzą raczej podziw. Podobnie jak bajkowe szatańskie umiejętności. Diabeł się stara, ale niewiele może – zakład z Bogiem przegrywa, nawet nie dosięgnie Fausta, pomimo że ma do tego prawo. Jest postacią z definicji złą, ale raczej budzi sympatie czytelnika.

Kompozycja Fausta Goethego

Faust jest tragedią – lecz bardzo różni się od klasycznej tragedii greckiej, można raczej nazwać go pierwszą postacią dramatu romantycznego. Decydują o tym cechy romantyczne:

Cecha nr 1 – współistnienie świata realnego i nadprzyrodzonego oraz subiektywizm i indywidualizm twórcy. W dramacie Goethego, podobnie jak w dziełach romantyków, pojawiają się duchy, anioły, wyobrażenia ze starożytnych wierzeń. Tworzą zbiór symboli, na tle którego autor przedstawił własne rozmyślania, walki wewnętrzne, historię poszukiwania prawdy.

Cecha nr 2 – Faust, jak i dramaty romantyczne, jest zaprzeczeniem klasycznej tragedii greckiej. Goethe odrzucił trzy jedności tragedii greckiej (jedność czasu, miejsca i akcji).

Miejsca, w których toczy się akcja, zmieniają się, to m.in. Królestwo Niebieskie, pracownia Fausta, piwnica Auerbacha, cela więzienna, katedra, w której Małgorzata czeka na wykonanie wyroku śmierci.
Czas akcji to ponad trzy tysiące lat – Faust bowiem zapragnął zobaczyć Helenę Trojańską.
O jedności akcji także nie może być mowy – splata się ze sobą wiele wątków.

Cecha nr 3 – luźna kompozycja (otwart a). Podobnie jak dramaty romantyczne, Faust jest swego rodzaju zbiorem scen o najróżniejszym charakterze, które wiąże główny bohater dzieła.

Cecha nr 4 – niesceniczność. Drugą część dzieła – niesłychanie skomplikowaną, ukazującą „wielki świat” polityki, historii i kultury, pełną najróżniejszych symboli i odwołań – uznano za niesceniczną.

Cecha nr 5 – przemiana bohatera.

Cecha nr 5 – ludowość. W utworach romantyków widać zainteresowanie ludowością – tak jest i w Fauście. Goethe dość szczegółowo opisuje zabawy ludowe, zwyczaje prostych ludzi itd., ludowe jest wyobrażenie diabła.

Cecha nr 6 – synkretyzm gatunkowy. W utworze znajdują się fragmenty epickie i liryczne, partie dramatyczne.

Cecha nr 7 – kreacja głównego bohatera. Faust posiada wiele cech późniejszego bohatera romantycznego – sprawdź w Pracach domowych.

Faust jako dramat o:

Buncie – Faust jest rozczarowany wiedzą oświeceniową, gdyż czuje, że nie zapewnia mu ona zrozumienia i poznania świata. Dlatego też zawiera pakt z szatanem: w zamian za możliwość zrozumienia oddaje mu swą duszę. Podpisanie paktu jest więc także wyrazem buntu i nieufności wobec Boga, który uczonemu uniemożliwił osiągnięcie szczęścia.

Nauce – doktor Faust zgłębił wszelkie dziedziny nauki, gdyż pragnął zdobyć wiedzę o świecie. W końcu, przerażony ogromem możliwości, wybiera układ z szatanem: w zamian za duszę posiądzie świadomość praw rządzących światem.

Miłości – Faust wdaje się w romans z Małgorzatą. Dziewczyna jest skłonna wszystko dla tej miłości poświęcić, nawet swe życie. Tymczasem Faust chce nadal zwiedzać świat i zdobywać wiedzę. Dziewczyna traci zmysły, a bohater porzuca ją, gdy ta trafia do więzienia za zabicie ich dziecka.

Wędrówce – odmłodzony przez Mefistofelesa Faust odbywa niesamowitą podróż, która ma dać mu wiedzę o świecie. To podróż w czasie i przestrzeni. Zostaje m.in. przeniesiony do mitycznej Grecji, co ma duży wpływ na jego dalsze losy.

Przemianie – mamy tu do czynienia z podwójną przemianą Fausta. Po pierwsze, ze starca w młodzieńca, po drugie, z lekkoducha i egoisty w człowieka pragnącego stworzyć nowy, lepszy świat.

Szatanie – to bardzo ważna postać w dramacie. Zakłada się z Bogiem, że uda mu się doprowadzić do wiecznego potępienia Fausta. Jest wcieleniem zła, choć i jego postać nie jest jednoznaczna. Dziwny antagonista Boga. Udaje mu się zdobyć duszę Fausta, lecz po śmierci uczonego anioły biją się o nią i wygrywają.

**Problematyka Fausta jest bardzo złożona, ale do najważniejszych tematów należą:**

rozprawa o ludzkiej niewiedzy wobec tajemnic istnienia,
wymiar moralny (myśl o pochodzeniu zła),
pochwała wiecznej ludzkiej aktywności.

Tematy, z którymi można powiązać Fausta

poznanie,
kondycja ludzka,
człowiek,
szatan,
wiedza,
vanitas.

Motyw faustowski

To odwieczny motyw dążenia człowieka do nieśmiertelności, do zapanowania nad czasem i poznania niedostępnych ludzkiemu umysłowi tajemnic życia i śmierci – zagadki istnienia.
To także pragnienie wiecznej młodości i protest przeciwko przemijaniu, choćby za cenę paktu z diabłem.
To również swoisty motyw maski, bycia kimś innym, magicznego odrzucenia obecnej postaci. Tu: czartowskiego odmłodzenia Fausta.

Konteksty

Christopher Marlowe, Tragiczne dzieje doktora Faustusa
Michaił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata
Tomasz Mann, Doktor Faustus
Johan W. Goethe, Cierpienia młodego Wertera
Biblia
Charles Baudelaire, Litania do Szatana
Tadeusz Miciński, Lucyfer
Homer, Odyseja
Dante Alighieri, Boska komedia

Dlaczego to ważne dzieło?

Epokowe – przełomowe, wprowadzające w miejsce klasycznego oświecenia romantyczny światopogląd. A przy tym ponadczasowe – uniwersalne, podejmujące filozoficzną tematykę dotyczącą zagadki ludzkiego istnienia i odwiecznych pytań o sens życia, dobro i zło. Goethe – ojciec romantyzmu – był przecież także jednym z największych pisarzy oświeceniowych, autorytetem epoki rozumu, prawnikiem, ministrem finansów. Napisał dzieło, które otwiera zwątpienia w naukę i rozum. Stawia pytania o sytuację człowieka we wszechświecie – najważniejsze z pytań filozofii. A że swojej refleksji nadał atrakcyjną fabułę – paktu z diabłem, atmosfery średniowiecza, historii starego alchemika, który istniał naprawdę – Faust szybko zdobył wielką popularność i rangę arcydzieła na wieki.

Skojarz
Podobnie jak Faust, nasi biblijni prarodzice złamali zakaz Boga i zerwali owoc z drzewa poznania dobrego i złego. Czy kierowała nimi tylko pusta ciekawość, czy był to swego rodzaju bunt przeciwko ograniczeniom? Ten fragment Księgi Rodzaju interpretowano na różne sposoby; warto jednak dostrzec w ich czynie coś więcej niż tylko nieposłuszeństwo.

Zapamiętaj!
Goethe nawiązał do tradycji niemieckiej i autentycznej postaci Georga Fausta (ur. ok. 1480 r.), który, oskarżony o czary, musiał uchodzić do Wirttembergii. Już w 1587 roku ukazała się pierwsza książka o Fauście, będąca przestrogą przed zuchwałym przekraczaniem niebezpiecznych granic poznania i wchodzenia w pakt z siłami nieczystymi. Wątek Fausta pojawiał się później wielokrotnie. Ogółem odnotowanych jest około stu różnych ucieleśnień mitu Fausta (w tym 44 dramaty). Dzieło Goethego jest polemiką z popularnym ujęciem losów „upadłego” mędrca jako symbolu bluźnierczego paktu z diabłem. Faust to dramat o perspektywach filozoficznych, swoisty traktat o losach ludzkości.

Zapamiętaj terminy

Faustyzm – odwieczne dążenie człowieka do nieśmiertelności, panowania nad czasem i przemijaniem oraz do poznania niedostępnych naszemu rozumowi tajemnic życia i śmierci. To także pragnienie wiecznej młodości (a któż z nas nie chciałby być zawsze młodym? – dowodem istnienia tej tęsknoty może być popularna niegdyś piosenka Forever young). Ważny element faustyzmu to także przywdzianie pewnej maski, odrzucenie obecnej postaci – np. Faust z radością żegna się z wyglądem zmęczonego starca na rzecz ujmującej powierzchowności atrakcyjnego młodzieńca. Także Małgorzata, bohaterka powieści Michaiła Bułhakowa (choć i tak była bardzo ładną kobietą, atrakcyjniejszą od zgrzybiałego Fausta), cieszy się z cudownego odmłodzenia…

Bohater faustowski – dręczony nieustannym pragnieniem wiedzy, doskonalenia się, lecz… tragicznie świadomy swoich ograniczeń. Buntuje się przeciwko tym ograniczeniom (a więc przeciwko własnej, ludzkiej naturze!). Jest gotowy nawet na zawarcie sojuszu z siłami zła, byle tylko zaspokoić własne tęsknoty i pragnienia. Przykładami takich bohaterów mogą być legendarny czarnoksiężnik Twardowski, Małgorzata z Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa i kompozytor Adrian Leverkühn, bohater Doktora Faustusa Tomasza Manna. Uważa, że zawarł pakt z diabłem, który na kilka lat obdarza go geniuszem muzycznym w zamian za utratę zdrowia.

Z jakich dzieł opisujących dzieje Fausta mógł korzystać Goethe?

Autor czytał dzieło samego doktora Fausta. Nosiło ono tytuł Hollenzwang czyli Zmuszenie piekła.
Dzieje doktora Johanna Fausta, słynnego czarnoksiężnika i mistrza czarnej magii Johanna Spiessa to pierwsze dzieło o Fauście, wydane w 1587 r. Faust dąży tam do zdobycia najpiękniejszej kobiety świata, Heleny, a diabeł zwany jest Mefistofilem. Faust – jako bezbożnik – zostaje skazany na wieczyste potępienie. To dzieło nie ma właściwie wartości literackich – jest przykładem literatury jarmarcznej.
Ten temat zafascynował także Christophera Marlowe’a, autora dramatu białym wierszem Tragiczne dzieje doktora Faustusa (1588, wyd. 1601). Podobnie jak w pierwszej spisanej historii anioły światła i ciemności walczą o duszę uczonego i takie samo jest jedno z życzeń Fausta – spotkanie z Heleną trojańską.

Zobacz:

Faust dramat Goethego

Faust do prac pisemnych

Faust – bohater literacki

Wskaż podobieństwa i różnice między Faustem a typowym bohaterem romantycznym.

Faust na maturze

Faust – charakterystyka postaci

Pełnia Fausta, czyli tragedia antropologiczna

Jakich bohaterów możemy nazwać bohaterami faustowskimi?

Kim był Faust? Co oznacza motyw faustowski?

Faust i faustyzm – ich waga i rola w kulturze

Faust – praca domowa