Tego się naucz!
Przede wszystkim powinieneś znać takie pojęcia jak faustyzm i bohater faustowski oraz wykorzystywać je przy interpretacji innych tekstów, innymi słowy, umieć odnaleźć cechy Fausta w innych bohaterach literackich. Pamiętaj, że Faust to bardzo ważna lektura, opowieść o naturze ludzkiej i pragnieniach człowieka o przekroczeniu granic uznawanych za nieprzekraczalne.
Skojarz
Podobnie jak Faust, nasi biblijni prarodzice złamali zakaz Boga i zerwali owoc z drzewa poznania dobrego i złego. Czy kierowała nimi tylko pusta ciekawość, czy był to swego rodzaju bunt przeciwko ograniczeniom? Ten fragment Księgi Rodzaju interpretowano na różne sposoby; warto jednak dostrzec w ich czynie coś więcej niż tylko nieposłuszeństwo.
Tematy, z którymi można powiązać Fausta
- poznanie,
- kondycja ludzka,
- człowiek,
- szatan,
- wiedza,
- vanitas.
Tytuł
Tytuł dzieła to po prostu nazwisko głównego bohatera. Zauważ, że romantycy chętnie nadawali swoim utworom takie właśnie proste tytuły – przykładami takiej “taktyki” mogą być np. Kordian Juliusza Słowackiego czy Grażyna Adama Mickiewicza. Takie tytułowanie jest w pełni uprawnione – i Faust, i Kordian, i Grażyna, byli wielkimi indywidualnościami, to ich niezwykłe osobowości napędzają akcję. Georg (wedle innych źródeł Johannes) Faust, podobno istniał naprawdę. Żył na początku XVI wieku i wśród ówczesnych zdobył sławę jako alchemik, mag i astrolog. Budził podziw, ale i niechęć jako oszust i szarlatan. Był bardzo wykształcony – studiował medycynę, astrologię i alchemię. Faust to nazwisko znaczące, pochodzi ono od łacińskiego przymiotnika faustus – szczęśliwy.
Tło epoki
Zauważ, że w czasie, gdy Goethe pracował nad prekursorskim dziełem, w Polsce mieliśmy dojrzałą fazę oświecenia – czasy stanisławowskie (dla przykładu podajmy dwie daty: w 1773 powstała Komisja Edukacji Narodowej, zaś trzy lata później ukazały się Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego). Z kolei gdy artysta ukończył Fausta (1831), w Polsce na dobre kwitł już romantyzm.
- Część I powstała w okresie burzy i naporu – była manifestacją pasji poznawczej autora. To w tej części właśnie znajduje się gorzki monolog Fausta i jego plany samobójcze, podpisanie paktu z Mefistofelesem, opisy zabaw ludowych i nocy Walpurgi oraz dramatyczna historia uwiedzionej przez Fausta młodziutkiej Małgorzaty. Ta część dotyczy poszukiwań poznawczych człowieka, jego pragnień i sposobów zaspokajania ich; to losy wyjątkowego człowieka o nieposkromionej żądzy wiedzy.
- Część II ma zupełnie inny charakter. To dramat historii. Już nie jednostka, ale cała ludzkość staje się przedmiotem zainteresowania artysty. Ma ona charakter bardziej klasyczny – Goethe pracował nad nią po duchowym przełomie, którego jednym z objawów był właśnie zwrot w stronę klasycyzmu. Nie bez znaczenia jest fakt, że powstawała ona po rewolucji francuskiej i rozczarowaniu Napoleonem, które przeżył autor Fausta.
Dzieło nie spotkało się z entuzjastycznym przyjęciem – racjonaliści zarzucali autorowi kuglarstwo i mistycyzm. Krytykowali także jego wyobraźnię. Teolodzy zaś niemal z miejsca uznali dzieło za bluźniercze.
Uporządkuj treść
Obowiązuje Cię znajomość tylko monologu Fausta w pracowni i jego rozmowy z Mefistem. Lecz te fragmenty poprzedzone są Przesłaniem, Prologiem na scenie i Prologiem w niebie (tam zawarty zostaje zakład między szatanem a Bogiem). Z dalszych partii dzieła można dowiedzieć się, jak przebiegała wizyta Fausta w kuchni czarownicy oraz jak uwiódł niewinną Małgorzatę i dlaczego została ona skazana na śmierć. W drugiej części jesteśmy z kolei świadkami “romansu” Fausta z wyprowadzoną z Hadesu Heleną trojańską oraz przemiany wewnętrznej, która się w nim dokonuje: niczym mityczny tytan Prometeusz Faust postanawia dać szczęście ludzkości. Choć pracuje nad swym katorżniczym dziełem pond siły, traci wzrok i jest nękany przez ból i choroby, to właśnie teraz, w chwili uniesienia i szczęścia wypowiada słowa, które miały zapewnić Mefistofelesowi jego duszę: “Chwilo, trwaj! Jesteś tak piękna!” Aniołowie ratują go od wiecznego potępienia ze względu na jego trud w poznawaniu prawdy i wytrwałe przekraczanie granic niedostępnych człowiekowi.
Sens i przesłanie
- Człowiek powinien rozwijać się, być aktywnym – ma wtedy prawo nawet do największych błędów. Faust, człowiek, który zawarł pakt z Szatanem, niedoszły samobójca oraz ten, którego można obarczyć winą za śmierć Małgorzaty i jej rodziny, został przecież zbawiony.
- To dzieło porusza temat odwiecznych pragnień człowieka: daru wiecznej młodości i zdobywania wiedzy, nawet tej, zdawałoby się, niedostępnej jego poznaniu.
Granice poznania i istota natury ludzkiej
Pierwsza część Fausta ma cechy dzieła preromantycznego; tak więc pojawia się w nim średniowieczna sceneria, cudowność pomieszana z realizmem, rozprawa z „martwą” wiedzą erudycyjną, motyw zawiedzionej miłości, a w końcu wątek zaprzedania duszy diabłu.
Pierwsza część dramatu przedstawia osobistą tragedię Fausta:
- uczony pragnie zrozumieć mechanizmy rządzące światem i prawidła historii
- chce doświadczyć życia we WSZYSTKICH jego przejawach, dlatego między innymi prosi Mefista o dar wiecznej młodości (niezbyt atrakcyjny starzec ma nikłe szanse na seks z atrakcyjną kobietą)
- rozumie swoje ograniczenia, a jednocześnie desperacko pragnie poszerzyć granice poznania
Ludzkie poznanie ma przecież swoje granice; nauka nie była w stanie wyjaśnić mu istoty życia i śmierci, dobra i zła, miłości i przemijania. Nie dotarłszy do prawdziwego poznania, bohater własną krwią podpisuje pakt z Mefistofelesem, zaprzedając tym samym swą duszę. W zamian za to otrzymuje nie tylko mądrość, ale wszystko, czego pożądał: młodość, bogactwo, sławę, miłość. Od tej pory Mefisto zostaje upoważniony do upominania się o duszę Fausta, w chwili, gdy ten będzie na tyle zadowolony z otrzymanych darów, że wyrazi życzenie, aby czas się zatrzymał. A więc dokładnie w tym momencie, kiedy bohater osiągnie stan, gdy dusza ludzka przestaje już walczyć i pragnąć. Druga część Fausta utrzymana jest w atmosferze rozmyślań dotyczących zagadki istnienia. Faust podróżuje w czasie i przestrzeni, obserwuje sztukę, religię, architekturę starożytnych, uczestniczy w wielkich sprawach naszego globu. W końcu przychodzi moment, którego Mefistofeles długo oczekiwał: Faust wypowiada słowa „Chwilo, trwaj”. Jednak jego czas jeszcze się nie skończył. Zostaje on uniewinniony przez sąd niebieski i „popchnięty do zbawienia” przez Małgorzatę, swą młodzieńczą miłość.
Głównym tematem dzieła Goethego jest zbawienie człowieka poprzez czyn. Wolność i prawdziwe życie mogą być osiągnięte wyłącznie dzięki własnym, nieustannym wysiłkom istoty ludzkiej, dzięki jej życiowej aktywności. Idei Fausta, tak naprawdę, nie sposób określić jednoznacznie. Siła tego dramatu tkwi w ukazaniu ludzkiego dążenia, pośród sprzeczności, wątpienia i marzeń, ku poznaniu. To jedyna droga zapewniająca błądzącemu człowiekowi wielkość.
Szukaj powiązań
Nawiązań i odwołań do Fausta jest naprawdę mnóstwo, i to nie tylko w literaturze. Odnajdujemy je choćby w tak różnych utworach, jak:
- znana ballada Adama Mickiewicza pt. Pani Twardowska
- niedokończony dramat Paula Valéry’ego pt. Mój Faust
- Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa – z uwagi na zaczerpnięte z Fausta motto, będące kluczem do odczytania powieści
- Doktor Faustus Thomasa Manna – pakt, jaki bohater zawiera z diabłem symbolizuje tu zarówno cenę, jaką artysta musi zapłacić za swój geniusz, jak i współpracę nieszczęsnej rasy niemieckiej z podstępnymi mocami zła.
Pamiętaj także o twórcach, których dzieje doktora Fausta zainspirowały wcześniej: to anonimowy autor Księgi Fausta (1587), której pełny tytuł brzmi Dzieje doktora Johanna Fausta słynnego na cały świat czarnoksiężnika i mistrza czarnej magii oraz Christopher Marlowe. Anonimowy autor opisuje pakt, który uczony zawarł z diabłem oraz pogoń za najpiękniejszą kobietą świata, Heleną trojańską. Marlowe w Tragicznych dziejach doktora Fausta (1604) silnie zaakcentował wielkie ambicje uczonego; zdaje się jednak współczuć mu, gdy ten zostaje skazany na wieczne potępienie.
Ważna scena
Pracownia – spotkanie z Mefistem
Mefisto wybrał dobry moment, zjawia się przed Faustem w chwili jego wielkiego rozgoryczenia i niechęci wobec świata. Spotkaniu temu towarzyszy niespokojny i tajemniczy nastrój. Mefisto przybiera z początku różne postacie, w końcu ujawnia swą naturę. Na pytanie Fausta: kim jesteś?, odpowiada:
[…] Ja jestem duchem, który ciągle przeczy.
I słusznie: bowiem, co się tu poczęło,
Jedynie godnym jest, aby zginęło;
Więc lepiej, by nic nie rodzono w świecie.
Słowem, to wszystko, co wy grzechem zwiecie,
Zniszczeniem lub wprost złem przeklętym,
Jest mym właściwym elementem.
[…]
Jam częścią części, która ongiś wszystkim była,
Jam częścią tej ciemności, co światło zrodziła […]
Faust użala się nad swoim życiem. Mówi, że jest już stary, że już za późno na szukanie sensu, że okres jego świetności przeminął. Uważa, że śmierć byłaby dla niego wybawieniem. Mefistofeles proponuje rozgoryczonemu starcowi układ: zostanie jego sługą i spełni każde jego życzenie, w zamian za to ten odwzajemni mu się „po drugiej stronie życia”. Faust z chęcią przystaje na tę propozycję, z obojętnością myśli o tym, co ma nastąpić po śmierci. Interesuje go świat, ziemia, słońce, radość. Nie wierzy zresztą, że Mefisto będzie go w stanie zadowolić. Diabeł nie daje jednak za wygraną i w końcu udaje mu się osiągnąć swój cel. Faust w zamian za dar młodości i nowe możliwości poznania zaprzedaje swą duszę. Staje za to przed ponowną szansą przejścia przez życie, staje przed swym marzeniem:
Sam jeden chcę w jestestwie swoim przeżyć,
Duchem Najwyższe i Najgłębsze zmierzyć.
Szukaj powiązań
Nie zapominaj, że motyw szatana pojawia się także w wielu innych utworach. Są to, np.:
- Boska komedia Dantego
- Raj utracony Johna Miltona
- dramaty filozoficzne George’a Byrona (Manfred, Kain)
- polskie dramaty romantyczne (Dziady Adama Mickiewicza, Kordian Juliusza Słowackiego)
- Szatan pojawia się także w poezji modernistycznej, np. Deszczu jesiennym Leopolda Staffa, Luciferze Tadeusza Micińskiego
Ważne
Bohater uosabia z jednej strony dylematy romantyczne (jest zawieszony pomiędzy pragnieniem doskonałości a rozczarowaniem życiem, z drugiej – uniwersalne dążenia i pragnienia całej ludzkości. Jego dzieje nie mogą zakończyć się więc potępieniem (w drugiej części zostaje zbawiony) – klęska Fausta byłaby przecież klęską całej poszukującej ludzkości.
Człowiek i Bóg
Faust to także dramat, w którym mowa jest o kondycji człowieka, jego miejscu we wszechświecie.
Ważna scena
Prolog w Niebie
W Prologu w Niebie Bóg zezwala szatanowi, by spróbował zawładnąć Faustem. Jest to rodzaj zakładu o to, czy uda się sprowadzić duszę uczonego do upadku. Bóg zezwala na tę próbę.
Mówi do Mefista:
Dobrze więc, władzę ci nad nim oddaję!
Od swoich źródeł odwiedź tego ducha
I prowadź go, jeżeli cię usłucha,
Na swych przepastnych gróg rozstaje,
A przyznasz wreszcie, chociaż wstyd ci będzie:
Człek sprawiedliwy w swym ciemnym popędzie
Dobrze rozeznać umie prawą drogę.
Skojarz
Z podobnym zakładem Boga z szatanem mamy do czynienia w Księdze Hioba. Tam jednak szatan próbował zmusić Hioba do złorzeczenia Bogu, dręcząc go, próba zaś, której poddany został Faust, ma inny wymiar.
Faustyzm i motyw faustowski
To odwieczny temat ludzkiego dążenia do nieśmiertelności, pokonania barier czasu, poznania tajemnic życia i śmierci, zagadki istnienia. To także pożądania wiecznej młodości i niezgoda na przemijanie. Te pragnienia wielokrotnie powracają w literaturze, tak jak powraca motyw pertraktowania z siłami szatańskimi. Faustyzm rozpoznajemy w wielu dziełach romantycznych i późniejszych, nie tylko w literaturze, ale też w operze, malarstwie i filmie.
Ważne
Bohater uosabia z jednej strony dylematy romantyczne (jest zawieszony pomiędzy pragnieniem doskonałości a rozczarowaniem życiem, z drugiej – uniwersalne dążenia i pragnienia całej ludzkości. Jego dzieje nie mogą zakończyć się więc potępieniem (w drugiej części zostaje zbawiony) – klęska Fausta byłaby przecież klęską całej poszukującej ludzkości.
Mefistofeles
Zauważ, że figura Mefista ma do spełnienia dość szczególną rolę w dramacie. Jest on nie tylko reprezentantem „szatańskich”, burzycielskich skłonności człowieka, ale także wyrazicielem sceptycyzmu samego poety. Stanowi w jakimś stopniu postać bardziej metaforyczną niż metafizyczną.
Zapamiętaj!
Goethe nawiązał do tradycji niemieckiej i autentycznej postaci Georga Fausta (ur. ok. 1480 r.), który, oskarżony o czary, musiał uchodzić do Wirttembergii. Już w 1587 roku ukazała się pierwsza książka o Fauście, będąca przestrogą przed zuchwałym przekraczaniem niebezpiecznych granic poznania i wchodzenia w pakt z siłami nieczystymi. Wątek Fausta pojawiał się później wielokrotnie. Ogółem odnotowanych jest około stu różnych ucieleśnień mitu Fausta (w tym 44 dramaty). Dzieło Goethego jest polemiką z popularnym ujęciem losów „upadłego” mędrca jako symbolu bluźnierczego paktu z diabłem. Faust Goethego to dramat o perspektywach filozoficznych, swoisty traktat o losach ludzkości.
Termin
Faustyzm – odwieczne dążenie człowieka do nieśmiertelności, panowania nad czasem i przemijaniem oraz do poznania niedostępnych naszemu rozumowi tajemnic życia i śmierci. To także pragnienie wiecznej młodości. Ważny element faustyzmu to także przywdzianie pewnej maski, odrzucenie obecnej postaci – np. Faust z radością żegna się z wyglądem zmęczonego starca na rzecz ujmującej powierzchowności atrakcyjnego młodzieńca. Także Małgorzata, bohaterka powieści Michaiła Bułhakowa (choć i tak była bardzo ładną kobietą, sporo piękniejszą od zgrzybiałego Fausta), cieszy się z cudownego odmłodnienia…
Zobacz:
https://aleklasa.pl/liceum/c323-bohater-literacki/faust
Wskaż podobieństwa i różnice między Faustem a typowym bohaterem romantycznym.