Faust Goethego jest dziełem przede wszystkim filozoficznym. Zajmuje się zagadnieniami egzystencjalnymi – dotyka tajemnicy życia i śmierci, stawia pytania moralne – o zło i dobro. Pytania nie nowe – ale umieszczone w średniowiecznej scenerii, z motywem szatana i gry o nieśmiertelność, stają się intrygujące.
- Doktor Faust wyraża jedno z największych ludzkich pragnień – pragnienie wiedzy absolutnej. Chce „dotrzeć do istoty osnowy”, poznać wszystkie tajemnice świata. Stąd wyjątkowa rola i waga dzieła w kulturze.
- Tytułowy bohater jest mędrcem, który rozczarował się wiedzą książkową. Przez całe dotychczasowe życie studiował księgi, ale nie znalazł dzięki temu odpowiedzi na najważniejsze pytania: o cel i sens życia, o prawa rządzące światem. Nie znalazł w księgach szczęścia ani poczucia wolności.
- Faust chce wiedzieć więcej, dlatego zawiera pakt z diabłem. Sprzedaje swą duszę po to, aby móc samemu przeżyć wszystko to, „co dano całej ludzkości w udziale”. Tak naprawdę na zawarcie tego paktu daje przyzwolenie Bóg.
- Faust nie wie, że – podobnie jak biblijny Hiob – stał się przedmiotem zakładu między Stwórcą a Mefistem. Bóg pozwolił wystawić bohatera na próbę: „Dopóki dąży, błądzi człowiek”. Warunek zakładu jest jeden: Faust musi ciągle szukać. Przegra, jeśli odnajdzie sens życia i powie w samozadowoleniu: „Chwilo, trwaj! Jesteś tak piękna!”.
- Szatan dotrzymuje słowa: Faust podróżuje w czasie i przestrzeni. Poznaje świat starożytny. Dar wiecznej młodości sprawia, że pochłonęły bohatera przyjemności życia. Czyni wiele zła: rozkochuje w sobie Małgorzatę i popycha ją do zbrodni dzieciobójstwa, sam zabija też jej brata. Po tych przeżyciach postanawia działać dla dobra innych ludzi, marzy o stworzeniu idealnego państwa: „milionom licznym oddałbym przestrzenie”.
- Faust odnalazł w tej aktywności szczęście. Wprawdzie rzekł: „Chwilo, trwaj! Jesteś tak piękna!”, ale w chwili śmierci aniołowie wygrywają walkę o jego duszę. Faust nie został potępiony, bo, jak mówi chór aniołów:Kto wiecznie dążąc się trudzi,
tego możemy wybawić. Jest więc Faust pochwałą aktywności człowieka w wiecznym poszukiwaniu prawdy.
Dobro i zło w Fauście
Te dwie siły w dramacie Goethego współistnieją ze sobą, stale się ścierają.
- Faust jest grzesznikiem, popełnia zło: kłamie, jest pyszny, popycha Małgorzatę do zbrodni.
- Jest w nim jednak także dobro: chce pomagać innym, uczynić ludzi wolnymi.
- Siły dobra i zła walczą o duszę Fausta w momencie jego śmierci.
Podobnie jest z Małgorzatą.
- Z jednej strony jest ona uosobieniem dobra, wiary. Może naiwna, ale kocha szczerze.
- Z drugiej strony ta sama kobieta zabija dziecko, popełnia zbrodnię.
- Potrafi jednak pokonać swój upadek moralny – nie chce uciekać od odpowiedzialności za ten czyn, widzimy ją później jako pokutnicę, którą otaczają aniołowie.
Goethe pokazuje, że zło bywa drogą do dobra. Ta dwoistość widoczna jest także w postaci Mefistofelesa, który mówi o sobie: „Jam częścią tej ciemności, co światło zrodziła” (antynomia: ciemność – światło, nawiązanie do motywu z biblijnej Księgi Rodzaju) oraz:
[Jam] tej siły cząstka mała,
która wciąż złego pragnie, a dobro wciąż działa.
Na czym polega uniwersalność i popularność Fausta Goethego?
Prawdopodobnie na tym, że poruszył Goethe problem najbardziej ludzkość od zawsze frapujący, bolesny i nierozwiązywalny. Jest to pytanie o niepoznawalną rozumem sferę, o źródło życia, o sens śmierci i strefę pozagrobową. Tych tajemnic nie wyjaśnia wiedza ksiąg, są to dziedziny, które obnażają znikomość ludzkiego rozumu.
A wiedza tajemna?
Otóż to – pociągający, ale niebezpieczny obszar otwiera jakąś furtkę i wciąga ludzką ciekawość. I to wykorzystuje Goethe, bo szatan – Mefistofeles będzie tym, który odsprzeda alchemikowi Faustowi wiedzę o nieśmiertelności. W scenerii średniowiecznej, w nastroju grozy – a na pewno tajemnicy – zostanie podpisany cyrograf i wyruszy Faust w niezwykłą podróż w czasie i przestrzeni.
Motyw faustowski oznacza więc wieczne dążenie człowieka do przekroczenia ram wiedzy, marzeń o nieśmiertelności i wiecznej młodości. Mefistofeles zapoczątkowuje i kontynuuje korowód literackich wcieleń diabła, aż po niezwykłego Wolanda z Mistrza i Małgorzaty (zawsze za postacią szatana w literaturze skrywa się dyskusja o dobru i złu).
A dlaczego ,,magiczne słowa”, których nie wolno było wypowiedzieć Faustowi, brzmią ,,chwilo trwaj”? Wypowie je! Natomiast anioły, które przybędą go ratować, wyjaśnią: ,,Kto wiecznie dążąc się trudzi, tego możemy ocalić!” Oto wielka pochwała aktywności człowieka, trudu w dążeniu do wiedzy, siły jedynej ocalającej od mocy szatańskich.
Kim jest Faust w dramacie Goethego?
- Mędrcem, uczonym rozczarowanym wiedzą książkową – moment buntu wyraża ideologię młodych romantyków.
- Filozofem poszukującym wiedzy absolutnej – reprezentantem wszystkich ludzi pytających o zagadkę istnienia.
- Człowiekiem pragnącym pomagać innym ludziom, grzesznikiem i zbrodniarzem.
Motyw faustowski
- To odwieczny motyw dążenia człowieka do nieśmiertelności, do zapanowania nad czasem i poznania niedostępnych ludzkiemu umysłowi tajemnic życia i śmierci – zagadki istnienia.
- To także pragnienie wiecznej młodości i protest przeciwko przemijaniu, choćby za cenę paktu z diabłem.
- To również swoisty motyw maski, bycia kimś innym, magicznego odrzucenia obecnej postaci.
Tu: czartowskiego odmłodzenia Fausta.
Zobacz:
Wskaż podobieństwa i różnice między Faustem a typowym bohaterem romantycznym.
Wskaż podobieństwa i różnice między Faustem a typowym bohaterem romantycznym.