Faust powstawał w latach 1768–1832. Goethe pisał go niemal przez całe życie. Pierwsza część utworu została wydana w roku 1808, druga – w 1832 (to rok śmierci pisarza).
Ten dramat romantyczny jest sumą przemyśleń autora, dziełem przede wszystkim filozoficznym. Tytułowy bohater jest mędrcem, który rozczarował się do wiedzy książkowej. Przez całe dotychczasowe życie studiował księgi, ale nie znalazł dzięki temu odpowiedzi na najważniejsze pytania: o cel i sens życia, o prawa rządzące światem. Nie znalazł w księgach szczęścia ani poczucia wolności.
Faust chce wiedzieć więcej, dlatego zawiera pakt z diabłem. Sprzedaje swą duszę za to, by sam mógł przeżyć „co dano całej ludzkości w udziale”. Tak naprawdę na zawarcie tego paktu daje przyzwolenie Bóg. Faust nie wie, że – podobnie jak biblijny Hiob – stał się przedmiotem zakładu między Stwórcą a Mefistem. Bóg pozwolił wystawić bohatera na próbę: „Dopóki dąży, błądzi człowiek”. Warunek zakładu jest jeden: Faust musi ciągle szukać. Przegra, jeśli odnajdzie sens życia i powie w samozadowoleniu: „Chwilo trwaj! Jesteś tak piękna!”.
Doktor Faust wyraża jedno z największych ludzkich pragnień – wiedzy absolutnej. Chce „dotrzeć do istoty osnowy”, poznać wszystkie tajemnice świata. Dary od Mefistofelesa, między innymi dar wiecznej młodości, sprawiły, że pochłonęły bohatera przyjemności życia. Uczynił wiele zła: rozkochał w sobie Małgorzatę i popchnął ją do zbrodni dzieciobójstwa, zabił też jej brata. Po tych przeżyciach postanowił działać dla dobra innych ludzi, marzył o stworzeniu idealnego państwa: „milionom licznym oddałbym przestrzenie” – mówi. Właśnie dzięki temu bohater odnalazł szczęście. W chwili śmierci aniołowie wygrywają w walce o jego duszę. Faust nie został potępiony, bo, jak mówi chór aniołów: „Kto wiecznie dążąc, trudzi się,/ tego wybawić możem”.
Kim jest Faust w dramacie Goethego?
- mędrcem, uczonym rozczarowanym wiedzą książkową
- filozofem poszukującym wiedzy absolutnej
- człowiekiem pragnącym pomagać innym ludziom
- kochankiem Małgorzaty
- grzesznikiem i zbrodniarzem
Dobro i zło w Fauście
Te dwie siły w dramacie Goethego współistnieją ze sobą, stale się ścierają. Faust jest grzesznikiem, popełnia zło: kłamie, jest pyszny, popycha Małgorzatę do zbrodni. Jest w nim jednak także dobro: chce pomagać innym, uczynić ich wolnymi. Siły dobra i zła walczą o duszę Fausta w momencie jego śmierci. Podobnie jest z Małgorzatą. Z jednej strony jest uosobieniem dobra, wiary. Może naiwna, ale kocha szczerze. Z drugiej strony ta sama kobieta zabija dziecko, popełnia zbrodnię. Potrafi jednak pokonać swój upadek moralny – nie chce uciekać od odpowiedzialności za ten czyn, widzimy ją później jako Pokutnicę, którą otaczają aniołowie. Goethe pokazuje, że zło bywa drogą do dobra. Ta dwoistość widoczna jest także w postaci Mefistofelesa, który mówi o sobie:
„Jam częścią tej ciemności, co światło zrodziła” (antynomia ciemność – światło, nawiązanie do motywu z biblijnej Księgi Rodzaju) oraz: „[Jam] tej siły cząstka mała,/ która wciąż złego pragnie, a dobro wciąż działa”.
Drugi z tych cytatów Michaił Bułhakow uczynił mottem swej powieści Mistrz i Małgorzata!
Zapamiętaj!
Faustyzm to:
- pragnienie zdobycia wiedzy za wszelką cenę
- marzenie o wiecznej młodości
- pragnienie uzyskania nieśmiertelności
Od razu skojarz!
Faust w literaturze
Faust to postać historyczna: lekarz i alchemik Johann Faust z Wirtembergii, oskarżony o czary na przełomie XV i XVI wieku.
Opowieść o Fauście zainspirowała nie tylko Goethego, lecz także:
- Christophera Marlowe’a, autora dramatu Tragiczne dzieje doktora Faustusa (1604 r.);
- Ludwiga Spohra, twórcę opery romantycznej Faust (1816 r.);
- Franciszka Liszta, kompozytora Symfonii Faustowskiej (1854 r.);
- Tomasza Manna, autora powieści Doktor Faustus (1947 r.).
Zobacz:
Wskaż podobieństwa i różnice między Faustem a typowym bohaterem romantycznym.