Jakie gatunki literackie uprawiano w renesansie? Które przejęto z antyku, a które ze średniowiecza?
Renesans wskrzesił duszę antyku. Nic więc dziwnego, że gatunki uprawiane przez starożytnych stały się ulubionymi formami twórców humanistycznych.
Odrodzenie przejmuje następujące gatunki antyczne:
- Pieśni. Na przykład tłumaczenie pieśni Horacego, choćby Pieśń XXIV (Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony). Tym niemniej, czytając zupełnie oryginalne pieśni Kochanowskiego, także zauważamy zachowanie kunsztownej, tradycyjnej formy, dawniej wykonywanej przy muzyce, z czasem zupełnie samodzielnej, przeznaczonej do czytania.
- Treny – ten gatunek także „wydobył” Kochanowski z przeszłości antycznej. Tren był w starożytności popularnym utworem żałobnym, można powiedzieć „hołdującym ważnej osobistości” zmarłego. Kochanowski opiewa zmarłe dziecko, co jest ogromnym nowatorstwem, a poza tym przedmiotem analiz czyni nie tyle zmarłą, co własne uczucia.
- Fraszki – liczne utwory tego typu znamy z twórczości Jana Kochanowskiego, lecz nie tylko. Mikołaj Rej tworzył np. figliki. Nazwa fraszka (żart, figiel, drobiazg) pochodzi z języka włoskiego, lecz rodowodu gatunku możemy upatrywać w starożytności. „Pradziadkiem” fraszki jest starożytny epigramat, natomiast jej „wnuki” to późniejsze utwory Wacława Potockiego, Andrzeja Morsztyna (barok), Stanisława Trembeckiego (oświecenie), a współcześnie – Stanisława Jerzego Leca i Jana Sztaudyngera.
- Tragedia – renesansową realizacją tragedii greckiej jest oczywiście Odprawa posłów greckich. Kochanowski zachował w kompozycji wiele cech tego gatunku, np. realizację zasady trzech jedności, lecz wprowadza także własne innowacje – choćby niekonwencjonalność tytułu i inne ujęcie konfliktu tragicznego.
- Sielanka – to także gatunek wywodzący się z antyku. W renesansie czołowym twórcą sielanek był Szymon Szymonowic, a założenie o prezentacji sielankowej wizji świata wspaniale spełnia też Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego. Twórcą sielanki jako gatunku był Teokryt, gatunek ten uprawiał także Wergiliusz.
- Dialog – bardzo popularny w renesansie (a także w średniowieczu), zwłaszcza w dramacie i teatrze obu epok, lecz przejęty z epoki starożytnej. Za twórcę tego gatunku uznajemy przecież Platona, który w tej formie propagował swoje filozoficzne koncepcje, w tym szczególny był tzw. „dialog sokratyczny” (bohaterem był tu Sokrates). Przykłady dialogów renesansu to: Mikołaja Reja Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem, a także Łukasza Górnickiego Dworzanin Polski.
Gatunki przejęte ze średniowiecza:
- Sonet – sonety pisze w renesansie np. Mikołaj Sęp-Szarzyński i to popisuje się niemałą wiedzą w zakresie konstrukcji tego gatunku – np. używa tzw. sonetu francuskiego. Sonet powstał w epoce średniowiecza we Włoszech i klasyczny jego kształt to dwie zwrotki czterowersowe (opisowe) i dwie trzywersowe (refleksyjne). Natomiast sonet francuski ma trzy strofy czterowersowe i jedną, zamykającą dwuwersową. Tworzył sonety także Jan Kochanowski.
- Kronika – możemy uznać, że kronikę przejął renesans ze średniowiecza, gdyż, owszem, w starożytności istniał taki gatunek, lecz jednoznaczność jego nazwy ustaliło średniowiecze. W tej epoce „kroniką” zaczęto nazywać wszelkie dzieła historyczne, nawet gdy nie wypełniały chronologicznego schematu, wg dat – tak jak to było w starożytności. Słynne średniowieczne kroniki to dzieła Galla Anonima, Wincentego Kadłubka czy Długosza. W renesansie znana jest Kronika wszystkiego świata Marcina Bielskiego, którą można uznać za pierwszą polską historię powszechną, próbę zmagazynowania informacji o dziejach świata, na wzór dzieł średniowiecznych.
- Misterium – niezbyt bogaty jest zbiór renesansowych misteriów. Jest to gatunek bardzo rozpowszechniony w średniowieczu i tworzony także w epoce późniejszej. Przykład to Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka (1570) – jedyne zachowane dzieło tego gatunku.
- Kazanie – w epoce renesansu kazanie rozsławił Piotr Skarga, dzięki jego Kazaniom sejmowym gatunek ten niejako „wyszedł” poza mury kościoła i stał się narzędziem publicystyki religijnej – a jednak politycznej. Kazanie pochodzi oczywiście jeszcze ze średniowiecza, można tu przypomnieć np. Kazania świętokrzyskie lub Kazania gnieźnieńskie.
Zobacz:
Kazania sejmowe księdza Piotra Skargi. Czym są: kazanie i retoryka?
Jakie gatunki literackie przejęła epoka średniowiecza ze starożytności, a jakie nowe wytworzyła?