Renesans wskrzesił duszę antyku. Nic więc dziwnego, że gatunki uprawiane przez starożytnych stały się ulubionymi formami twórców humanistycznych.
Gatunki literackie przejęte przez renesans z antyku
- Tragedia
Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego. Zachowuje zasadę trzech jedności i inne wymogi gatunku. Inaczej niż w klasycznej tragedii, brak tu wyraźnie zarysowanego konfliktu tragicznego. Kochanowski wykorzystuje temat mitologiczny (epizod z wojny trojańskiej), by opisać współczesną mu Rzeczpospolitą.
- Pieśń
To najstarszy i najpowszechniejszy gatunek poezji lirycznej, pierwotnie związany z muzyką. Horacy nadał swym pieśniom tytuł Carmina. Kochanowski wykorzystuje sam gatunek, a także tłumaczy utwory Horacego.
- Anakreontyk
Utwór poetycki sławiący uroki życia, erotykę, wesołe biesiady. Gatunek ukształtowany przez greckiego poetę Anakreonta w VI w. p.n.e. Pieśni biesiadne pisze m. in. Kochanowski (Pieśń XX z Ksiąg pierwszych czy Pieśń IX).
- Epigramat
Za twórcę tego gatunku uważany jest Simonides z Keos. Odmianą epigramatu jest fraszka. Nazwę fraszka – z włoskiego: gałązka – wprowadził do polszczyzny Jan Kochanowski, który swoimi Fraszkami (1584) ustalił obowiązujący wzór tego gatunku. Mikołaj Rej własne utwory o podobnym charakterze nazwał figlikami.
- Sielanka
Gatunek ukształtował się w poezji greckiej, w twórczości Teokryta (III w. p.n.e.), który traktuje sielankę albo jako realistyczny obrazek oddający wiernie krajobraz i przeżycia bohaterów, albo jako literacką maskę aktualnej problematyki społeczno-obyczajowej. W literaturze rzymskiej z kolei Wergiliusz czyni przedmiotem sielanki życie pasterzy w idealnej krainie Arkadii. Stąd później – sielanki konwencjonalne i realistyczne. Inne nazwy: bukolika, ekloga (to zwłaszcza sielanka w formie dialogu), pasterka, skotopaska. Szymon Szymonowic, autor Żeńców, wprowadza w renesansie polską nazwę gatunku („sielanka” właśnie). Jana Kochanowskiego Pieśń świętojańska o Sobótce.
- Elegia
Narodziła się w Jonii, w Azji Mniejszej. W starożytnej Grecji to pieśń bliska trenowi, śpiewana podczas pogrzebu. Oprócz żałobnych powstawały także elegie miłosne, wojenne, polityczne, biesiadne, dydaktyczne. W starożytnym Rzymie elegie miłosne pisze m.in. Owidiusz. Od czasu renesansu elegia to utwór o treści poważnej, refleksyjnej, będący smutnym rozpamiętywaniem lub skargą, dotyczący spraw osobistych. Klemensa Janickiego Elegia o sobie samym do potomności.
- Tren
Gatunek poezji żałobnej, ukształtowany w starożytnej Grecji. Pieśń wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłego, a także zawierająca pochwałę jego zalet. W poezji greckiej pisał treny m.in. Pindar, a w rzymskiej – Owidiusz. Jan Kochanowski nadaje gatunkowi nowe cechy: jego treny są wspomnieniem dziecka, a nie kogoś wybitnego, bohatera, i mówią wiele o przeżyciach tego, kto rozpacza po stracie. Ponadto tworzy nieznaną dotąd formę cyklu trenologicznego. Treny Jana Kochanowskiego to arcydzieło europejskiej poezji żałobnej, wzór i inspiracja dla późniejszych twórców, począwszy od XVI wieku aż do współczesności (w poezji dwudziestowiecznej były one wzorem m.in. dla Władysława Broniewskiego w cyklu żałobnym Anka).
- Dialog – bardzo popularny w renesansie (a także w średniowieczu), zwłaszcza w dramacie i teatrze obu epok, lecz przejęty z epoki starożytnej. Za twórcę tego gatunku uznajemy przecież Platona, który w tej formie propagował swoje filozoficzne koncepcje, w tym szczególny był tzw. dialog sokratyczny (bohaterem był tu Sokrates). Przykłady dialogów renesansu to: Mikołaja Reja Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem, a także Łukasza Górnickiego Dworzanin polski.
Gatunki przejęte ze średniowiecza:
- Sonet – sonety pisze w renesansie np. Mikołaj Sęp-Szarzyński i popisuje się niemałą wiedzą w zakresie konstrukcji tego gatunku – na przykład używa tzw. sonetu francuskiego. Sonet powstał w epoce średniowiecza we Włoszech i klasyczny jego kształt to dwie zwrotki czterowersowe (opisowe) i dwie trzywersowe (refleksyjne). Natomiast sonet francuski ma trzy strofy czterowersowe i jedną, zamykającą, dwuwersową. Tworzył sonety także Jan Kochanowski.
- Kronika – możemy uznać, że kronikę przejął renesans ze średniowiecza, gdyż, owszem, w starożytności istniał taki gatunek, lecz jednoznaczność jego nazwy ustaliło średniowiecze. W tej epoce kroniką zaczęto nazywać wszelkie dzieła historyczne, nawet gdy nie wypełniały chronologicznego schematu, według dat – tak jak to było w starożytności. Słynne średniowieczne kroniki to dzieła Galla Anonima, Wincentego Kadłubka czy Jana Długosza. W renesansie znana jest Kronika wszystkiego świata… Marcina Bielskiego, którą można uznać za pierwszą polską historię powszechną, próbę zmagazynowania informacji o dziejach świata, na wzór dzieł średniowiecznych.
- Misterium – niezbyt bogaty jest zbiór renesansowych misteriów. Jest to gatunek bardzo rozpowszechniony w średniowieczu i tworzony także w epoce późniejszej. Przykład to Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka (1570) – jedyne zachowane dzieło tego gatunku.
- Kazanie – w epoce renesansu kazanie rozsławił Piotr Skarga, dzięki jego Kazaniom sejmowym gatunek ten niejako wyszedł poza mury kościoła i stał się narzędziem publicystyki religijnej – a jednak politycznej. Kazanie pochodzi oczywiście jeszcze ze średniowiecza, można tu przypomnieć np. Kazania świętokrzyskie lub Kazania gnieźnieńskie.
Kazania sejmowe księdza Piotra Skargi. Czym są: kazanie i retoryka?
Gatunki uprawiane w renesansie
Rodowód antyczny
- pieśni
- treny
- fraszki
- tragedia
- sielanki
- dialog
Rodowód średniowieczny
- sonet
- kronika
- misterium
- kazanie
Zobacz: