Renesansowa Europa

I. Humanizm

Hasło główne: „Homo sum et nihil homini me alienum esse puto” („Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”) Terencjusz

Cechy

Główną cechą humanizmu – którego nazwa wywodzi się od łacińskiego słowa „homo” (człowiek) – jest antropocentryzm, czyli skupienie zainteresowań filozoficznych na człowieku i uczynienie go wartością nadrzędną wobec wszystkich innych w świecie.

A oto inne elementy renesansowego światopoglądu humanistycznego.

Kult wykształcenia
Edukację uważali humaniści za jedną z najważniejszych wartości. Liczyły się dla nich oczytanie, znajomość języków, znajomość sztuki i obyczajów w różnych krajach. Istotnym elementem edukacji były podróże. Przede wszystkim do Włoch i Francji. W dobrym tonie było także odwiedzenie Niderlandów i Hiszpanii.

Zainteresowanie starożytnością grecko-rzymską
Humanista musiał, oczywiście, dokładnie znać kulturę starożytną. To w tradycji grecko-rzymskiej doszukiwali się humaniści prawd na temat świata, człowieka i piękna. Antyczne wzory artystyczne uważali za doskonałe, niedościgłe – próbowali im jednak dorównać na wszelkie możliwe sposoby.

Kult piękna
W światopoglądzie humanistycznym piękno zajmowało szczególne miejsce. Było najbardziej godną uwagi cechą świata. Jednocześnie zaś jego tworzenie uznawano za prawdziwie godne zadanie. Piękno rozumieli humaniści zgodnie z wyobrażeniami antycznymi. Na formułowane przez nich oceny estetyczne miały wpływ takie kryteria, jak ład, umiar, harmonia formy i treści, kunszt artystyczny.

Humanistyczne koncepcje człowieka

Człowiek to centrum humanistycznego światopoglądu. Postrzegany jest jako pan natury i władca możliwości – do niego należy przyszłość świata i jego samego. Jego powołaniem jest ciągły rozwój, nabywanie wiedzy i jej twórcze wykorzystywanie.

Człowiek jest najpełniejszym na ziemi odbiciem świata idei, powinien więc dążyć do zjednoczenia z tym światem.

Człowiek winien dążyć do życiowej harmonii i umiaru – pracować nad osiągnięciem słynnego stoickiego złotego środka. Aurea mediocritas to w filozofii stoickiej stan równowagi życiowej – zawieszenia między sprzecznymi emocjami. Jego osiągnięcie i utrzymanie ma nam zapewnić prawdziwe szczęście.

Człowiek powinien z umiarem – ale jednak czerpać przyjemności z życia. Carpe diem (Chwytaj dzień) – to słynne zawołanie, które przyświecało humanistom nawiązującym do filozofii Epikura.

Humanistyczne koncepcje Boga

Rzecz jasna humaniści odrzucali średniowieczne wizje Boga – Sędziego nie do przebłagania, srogo grożącego grzesznikowi. W miejsce średniowiecznych koncepcji Boga humaniści proponowali swoje własne wyobrażenia.
Oto trzy najważniejsze z nich, które zresztą łączą się ze sobą i na ogół występują łącznie.

Deus Artifex (Bóg Twórca, Bóg Artysta)
Zgodnie z tą koncepcją Bóg jest geniuszem sztuki, który stworzył najdokładniejsze i najpełniejsze arcydzieło – świat. Zasługuje zatem, podobnie jak jego dzieło, na podziw i zachwyt.

Deus Pater (Bóg Ojciec)
Twórca świata, obdarzony cechami dobrego ojca. Jest pomocny, wyrozumiały, pobłażliwy i sprawiedliwy. Prowadzi swoje dzieci przez życie i życzliwie patrzy na ich próby. Sędzią stanie się dopiero wtedy, gdy człowiek bardzo poważnie przekroczy zakreślone przezeń granice.

Deus Ridens (Bóg śmiejący się)
Oto doskonały Bóg, którego od człowieka dzieli ogromna przepaść. Na nasze wysiłki patrzy niczym my sami na życie mrówek. Najczęściej śmieje się z nas – raz śmiechem dobrotliwym i pobłażliwym, innym razem ironicznym jak we fraszce Kochanowskiego O żywocie ludzkim, w której czytamy: „Naśmiawszy się nam i naszym porządkom,/ Wetkną nas w mieszek, jako czynią łątkom” (łątki to marionetki teatralne, po przedstawieniu chowane do mieszka, czyli worka).

Wyjaśnij znaczenie pojęć: humanizm, reformacja, antropocentryzm

II. Reformacja

Zaczęła się w roku 1517 w Niemczech, w Wittenberdze, gdzie ksiądz Marcin Luter przybił na drzwiach katedry 95 tez przeciw sprzedawaniu odpustów, radykalnie występując przeciwko oficjalnemu stanowisku Kościoła. To zdarzenie i następujące po nim zapoczątkowały lawinę nowych ruchów religijnych, z których najważniejsze i mające najwięcej zwolenników to luteranizm i kalwinizm. A oto te aspekty koncepcji i działalności reformatorów religijnych, które miały najsilniejszą rolę kulturotwórczą.

Odłamy religijne:

Luteranizm
Kalwinizm
Anglikanizm
Arianie w Polsce

Konsekwencje

Otwarty sprzeciw wobec Kościoła
Jawne wypowiedzenie posłuszeństwa Rzymowi i papieżowi oraz otwarta krytyka działalności Kościoła zmieniły kształt całej ówczesnej kultury. Kościół rzymski utracił monopol na religijną prawdę, przestał być też „duchową matką” całej Europy, zmieniając się w jedno z wielu wyznań. Jednocześnie zaś luteranie opowiedzieli się za podporządkowaniem religii państwu i znacząco ograniczyli uprawnienia swych kapłanów, pastorów, a także rozmiary kościelnej hierarchii. Ten nowy wzorzec kapłaństwa, opartego na ubóstwie i skromności, zyskiwał wielu zwolenników, kłując w oczy dostojników katolicyzmu.

Zniesienie celibatu
Przełamało pewne tabu. Jednocześnie zaś zmniejszyło przepaść dzielącą kapłana od wiernych – od tej chwili był on jednym z nich, tyle że wybranym do pełnienia określonych funkcji.

Przełożenie Biblii na języki narodowe i wprowadzenie tychże do liturgii
Przetłumaczenie Biblii upowszechniło kontakt wyznawców nowych religii z Pismem Świętym. Jednocześnie był to kolejny czynnik sprzyjający rozwojowi języków narodowych i w ogromnym stopniu ograniczający rolę łaciny jako europejskiego języka kultury.

Nauka o predestynacji – Jan Kalwin
Pojawiła się już w teologii świętego Augustyna. W XVI w. odrodziła się w kalwinizmie. W ramach tej doktryny religijnej stworzonej przez Jana Kalwina nauka o predestynacji zakłada, że ludzie są od urodzenia predestynowani – czyli przeznaczeni – do zbawienia lub na potępienie. To, jak nam się w życiu wiedzie, jest tylko oznaką tego, co nas czeka po śmierci. Doktryna predestynacji zakłada, że choćbyśmy nie wiadomo jak się starali, i tak nie przeskoczymy naszego „zaklasyfikowania”. Kalwiniści tłumaczą to istnieniem Boskiego planu: ten, kto jest dobry, jest dobry, bo Bóg tak chciał, ten zaś, kto czyni źle, czyni tak również z woli Boga.

Najważniejsi filozofowie

Erazm z Rotterdamu (1469-1536)

Sztandarowy filozof humanizmu, niekwestionowany przez swoich współczesnych autorytet w sprawach rozumu, także wzór postawy politycznej. Żył na przełomie XV i XVI w. Często przenosił się z miejsca na miejsce. Karierę zaczął jako zakonnik, szybko jednak opuścił klasztor i został zwolennikiem odnowy Kościoła. Najbardziej znane jego dzieła to satyra pod przewrotnym tytułem Pochwała głupoty, w rzeczywistości wychwalająca rozumne życie w umiarze i prostocie, oraz zbiór przysłów Adagia, rozbudowywany przez autora przez całe życie.

Co głosi Erazm z Rotterdamu?

Indywidualizm – każdy człowiek uznany jest przez Erazma za byt niepowtarzalny, odrębny i wartościowy.
Racjonalizm – rozum to według myśliciela z Rotterdamu jedyne przekonujące narzędzie ludzkiego poznania, tylko za jego pomocą można dochodzić prawdziwych rozwiązań.
Tolerancję – każdy ma według Erazma prawo do własnego rozumowania, dróg do prawdy jest wiele, nie wolno zatem nikomu niczego narzucać ani zwalczać niczyich poglądów inaczej, niż polemizując, dyskutując.
Irenizm – pacyfizm w wersji renesansowej: przekonanie, że siłowe rozwiązywanie konfliktów jest niezgodne z rozumem.

Tomasz Morus (1478-1535)

Angielski dworzanin, polityk, humanista. Doszedł nawet do godności lorda kanclerza. Kiedy odmówił złożenia przysięgi królowi Henrykowi VIII jako głowie nowego angielskiego Kościoła, został oskarżony o zdradę stanu, uwięziony i skazany na śmierć. W 1935 r. kanonizowany.

Dziś pamiętamy More’a przede wszystkim jako autora Utopii. W dziele tym opisuje wymyśloną przez siebie społeczność, rządzącą się według niespotykanych wówczas praw. Mieszkańcy Utopii żyją w społeczeństwie bezklasowym, opartym na równości i powszechnej pracy. W utopijnym państwie panuje kult edukacji. Prócz tego panuje w nim tolerancja religijna, a wychowaniu obywateli przyświeca pogarda dla bogactw i kult szczęścia. Państwo opisane przez More’a wykazuje jednak wyraźne cechy totalitarne. Ma silną władzę centralną, ograniczającą nawet swobodę poruszania się obywateli. Cały kraj podzielony jest na ścisłe okręgi administracyjne. Spora część systemu socjalnego Utopii opiera się na pracy więźniów. Dodatkowo, „szczęśliwa wyspa” prowadzi ciągłą politykę zdobywania „przestrzeni życiowej” – podbijając okoliczne państwa.

Od tytułu dzieła More’a, będącego zarazem nazwą opisanej w nim krainy, utopiami zaczęto nazywać inne podobne projekty. Z kolei jako antyutopię określamy dzieło przedstawiającą pesymistyczną wizję społeczeństwa przyszłości, rządzonego na ogół totalitarnie i żyjącego w stanie upadku kultury i wartości; najsłynniejsze przykłady to Rok 1984 George’a Orwella i Nowy wspaniały świat Aldousa Huxleya.

Niccolò Machiavelli (1469-1527)

Florencki filozof polityczny, historyk i dyplomata, który stworzył nowoczesne pojęcie państwa, a jednocześnie opracował specyficzną doktrynę polityczno-filozoficzną, nazwaną od jego nazwiska makiawelizmem. Słowo to na ogół nie kojarzy nam się najlepiej – bo i koncepcja Machiavellego najsympatyczniejsza nie była. W traktacie Książę z 1532 r., odwołując się do przykładów z historii Rzymu, Machiavelli sformułował wiele rad dla władców i polityków, które najlepiej streszcza jego naczelna zasada „cel uświęca środki”. W ujęciu Machiavellego dobry władca dla osiągnięcia swoich celów politycznych nie cofnie się przed niczym – ani przed zdradą, ani przed skrytobójczym mordem, ani przed pacyfikacją bezbronnych. Tylko to, zdaniem filozofa, zapewni prawdziwą skuteczność i szacunek poddanych. Sam Machiavelli uzasadniał swoją paskudną doktrynę, twierdząc, że równie paskudna jest natura człowieka. Ludzie, według niego, są z natury ogarnięci żądzą posiadania i władzy – zdradliwi, przekupni, nieprzewidywalni i krwiożerczy. A więc ten, kto nimi rządzi, musi ich jeszcze pod tym względem przewyższyć. Dopiero wtedy ma szansę na utrzymanie władzy i posłuch wśród nich. Dziś znajdujemy dla filozofii Machiavellego jeszcze jedno uzasadnienie: ówczesne Włochy składały się z dziesiątków małych księstw i republik, toczących ze sobą nieustanne wojny i wykańczających się nawzajem na wszelkie możliwe sposoby. W takim świecie rzeczywiście utrzymać się mogli tylko władcy bezwzględni.

Dziedzictwo klasycyzmu

Renesans to czas klasycyzmu – czyli reguł tworzenia opartych na wzorach starożytnych, czerpanych z poetyk Arystotelesa i Horacego. Klasycyzm potrwa zresztą jako osobny nurt w literaturze aż do początków wieku XIX, po raz kolejny stając się nurtem dominującym w oświeceniu.

Gatunki literackie renesansu zaczerpnięte z antyku

Anakreontyk
Utwór sławiący uroki życia. Jego kontynuacje znajdujemy w biesiadnych i erotycznych fraszkach Kochanowskiego, a także w niektórych jego pieśniach.

Elegia
Elegie miłosne tworzył w starożytności m.in. Owidiusz. Od renesansu elegia to utwór będący smutnym rozpamiętywaniem lub skargą. Fragmenty elegijne odnajdziemy w Boskiej komedii. Pisywali też elegie renesansowi poeci łacińscy, np. Klemens Janicki, twórca Elegii o sobie samym do potomności.

Pieśń
Zaczerpnięta od Horacego, który nadał swym pieśniom tytuł Carmina. Z pieśni zbudowana jest Boska komedia Dantego. Kochanowski wykorzystuje sam gatunek, a także tłumaczy utwory Horacego.

Tren
Ten starogrecki gatunek poezji żałobnej znalazł swoją kontynuację w cyklu trenologicznym Jana Kochanowskiego.

Sielanka
Szymon Szymonowic, autor Żeńców, wprowadza w renesansie polską nazwę gatunku – sielanka. Inna ważna sielanka tego czasu to Jana Kochanowskiego Pieśń świętojańska o Sobótce.

Poemat epicki
Wywodzi się ze starożytnego eposu homeryckiego i średniowiecznej epiki rycerskiej. Dwa najwybitniejsze poematy epickie (eposy) XVI w. to Orland szalony Ariosta i Jerozolima wyzwolona Tassa.

Tragedia
Najbardziej znane przykłady z tego okresu to Odprawa posłów greckich Kochanowskiego, ale także Król Lear Szekspira – w wielu punktach zbieżny z antyczną wizją tragedii.

Przewodnik po klasycystycznej poetyce i pisarstwie renesansu

Mimesis

Pojęcie zaczerpnięte z antycznej Poetyki Arystotelesa. Oznacza „naśladownictwo”. Zgodnie z tą zasadą sztuka powinna odzwierciedlać świat – naśladować rzeczywistość. W klasycznej literaturze nie ma zatem miejsca na fantastykę i wykraczanie poza granice realności. W ujęciu Horacego zasadę tę streszczają słowa ut pictura poesis (aby poezja malowała). Według niego poeta ma być kimś w rodzaju malarza, który zamiast pędzla używa pióra, a zamiast farb – słów. Efektem jego pracy ma być wierny – ale przy tym piękny! – obraz rzeczywistości.

Decorum

Kolejna zasada z poetyk antycznych, znana nam jako zasada odpowiedniości (stosowności) stylu. Zgodnie z nią o kunszcie twórcy świadczy to, czy potrafi dokładnie dopasować styl utworu do jego treści. W związku z nią wyróżniano trzy podstawowe odmiany stylu:

styl wysoki – nacechowany patosem, górnolotny, przeznaczony do pisania o kwestiach wzniosłych, poważnych, charakterystyczny dla gatunków takich jak oda czy tragedia;
styl średni – subtelny, elegijny, spokojny i stonowany lub radosny i euforyczny, przeznaczony do obrazowania nastrojów i uczuć, do zastosowania na przykład w pieśniach;
styl niski – niestroniący od kolokwializmów, obrazowy, żywy, celny i błyskotliwy, charakterystyczny dla epigramatów i bajek.

Była żelazną regułą renesansu. Petrarka, pisząc sonety do Laury, posługiwał się stylem elegijnym. Kochanowski, pisząc pieśni – średnim. W tragediach klasycystycznych stosowano styl wysoki. Łamał tę regułę Szekspir.

Horacjanizm

To pojęcie wiąże się oczywiście z Quintusem Horatiusem Flaccusem, żyjącym w ostatnim stuleciu poprzedniej ery wielkim rzymskim poetą, znanym dziś jako Horacy. Twórcy renesansu, między innymi Petrarka i Kochanowski, uważali go za niedościgłego mistrza kunsztu poetyckiego. Swoje zasady konstruowania utworów i rady dla innych poetów zawarł Horacy w Liście do Pizonów. Znajdziemy w nim wizję poezji, która cechuje się zwięzłością, spójnością i potrafi zapanować nad odczuciami odbiorcy. Sformułowana przez poetę zasada docere et delectare (bawić i uczyć) to z kolei jedna z pierwszych formuł literackiego dydaktyzmu. W pozostałej części utworu Horacy przedstawia swoją wersję zasad Arystotelesowskiej poetyki. Co niezmiernie ważne dla renesansu, także literacki gatunek pod nazwą pieśń jest autorskim tworem Horacego. A zatem horacjanizm renesansowy to świadome nawiązywanie do twórczości starożytnego mistrza, a jednocześnie przyjęcie jego wizji świata i sposobów jego przedstawiania.

Retoryka

Niezwykle popularna już w starożytności nauka o formułowaniu wypowiedzi. W antyku stanowiła podstawę wykształcenia. Zajmowano się nią już w VI w. p.n.e. Umiejętność składnego i skutecznego formułowania mów była niezbędna w działalności politycznej i publicznej. Renesansowi humaniści przywrócili retoryce jej dawną wartość – wprowadzając ją jako przedmiot edukacji do opanowanych przez siebie uniwersytetów, na przykład w Padwie, Bolonii i Oksfordzie. Studiowali zatem retorykę wszyscy szesnastowieczni studenci. Na zajęciach z niej mówiono przede wszystkim o tradycji mów antycznych – Cycerona i Kwintyliana, a także uczono o tzw. tropach. Tropy to po prostu rozmaite retoryczne chwyty zmierzające do wzbudzenia zaciekawienia słuchaczy i przekonania ich do swoich racji.

Retoryka miała wielki wpływ na ukształtowanie się literatury klasycystycznej – przejęte z niej wzory stosowano w poezji okolicznościowej i w epistolografii, czyli sztuce pisania listów; przykład: listy Abelarda czy Erazma z Rotterdamu. Z kolei w utworach fabularnych – jak Boska komedia czy Orland szalony – bohaterowie wypowiadają się w sposób zgodny z prawidłami tej sztuki, co dziś sprawia wrażenie sztuczności i nadęcia, wówczas jednak było świadectwem literackiego kunsztu.

Wiersz sylabiczny

Ci spośród pisarzy renesansowych fascynujących się twórczością starożytną, którzy zdecydowali się na tworzenie dzieł w językach narodowych, mieli jeden poważny problem. Nie mogli mianowicie oddać w swoich językach specyficznej rytmiki poezji antycznej. Zarówno bowiem w Grecji, jak i w Rzymie rytm wiersza opierał się na zmiennej długości czasu trwania samogłosek. W językach nowożytnych natomiast zjawisko to nie zachodzi. Twórcy renesansu musieli zatem wymyślić coś własnego. Stworzyli tak zwany sylabiczny system wersyfikacyjny – pozwalający na rozmaite wariacje na temat rytmu wiersza, urozmaicenie go i stosowanie wyrafinowanych środków stylistycznych. System ten pozostał podstawowym sposobem budowy wiersza w poetyce klasycystycznej – aż do wieku XIX. Cechują go:

stała liczba sylab w poszczególnych wersach;
obecność średniówki, czyli akcentowanego podziału wersu, w wersach dłuższych niż ośmiosylabowe;
dążenie do zachowania stałego akcentu w określonych miejscach wersu, np. w klauzuli.

Efekty zastosowania tego systemu to powstanie rozmaitych sposobów wersyfikacji odpowiadających tym antycznym, większa możliwość urozmaicania twórczości, a także możność stosowania przerzutni. Jednym z pierwszych utworów sylabicznych jest Boska komedia Dantego. W Polsce sylabizm stosował we wszystkich niemal utworach poetyckich Kochanowski.

Liryka epigramatyczna

Epigramat to starogrecki gatunek literacki, stworzony przez Simonidesa z Keos. Wywodzi się od słynących z lakoniczności greckich epitafiów. To zwięzły i kunsztowny utwór zawierający wyraźną puentę, w klasycznej wersji mający postać dwu- albo czterowersu. Już w starożytności liryka epigramatyczna podlegała przemianom. Można na przykład zaliczyć do niej część anakreontyków – krótkich utworów biesiadnych i erotycznych nazwanych od imienia ich słynnego twórcy, Anakreonta. W renesansie epigramaty mają bogatą reprezentację.

Erazm z Rotterdamu zawiera je w tomie Adagia.
Jan Kochanowski utwory tego typu nazywa fraszkami, wprowadzając do polszczyzny nazwę gatunku i wzór stylistyczny.
Mikołaj Rej zaś utwory o analogicznym charakterze określa mianem figlików.

Literatura parenetyczna

Nurt literacki zajmujący się prezentacją określonych, godnych naśladowania, wzorów osobowych. Znany ze średniowiecza, choć utwory parenetyczne popularne były także w antyku, a reprezentować je mogą Prace i dnie Hezjoda, zawierające wizję idealnego rolnika. W renesansie także powstawały utwory parenetyczne. Sztandarowym ich przykładem jest Dworzanin (Il Cortegiano) Baltazara Castiglionego, przedstawiający wzorcowego dwornego pana i idealną dworską damę. W Polsce literaturę tego typu tworzył Mikołaj Rej, autor Żywota człowieka poczciwego, w którym prezentuje wizję godnego naśladowania ziemianina.

Literatura pastoralna (łacińskie pastoralis = pasterski)

Przedstawia pasterzy lub rybaków, myśliwych, wieśniaków, którzy żyją w oddaleniu od wielkich skupisk ludzkich w spokoju i w zgodzie z naturą. I ten nurt literacki wywodzi się ze starożytności. Z jednej strony z twórczości epickiej Hezjoda, z drugiej – z greckiej twórczości, żyjącego w III w. p.n.e., Teokryta; od tego ostatniego pochodzi też nazwa podstawowego gatunku tego typu literatury, idylli, po polsku nazwanej – w renesansie właśnie – sielanką. Teokryt traktował sielankę bądź jako realistyczny obrazek z życia wsi, bądź jako formę literackiej maski dla aktualnych problemów społecznych. Z kolei Wergiliusz, twórca rzymski, uczynił przedmiotem sielanki życie pasterzy w idealnej krainie Arkadii. W renesansie prócz Szymonowica sielanki tworzył także Kochanowski. Do epiki rustykalnej nawiązywał Rej w Żywocie człowieka poczciwego.

Dramat klasyczny

Arystoteles w Poetyce wyłożył podstawowe – obowiązujące przez całą starożytność – zasady konstruowania dramatu. Znamy je także z utworów klasyków dramatu greckiego: Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa i Arystofanesa. Przypomnijmy ich podstawowe założenia.

Dramat dzieli się na tragedię – pisaną stylem wysokim, opowiadającą o osobach wysokiego rodu w obliczu potężnych dylematów tragicznych, oraz komedię – napisaną w stylu niskim i mającą bawić.

W dramacie obowiązują trzy jedności.
- Jedność czasu oznacza, że akcja dramatu powinna się rozegrać w czasie jednej doby.
- Jedność miejsca oznacza, że akcja musi odbywać się w jednym miejscu.
- Jedność akcji oznacza, że wydarzenia muszą następować w logicznej kolejności – bez retrospekcji i wybiegania w przyszłość.

Prócz tego obowiązywały ścisłe reguły dzielenia tragedii na epejsodiony (wystąpienia postaci dramatu, pierwotne akty) i stasimony (pieśni chóru), akcję otwierał prologos, a zamykał exodos.

Antyczne reguły tworzenia dramatów obowiązywały także renesansowych i późniejszych klasycystów. Stosował je np. Kochanowski w Odprawie posłów greckich i siedemnastowieczny tragik Racine. Świadomie łamał i reformował Szekspir – wielki rewolucjonista dramatu.

Uporządkowanie lektur powszechnych

Francesco Petrarka, Sonety do Laury

Cykl kilkudziesięciu sonetów, w których poeta wykłada swoją wizję miłości, zwracając się do wyidealizowanej postaci kobiecej, Laury, opisując ją i składając jej hołdy. Charakteryzuje te sonety niezwykle wysoki kunszt poetycki i obrazowa wyobraźnia. Ich podstawowym tematem jest idealna, choć niespełniona, wieczna miłość do anielskiej damy. Miłość ta jednak przynosi prócz rozkoszy także cierpienie, odbiera zmysły, zaćmiewa rozum, czyni niewolnikiem. Jednak jest wartością sama w sobie, poeta nie wyobraża sobie bez niej życia.

W Sonetach… mamy do czynienia z bogactwem tak zwanych motywów petrarkistycznych – zastosowanych przez poetę porównań i metafor miłosnych, które zaciążyły na całej późniejszej europejskiej poezji erotycznej i znalazły niezliczonych naśladowców. Oto kilka z nich:

porównanie miłości do ognia;
porównanie miłości do burzy;
paradoksy erotyczne – miłość to jednocześnie trucizna i słodycz, ogień i lód, rozkosz i cierpienie;
połączenie platonicznej tęsknoty ze sprzeczną wobec niej zmysłowością.

Sama forma sonetu w wersji, w jakiej stosował ją Petrarka, ukształtowała się we Włoszech w XIII w. Sonet włoski to czterozwrotkowy utwór liryczny o konstrukcji sylabicznej. Dwie pierwsze strofy mają po cztery wersy i stanowią opisową prezentację jakiegoś obrazu lub obiektu, dwie pozostałe mają po trzy wersy i stanowią refleksję na temat treści zawartych w dwóch poprzednich strofach. Prócz tego znane są dwa inne typy sonetu: francuski, który stosował np. Kochanowski, i angielski, stanowiący domenę Szekspira..

Dante Alighieri, Boska komedia

Ludovico Ariosto, Orland szalony

Epicki poemat, nad którym Ariosto pracował aż do śmierci. Jego bohater, rycerz Orland – czyli włoska wersja Rolanda – szuka przygód, a zarazem, dosłownie do szaleństwa, kocha piękną panią Angelikę. Początkowo na plan pierwszy wysuwa się wątek miłosny: Orland stara się o względy swej wybranki. Gdy jednak ta wychodzi za mąż za kogoś innego, bohater popada w obłęd i, całkiem dosłownie, gubi rozum. Po wielu perypetiach zguba odnajduje się wreszcie… na Księżycu, skąd, z pomocą skrzydlatego rumaka, zostaje przywieziona w szczelnie zamkniętej butelce. Jak widać, Ariosto komponował swój poemat z pewnym dystansem – mówi się nawet o ironii ariostycznej. Zarazem jednak snuje ciekawe rozważania na temat szaleństwa, tworząc postać obłąkanego przez wielu porównywaną z Hamletem.

Utwór ma luźną, nieuporządkowaną kompozycję. Autor swobodnie przechodzi od konwencji realistycznej do fantastycznej, skacze po tematach, porzuca niektóre wątki, o innych przypomina sobie dopiero po pewnym czasie. Niezwykle ważnym elementem poematu są dygresje – to właśnie one stanowiły wzór dla Słowackiego, gdy pisał Beniowskiego, poemat dygresyjny. Prócz tego mówi się o tekście Ariosta jako prekursorskim wobec utworów barokowych, zwłaszcza reprezentujących kierunek zwany marinizmem.

Giovanni Boccaccio, Dekameron

Dziesięcioro młodych ludzi, siedem dam i trzech panów, przybywa do wiejskiej willi, by schronić się tam przed szalejącą we Florencji zarazą. Z nudów postanawiają, że przez najbliższych dziesięć dni codziennie wybierać będą jakiś temat i każde z nich opowie związaną z nim historię. Tak właśnie zaczyna się, ukończony w roku 1353, Dekameron Boccaccia, dzieło o kompozycji ramowej: streszczona wyżej historia stanowi ramę kompozycyjną cyklu stu nowel – po dziesięć na każdy dzień.

Dekameron to zbiór odznaczający się niesłychanym bogactwem treści. Głównym tematem cyklu jest jednak miłość – rozumiana na wszelkie możliwe sposoby.

Większość miłosnych nowel Boccaccia koncentruje się wokół jednego z czterech następujących motywów:

Miłość młodych. Niczym historia Romea i Julii – związek młodych kochających się w ukryciu. Na ogół wszystko kończy się dobrze, choć bywa też inaczej. Największym zagrożeniem dla kochanków są… rodzice!

Miłość nieszczęśliwa. Mężczyzna zżerany nieodwzajemnioną namiętnością czepia się wszelkich sposobów, by pozyskać sobie wybrankę. Możliwe są dwa zakończenia. Pierwsze: dzięki cierpliwości, sprytowi i wytrwałości udaje mu się. Drugie: wybranka pozostaje niezłomna, ale za to spotyka ją kara. Według Boccaccia nieczułość jest grzechem!

Miłość mężatki. Bohaterką jest na ogół młoda dziewczyna poślubiona starcowi lub nudziarzowi. Zawsze znajdzie sposób, by nawiązać romans i wystrychnąć na dudka głupawego męża. Nie ma litości dla rogaczy!

Miłość duchownych. To z kolei seria sprośnych utworów o wyczynach seksualnie wygłodniałych zakonnic i księży. Boccaccio uważał celibat za niebezpieczne wynaturzenie wypaczające ludzką seksualność.

Erotyczna wyobraźnia Boccaccia nie zna granic. Wierność nie jest dlań zaletą, a o wartości człowieka świadczy zręczność w nawiązywaniu kontaktów erotycznych.

Ponadto pamiętać trzeba o, dość cnotliwej akurat, noweli Boccaccia pod tytułem Sokół, uznanej za arcydzieło i wzorzec gatunku. Według dziewiętnastowiecznych teorii kilkakrotne pojawienie się w tym utworze motywu sokoła świadczy o doskonałym wyczuciu techniki pisarskiej. Dziewiętnastowieczni pisarze głosili więc tzw. teorię sokoła, zgodnie z którą w prawdziwie udanej noweli nie może zabraknąć podobnego motywu przewodniego.p

Jakie tematy podejmuje Boccaccio w Dekameronie?

Baltazar Castiglione, Dworzanin

Parenetyczny dialog, którego uczestnicy wymieniają się uwagami na temat zachowań i umiejętności wzorowego dworzanina. To swoisty renesansowy podręcznik savoir-vivre’u dla wysoko urodzonych. Zawiera pochwałę erudycji i wszechstronności. Prócz tego – zbiór porad, jak być szarmanckim wobec dam i jak tę szarmancję wykorzystać w celu… pozyskania sobie ich względów. Znaczna część utworu poświęcona jest teorii dwornego flirtu. To jednak nie wszystkie zalety, jakimi odznacza się dworny szlachcic. Musi on jeszcze potrafić odpowiednio się zachować w sytuacjach oficjalnych. Prócz tego powinno go cechować subtelne poczucie humoru i pewna doza złośliwości. Nade wszystko zaś liczy się ogólna kultura i orientacja w modach.

Dworzanin tłumaczony był na polski przez Łukasza Górnickiego, który jednak porzucił oryginalną część poświęconą zachowaniom dwornych pań. Uważał bowiem, że Polki są zbyt pruderyjne, by korzystać z zawartych w niej rad.

Michel de Montaigne, Próby

Ten utwór, wydany w roku 1580, po francusku zatytułowany Essais – dał początek nowemu gatunkowi literackiemu, esejowi.

Dzisiejszy esej to gatunek z pogranicza literatury i filozofii, próba osobistej wypowiedzi na dowolny temat w luźnej, lecz atrakcyjnej formie, dającej prawo do skojarzeń i dygresji. Utwór taki nie musi jednoznacznie rozstrzygać problemu, którego dotyczy.

Podobnie było z Próbami Montaigne’a. Jego refleksje można zaliczyć do kręgu tekstów powstałych pod wpływem starożytnej filozofii sceptyków. Podobnie jak oni wątpił w możliwości ludzkiego poznania i uważał, że każda prawda ma swoje zaprzeczenie. W takim świecie najważniejsza jest równowaga wewnętrzna – dążenie do życiowej harmonii, zachowanie umiaru. Poglądy Montaigne’a cechuje sceptyczny racjonalizm. Uważał on, że wśród wszystkich niewystarczających narzędzi ludzkiego poznania to rozum właśnie zasługuje na największe zaufanie. Jednocześnie wypowiadał się na tematy ściśle literackie. Z poetów cenił najbardziej Horacego i Owidiusza, z filozofów – Platona i Senekę. Jeśli chodzi o literaturę współczesną, polecał dzieła Boccaccia i Rabelaisgo.

François Rabelais, Gargantua i Pantagruel

Wielu uważa, że to najzabawniejsze dzieło renesansu. Księgi tej wieloczęściowej epopei satyrycznej ukazywały się kolejno przez ponad trzydzieści lat. Jej bohaterami są dwa groteskowe tytułowe olbrzymy – obdarzone wielkim apetytem (Gargantua) i pragnieniem (Pantagruel). Ich perypetie są pretekstem do ukazania wad społeczeństwa i ludzkich śmieszności. Opisane są językiem kolokwialnym, niepozbawionym wulgaryzmów. Już na samym początku znajdziemy rozważania na temat wykorzystania rozmaitych elementów rzeczywistości, na przykład żywego kota w charakterze… papieru toaletowego. Poczciwe olbrzymy wymyślają też zabawne własne określenia dla nieznanych im – ale za to znanych czytelnikowi – zjawisk. Towarzyszem ich wędrówki jest sprytny Panurg – specjalista od wyłudzania pieniędzy.

Według Michała Bachtina przygody olbrzymów są elementem „ludowej kultury śmiechu” w renesansie. Z kolei zwolennicy teorii ludycznych – czyli dotyczących zabawy – autorstwa Johana Huizingi lubią rozpatrywać tę epopeję w kontekście późnośredniowiecznych tradycji karnawałowych.

Twórczość Williama Szekspira

Zobacz:

Renesans – życiorys kultury

Cechy epoki renesansu

Idee renesansu

Renesans w Europie

Jak wydarzenia epoki wpłynęły na życie ludzi renesansu?