Mini-CV
- 23 kwietnia 1564 – narodziny poety.
- 1582 – zawarcie małżeństwa.
- 1588 – wyprowadzka do Londynu.
- 1593 – oficjalny debiut Wenus i Adonis.
- 1594 – członek Trupy Lorda Szambelana.
- 1596 – nadanie jego rodzinie herbu.
- 1599 – otwarcie teatru The Globe.
- 1613 – pożar teatru.
- 1613 – powrót do Stratford.
- 1616 – śmierć.
Na tle epoki
William Szekspir tworzył w epoce renesansu , wystąpił na arenie życia literackiego w ostatniej dekadzie szesnastego wieku. Cała jego twórczość obejmuje lata 1590-1613, a największe osiągnięcia możemy umiejscowić w latach 1594 – 1608. Jest jednym z najważniejszym twórców epoki, jest niewątpliwie najsłynniejszym twórcą swej epoki i wciąż jednym z najbardziej poczytnych dramaturgów, najchętniej wystawianym przez teatry całego świata.
Biografia
Urodził się w 1564 roku w Stratford (23 kwietnia 1564). Był jednym z ośmiorga dzieci: Gilbert, Ryszard, Edmund, Anna, Joanna, dwie zmarłe w wieku dziecięcym córki, no i William. Wykształcenie Szekspira jest, oczywiście, jak cała jego biografia owiane tajemnicą… Mieszkał z rodzicami i rodzeństwem w Stratford przy Henley Street. Na pewno chodził do miejskiej szkoły, a później do miejskiego (zwyczajnego) gimnazjum lub gimnazjum na wysokim poziomie dla najzdolniejszych. Jesteśmy jednak pewni, że był zdolnym uczniem – to opinia egzaminatora „Większy z niego mędrek”, „Niesłychaną ma pamięć”. Szekspir bardzo wcześnie się ożenił z bardzo prozaicznego powodu – ciąża przyszłej żony. Szekspir był niepełnoletni i musiał mieć zgodę ojca. 27 lutego 1582 wziął ślub Anną Hathaway, która była od niego starsza o 7 lub 8 lat. Jednak nawet ta sfera życia nie jest dla nas jasna – pojawia się tajemnicza postać Anny Whateley (Czy w ogóle taka istniała? A może tworzyła razem z żoną Williama i nim samym trójkąt małżeński?). Chrzest jego pierwszego dziecka odbył się 26 maja 1583 roku. Od stuleci już badacze szekspirowscy nazywają okres czternastu lat 1574 – 1588 nieznanymi latami”, straconymi latami”. Znane są różne hipotezy: był rzeźnikiem, skrybą w biurze, kłusownikiem, nauczycielem prowincjonalnym lub aktorem w Lacashire…
W 1588 roku przybył do Londynu i został członkiem Queens Men (Słudzy Królowej). Później został członkiem Trupy Lorda Szambelana pod przewodnictwem Richarda Burbuge’a. Był to najprawdopodobniej najlepiej zorganizowany, najmocniejszy finansowo i artystycznie zespół epoki. Według plotek (już zauważyliście, że większość informacji nie całkowicie pewna) Szekspir nie grał wiodących ról teatralnych, ale tzw. ogony, np. starego sługę w Jak wam się podoba?, ducha ojca Hamleta. Jednak według Bena Jonsona było inaczej. Ben Jonson to współczesny mu twórca, z którym Szekspir pojedynkował się na dowcip
W 1598 roku członkowie Trupy Lorda Szambelana byli zmuszeni do rozebrania swojego teatru, zwanego The Theatre. Z uratowanego drzewa stworzyli konstrukcję teatru wszech czasów Pod kulą ziemską (The Globe) w hrabstwie Middlesex, w Bankside Gmach miał dwa tysiące miejsc, nazwę The Globe otrzymał od postaci Herkulesa, umieszczonej nad wejściem, dźwigającej na swych plecach kulę ziemską. Szekspir był udziałowcem spółki aktorskiej, pobierał dziesiątą część dochodów. Był dramaturgiem, aktorem i kierownikiem handlowym dla swojego teatru. Na otwarcie przygotowano spektakl Henryk V. Lecz teatr został uwikłany w politykę… Ta historia związana jest z postacią hrabiego Essex. Brał on udział w wielu wyprawach przeciw Hiszpanii, ale nie odnosił sukcesów. W marcu 1599 roku hrabia ruszył na północ, a Szekspir z trybuny teatru The Globe w prologu aktu V Króla Henryka V nawiązał do jego osoby i jego misji. Jednak Essex znowu poniósł klęskę. Został skazany na pozbawienie wolności (pół roku). Ten sam hrabia 8 lutego 1601 roku wyruszył do londyńskiej City wzywając do obalenia Roberta Cecila i jego popleczników. Nie byłoby to ważne dla trupy gdyby nie fakt, że poprzedniego dnia zwolennicy Essexa zamówili sztukę – Króla Ryszarda II, a scena detronizacji miała posłużyć jako żagiew do buntu. Nie wyciągnięto wobec aktorów żadnych konsekwencji, ale hrabiego Essexa skazano na śmierć.
Duże zmiany dla Szekspira przynosiła śmierć królowej (24 marca 1601). Szekspir nie uronił jednak ani jednej łzy i nie dołączył do twórców piszących pośmiertne elegie. Po objęciu tronu przez Jakuba I (w 1603 roku) Trupa Lorda Szambelana stała się Trupą Jego Królewskiej Mości. Oznaczało to dla nich poprawę finansową – królowa była raczej skąpa – i ogromny prestiż. Zwiększyła się też liczba przedstawień: za panowania Elżbiety w latach 1590 – 1603 odegrano dziewięćdziesiąt przedstawień, a w latach 1603 – 1616 aż dwieście dziewięćdziesiąt dziewięć. Choć poeta wiódł życie w Londynie i choć swoją rodzinę odwiedzał dość rzadko (według źródeł raz w roku w Warwickshire) to jednak wciąż inwestował w okolicach miasta.
W 1597 kupił New Place – bardzo okazały dom. Nie zapominał też o swoich bliskich w 1596 roku wystąpił o przyznanie herbu dla jego rodziny (zapewne robił to z myślą o swoim synu, którego jednak przedwcześnie stracił). Herb Szekspira to: na złotym polu ukośny, czarny pas, na którym przedstawiono lancę (spear) nad tarczą srebrzysty sokół z rozpostartymi skrzydłami. A w 1605 roku dokonał swojej chyba największej inwestycji – kupił połowę dziesięcin w Stratfordzie za czterysta czterdzieści funtów. Dla waszej ciekawości dodam, że dochody Willa po 1599 roku wynosiły około dwustu funtów rocznie (przy czym, oczywiście, siła nabywcza funta była wtedy o wiele większa od obecnej). Status dignitatis Służebnika Sypialni Królewskiej, częste kontakty t dworem zmusiły Willa do zmiany mieszkania. Oczywiście, musiało być blisko teatru i musiało być raczej w dobrej dzielnicy, ponieważ poeta miał bardzo wyczulony węch, nie znosił obrzydliwych zapachów i odpadków miasta. Wybrał elitarną część miasta w pobliżu Cripplegale, w parafii świętego Olafa na rogu Silver Street i Monkwell. Zaprzyjaźnił się tam z rodziną D’Arenantów. Ich najmłodszy syn – William był chrześniakiem Willa, zrobił karierę jako poeta. Wedle plotek był naturalnym synem Szekspira…
W małżeństwie Szekspir miał troje dzieci: Zuzannę (1583) i bliźnięta (1585) Judytę i Hamneta (sic!). Hamnet niestety wcześnie zmarł (1596). Zuzanna była „wbrew swej płci” bardzo mądra i dowcipna, poślubiła w 1607 roku Johna Halla. Judyta poślubiła w 1616 roku Thomasa Quineya, który okazał się być bardzo kłopotliwym mężem i zięciem. Najpierw wzięli ślub w okresie postu za co zostali ekskomunikowani, miał też romans z Małgorzatą Wheeler i nieślubne dziecko. Oboje zmarli w tajemniczych okolicznościach. Quiney ściągał na rodzinę niepotrzebne skandale i wstyd. Bardzo ceniono jednak sztuki Szekspira, w 1613 roku wybrano siedem jego sztuk, min. Otello, Opowieść zimowa do obchodów ślubu księżniczki Elżbiety i Fryderyka. A w czerwcu 1613 roku zaplanowane były obchody dziesięciolecia koronacji. Will osobiście dawał wskazówki Johnowi Lowine’owi jak kreować postać Henryka (Król Henryk VIII), choć wtedy nie mieszkał już w Londynie. W 1613 roku przeprowadził się do Stratford. Jednak podczas tego przedstawienia na trzecim piętrze zapaliło się słomiane poszycie strzechy, w przeciągu godziny teatr przestał istnieć… W Stratford Szekspir według naukowców z Johannesburga na pewno palił fajkę, podobno palił też marihuanę! Ale palił ją tylko leczniczo…
23 marca 1616 roku Szekspir zmienił testament – równo miesiąc przed swoją śmiercią – testamencie chciał uniezależnić swoją córkę Judytę od męża (bardzo postępowe jak na tamte czasy). Zapisał „drugie co do jakości” łoże na rzecz żony. Niektórzy dopatrują się w tym akcie zemsty poety na niej, ale to łoże to po prostu łóżko na którym spali, prawdopodobnie ona sama chciała by dokonał tego zapisu, by mogła je zatrzymać (miała prawo do jednej trzeciej majątku męża). Ale testament uwzględniał też dwóch kolegów – aktorów z Trupy Jego Królewskiej Mości, byli to John Heminges i Henry Condell. Otrzymali pierścienie, które były symbolem ważnego zadania do wykonania powierzonego przez umierającego. To oni wydali pierwsze Folio w 1623 roku, to oni uratowali około połowy sztuk dramatycznych Szekspira. Wypełnili swoje zadanie. Szekspir umarł 26 kwietnia w 1616 roku w wieku 53 lat (w podeszłym jak na owe czasy wieku).
Twórczość:
Twórczość Szekspira można podzielić na okresy:
- okres eksperymentalny 1590-1594
(nauka kunsztu, poszukiwanie) Poskromienie złośnicy, Henryk IV
- okres komedii 1594-1599
Sen nocy letniej, Jak wam się podoba?
- okres wielkich tragedii 1599-1608
Juliusz Cezar, Hamlet, Makbet, Otello, Król Lir
- okres pogodzenia się ze światem 1609-1613
Burza, Henryk VIII
Trzeba wiedzieć, że teatr szekspirowski (w ogóle teatr elżbietański) był zupełnie nową jakością. Zaszły w nim znaczące zmiany w stosunku do teatru antycznego. Przede wszystkim zerwano z trzema jednościami: czasu, miejsca, akcji. Pojawiła tematyka współczesna i historyczna, nowa budowa dramatu – podział na akty i sceny. Wprowadzono świat fantazji (duchy, czarownice itp.), bohatera, który daje się ponieść emocjom, a także sceny zbiorowe.
Sonety
Przyjrzyjmy się teraz bliżej sonetom Szekspira. Cykl sonetów składa się ze 154 utworów.
Orientacja tych sonetów ciąży bardziej w kierunku kultury antycznej niż ówczesnej. Wiemy, że na Szekspira duży wpływ wywarł Owidiusz, Szekspir na pewno miał poezje Owidiusza w tłumaczeniu Artura Goldinga, a najprawdopodobniej znał też oryginał łaciński. Należy jednak wykluczyć hipotezę o homoseksualizmie Szekspira (brak jakichkolwiek przesłanek), raczej część sonetów skierowanych do młodego mężczyzny to czysta platońska idea miłości mężczyzny do mężczyzny, pewna forma głębokiej przyjaźni. Być może pisał on je na zamówienie wynikające z mecenatu… Intrygująca jest także postać Czarnej Damy (Czy istniała? Czy była nią Lucy Negro lub Emilia Lanier?…)
Komedie
Komedie Szekspira zawierają w sobie tzw. „biegun tragiczny”, czyli nie są pozbawione konfliktu dramatycznego, zawierającego przesłanki potencjalnie tragicznej akcji. Występuje w Komedii omyłek, w Wieczorze trzech króli, w Wiele hałasu o nic, a w Jak wam się podoba! Taki element stanowi ramę całego utworu. Komedia Szekspira wiąże się pod jednym względem z tragedią Szekspira: u jej podłoża kryje się mianowicie poczucie konieczności ładu, rozumianego w najszerszym tego słowa znaczeniu, czy to będzie „ład serca”, czy też ład państwa i społeczeństwa.
Twórczość Szekspira w szczególny sposób bada rozległe tereny, jakie w obiektywnym świecie i w naszej świadomości mieszczą się pomiędzy złudzeniem a rzeczywistością. Jest tu wiele miejsca dla niepowtarzalnej poetyckiej zadumy nad losem człowieka, dla tolerancyjnej akceptacji niedoskonałości natury ludzkiej i stworzonej przez nią kultury. Wszystko to kształtuje jedyną w swoim rodzaju atmosferę komedii Szekspira.
Tragedie
Tego co dziś nazywamy „tragedią Szekspira”, „tragizmem Szekspirowskim”, Szekspir sam nie stworzył. W swym pełnym dynamiki rozwoju w niezwykle szczęśliwy sposób udoskonalił pewne wzorce stworzone przez poprzedników. Tragedia Szekspirowska jest doprowadzeniem do szczytu możliwości tego, co stworzyli jako nowy typ dramatu Christopher Marlowe i Thomas Kyd. Największe tragedie siedemnastowieczne Szekspira: Hamlet, Król Lear, Makbet to największe tragedie w ogóle.
Z jakichś powodów Szekspir zaprzestał raz na zawsze pisania tragedii i przerzucił się na nowy gatunek, dominujący w ostatnim okresie jego twórczości. Ten gatunek to tragikomedia.
Tragikomedie
Według większości badaczy ten okres twórczości Szekspira cechuje pewnego rodzaju zmęczenie. Pomiędzy faktem zmęczenia a zajęciem się wyłącznie tragikomedią mogą istnieć związki przyczynowo-skutkowe działające w obie strony. Szekspir mógł być zmęczony dlatego, iż przyszło mu pisać tragikomedie, jak i dlatego mógł przejść do pisania tragikomedii, że był zmęczony i że opuszczały go siły twórcze. Choć ta druga wersja nie jest tak oczywista, bo przejście do tragikomedii wiązało się z innymi wymogami repertuarowymi. Innym elementem zaprzeczającym zmęczeniu Szekspira jest doskonałość Burzy, która powstała także w ostatnim okresie.
Najważniejsze dzieła
Romeo i Julia
To utwór, który jest „czystą” tragedią, niebędącą jednocześnie kroniką dramatyczną. To prawdziwa tragedia miłości, tragiczna miłość Romea i Julii też piękna, nawet śmierć jest tutaj piękna. To nigdy niesłabnący i nieśmiertelny mit pięknej, romantycznej miłości dwojga młodych ludzi na tle wrogiego im świata. Wciąż mamy do czynienia z tym symbolem: nawiązania w literaturze, balet, nowe interpretacje teatralne, ale też w pop kulturze – chociażby film Romeo i Julia Baza Lurhmana utrzymany w poetyce MTV, to wiecznie żywy symbol. Tragedia, w której przeciwstawiają się sobie siły młodości i miłości sile starości i nienawiści. To wielka ironia tragiczna. Miłość Romea i Julii to prawdziwie romantyczna miłość, doskonały i niedościgniony wzorzec (o którym skrycie marzymy). To według wielu najwspanialszy poemat o miłości jaki zna literatura światowa, ale to też doskonały pod względem technicznym dramat.
Hamlet
To bogata wciąż odkrywana i odczytywana na nowo sztuka. Znajdziemy tu prawie wszystko: jest miłość tragiczna, krwawe wydarzenia, przemoc, melancholia, zastanawianie nad sensem życia, zemsta rodzinna, spisek. Wiecznie żywy. Hamlet to niewątpliwie arcydzieło angielskiego baroku, to sztuka „o tym, że się nie wie na pewno”, to księga niepewności. To szalenie popularna sztuka – chyba każdy aktor marzy o tym żeby zagrać Hamleta, ta rola się nie starzeje i nie nudzi – Kenneth Branagh zagrał Hamleta ponad 300 razy! Bo jak twierdzi: Hamlet to kwintesencja życia: Znamy cytaty z Hamleta, znamy jego bohaterów, ale wciąż możemy odczytywać go na nowo bez cienia znudzenia.
Makbet
To tragedia ludzkich namiętności: pragnienie władzy, ambicje, ale też strach. To strach w przypadku Makbeta, oprócz jego ambicji politycznej, pcha go do zamachu na życie Dunkana. Strach przed żoną, przed zlekceważeniem przez żonę jego męskości, strach jest też rezultatem wewnętrznych przeżyć Makbeta, związanych z tłumionymi wyrzutami sumienia. Przeżywa wewnętrzną udrękę. Ten bohater jest nie tylko obciążony hamartią, ale jest też zbrodniarzem.
Ale to też postać, która ma wolność wyboru. W tej sztuce odnajdziemy też ironię tragiczną: Makbet nie zna siebie w sposób doskonały, ani lady Makbet nie zna siebie, ale nawzajem znają się doskonale, ich dogłębne wzajemne poznanie jest zgubne. Makbet to wizja zła, to „Gigantyczne odbicie naszej grzesznej osobowości na niezmierzonym ekranie wszechświata” (John Dover Wilson). Ta sztuka sięga do najgłębszych i niechętnie ujawnianych pokładów naszej świadomości, gdzie następuje kontaminacja zła i dobra, piękna i ohydy.
Otello
To sztuka, która zbliża się do tzw. „tragedii domowej”, czyli takiej, w której prywatne sprawy (a nie publiczne) wysuwają się na pierwszy plan. Automatycznie kojarzy nam się z tematem zazdrości, też zazdrości nieuzasadnionej, posądzenie niewinnej kobiety o zdradę. Szekspir ukazuje tu wzajemny stosunek rzeczywistości i złudzenia. Odnajdujemy tu silne uczucia, intrygę, zmysłowość (same najciekawsze tematy!), ale jest to też pewnego rodzaju manifest Szekspira. To przeciwstawienie się elżbietańskim stereotypom Murzyna – łotra. W 1601 roku Elżbieta I wydała edykt zarządzający wypędzenie Murzynów i czarnych Maurów z Anglii. To akt zademonstrowania sprzeciwu wobec przesądów, realiów tego świata. Tolerancja, rasizm to wciąż aktualne problemy.
Zapamiętaj utwory
Komedie
• Komedia omyłek
• Dwaj panowie z Werony
• Poskromienie złośnicy
• Stracone zachody miłości
• Sen nocy letniej
• Kupiec wenecki
• Wiele hałasu o nic
• Jak wam się podoba
• Wesołe kumoszki z Windsoru
• Wieczór trzech króli
• Troilus i Kresyda
• Wszystko dobre, co się dobrze kończy
• Miarka za miarkę
Tragedie
• Tytus Andronikus
• Romeo i Julia
• Juliusz Cezar
• Hamlet
• Otello
• Król Lear
• Makbet
• Tymon Ateńczyk
• Antoniusz i Kleopatra
• Koriolan
Kroniki dramatyczne
• Henryk VI cz.II, cz.III, cz.I
• Ryszard III
• Ryszard II
• Król Jan
• Henryk IV cz.II
• Henryk V
• Henryk VIII
Tragikomedie/ Sztuki ostatnie
• Perykles
• Cymbelin
• Opowieść zimowa
• Burza
Twórczość niedramatyczna
• Poemat Wenus i Adonis
• Lukrecja, a właściwie Gwałt na Lukrecji
• Sonety
• Namiętny pielgrzym
• Feniks i gołąb
Miejsca
- Stratford – rodzinna miejscowość, z którą był związany do końca życia, osiedlił się tam z powrotem w 1613 roku, wciąż tam inwestował.
- Londyn – miejsce pracy i triumfu, rozwoju.
- Teatr The Globe – ukochany teatr, to w nim wystawiane były jego sztuki, niestety spłonął.
- Dwór królewski – tu też wystawiane były jego sztuki, to prawdziwy triumf Szekspira.
Zajęcia
Szekspir zarabiał pieniądze w późniejszym okresie życia jako autor tekstów, czasem też reżyser sztuk teatralnych, ale w czasie tzw. lat straconych nie wiadomo dokładnie czym się zajmował (a przecież musiał z czegoś żyć!). Istnieją hipotezy, że pracował w rzeźni, w biurze, w szkole lub jako kłusownik, lub aktor… Niestety nie wiadomo. Jednak Szekspir na pewno posiadał swego opiekuna i mecenasa, z którym łączyła go głęboka przyjaźń, był to hrabia Southampton. Właśnie jemu Szekspir poświęcił część swoich sonetów, a także poematy Wenus i Adonis i Lukrecja (1594). Należy pamiętać, że Szekspir czynił duże inwestycje w nieruchomości.
Jego pięć minut
Sławę Szekspir zyskał już w 1594 roku, w grudniu wystąpił w swej sztuce przed królową, która później życzyła sobie, by grywali u niej aż sześć razy rocznie. Publiczność Londynu również uważała, że najpiękniejsze widowiska można obejrzeć w Teatrze Ryszarda Burbage’a. Wyczekiwała chorągwi, która zwiastowała premierę. Wielkim powodzeniem cieszyły się: Romeo i Julia, Sen nocy letniej, Kupiec wenecki. Szekspir zyskał wielką popularność komediami i kronikami. W 1598 ukazał się rodzaj kalendarza, przegląd bieżącej literatury, w encyklopedycznym zestawieniu Szekspir został wymieniony aż 9 razy.
Zapamiętaj!
William Szekspir jest twórcą wszech czasów.
- Miłość, nienawiść, zazdrość, zdrada, władza, ambicja, lęk, zbrodnia, zemsta, pazerność, słabość, siła… oto tematy tego pisarstwa. Dzięki nim Szekspir nie tylko wyprzedził swoją epokę o dwa wieki, ale w ogóle wyzwolił się z oków czasu.
- Stał się twórcą uniwersalnym dla każdej epoki i dla każdej przestrzeni. Chociaż często sięgał do konkretnych motywów z mrocznej historii Anglii, zawsze poszukiwał w nich odwiecznych ludzkich dylematów, uczuć, żądzy i namiętności. Był bowiem nie tylko doskonałym obserwatorem rzeczywistości zewnętrznej, był przede wszystkim genialnym psychologiem.
- Umiejętność analizowania ludzkiej duszy, odgadywania ukrytych pragnień zrodziła w efekcie serię wspaniałych dramatów: Makbeta, Hamleta, Romea i Julię, Otella, Króla Lira…
- Obok głębokiej psychologii odznaczały się również nowatorskimi pomysłami w zakresie formy. Szekspir był bowiem także śmiałym eksperymentatorem, nie respektował klasycznego rygoryzmu i stworzył własny model teatru, który od imienia panującej wówczas królowej Elżbiety zyskał nazwę teatru elżbietańskiego.
Zobacz: