Przed pracą klasową – synteza epoki renesansu

Przed pracą klasową – synteza epoki renesansu

1. Krąg zainteresowań renesansu
2. Obraz wsi w literaturze renesansu
3. Jakie konflikty społeczne ukazuje literatura renesansu?
4. Motyw władzy i różne portrety władców w literaturze renesansowej
5. Wypowiedzi patriotyczne myślicieli renesansu
6. Filozofia renesansu w literaturze epoki
7. Wizje świata i człowieka w literaturze renesansowej
8. Związki renesansu polskiego z antykiem
9. Recepcja literatury renesansu przez współczesnych

1. Krąg zainteresowań renesansu

O ojczyźnie pisali:

• Jan Kochanowski, np. Odprawa posłów greckich,
• Andrzej Frycz Modrzewski, np. O poprawie Rzeczypospolitej,
• Mikołaj Rej,
• Piotr Skarga.

O filozofii istnienia, konstrukcji wszechświata i o człowieku:

• Mikołaj Rej,
• Jan Kochanowski – harmonijna, pełna ładu, reguł przyrody, misterna struktura,
• Mikołaj Sęp-Szarzyński – istnienie jako walka z pokusami, żywot ludzki kruchy i pełen tajemnic,
• Jan Kochanowski – Treny – załamanie renesansowej wizji ładu wszechświata i powrót do niej.

O wzorcach postępowania (pareneza):

• Mikołaj Rej dał nam wzór ziemianina,
• Łukasz Górnicki – ideał dworzanina,
• Andrzej Frycz Modrzewski – wzorce postępowania zawarł w dziele O poprawie Rzeczy­pospolitej,
• Jan Kochanowski wskazał ideał patrioty (Odprawa posłów greckich Antenor).

Ideał człowieka renesansu i humanisty realizowali w swym życiu: Jan Kochanowski, Mikołaj Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski i inni.

O poezji i twórcy:

• Jan Kochanowski buduje mit artysty-ptaka,
• Mikołaj Rej głosi ideę służby literatury celom praktycznym.

O urokach wsi i wiejskiej arkadii polskiej:

• Mikołaj Rej – pochwałę życia wiejskiego głosi w Żywocie…,
• Jan Kochanowski – w Pieśni świętojańskiej o sobótce i pochwałę Czarnolasu w Pieśniach,
• Szymon Szymonowic w Sielankach. Stwarza także drugi, realistyczny, krytyczny wobec stosunków panujących na wsi obraz.

Też same elementy odnajdziemy w Krótkiej rozprawie między trzema osobami… Mikołaja Reja.

O miłości – wcale niedużo:

• Jan Kochanowski pisze kilka miłosnych fraszek i pieśni (subtelne kieruje do panien, te bardziej swawolne dotyczą raczej miłości alkowianej),
• ideał szlachcianki to dla poetów idealna gospodyni we dworze, dla Górnickiego dama niekłótliwa i bez aspiracji naukowych; trudno mówić tu o miłości wzniosłej,
• ,,I nie miłować ciężko, i miłować nędzna pociecha” powie Mikołaj Sęp-Szarzyński, ale on ponad ziemskie uczucia postawi miłość do Boga.

 

2. Obraz wsi w literaturze renesansu

Wieś zajmuje ważne miejsce wśród renesansowych tematów. Wydaje się, że właśnie w tej epoce tworzy się popularny w Polsce mit sielskiej, spokojnej wsi, szczęśliwego dworku, mit podjęty później przez Mickiewicza w Panu Tadeuszu, przez Orzeszkową w Nad Niemnem itd. Nie jest to jednak jednolite oblicze wsi.

Pierwsze oblicze wsi renesansowej to wieś sielska – szczęśliwa, cudowna, rajska kraina. Bliskość z naturą przynosi człowiekowi ukojenie, miłość i wdzięczność wobec Boga, godnie przeżyte życie i spokojną starość. Symbolizują tę idealną wizję słowa z Pieśni świętojańskiej o sobótce: „wsi spokojna, wsi wesoła, jakiż głos twej chwale zdoła”. Pamiętać należy, że jest to także wizja harmonii, ładu, czasu na pracę, która wszystkim daje radość i rozrywkę przynoszącą zadowolenie. Taki obraz prezentują Żywot człowieka poczciwego Reja, Pieśń świętojańska o sobótce, Na dom w Czarnolesie Kochanowskiego, wreszcie duża część sielanek Szymonowica.

Lecz jest jeszcze inna wizja wsi: mniej sielankowa, bardziej realistyczna, gdzie ludzie zamieszkujący wieś są skłóceni, chciwi, myślą egoistycznie. Pan wyzyskuje chłopa, nie spełnia obowiązków obywatelskich na sejmie, wiedzie hulaszczy tryb życia. Ksiądz nie spełnia powinności kapłańskich, ściąga datki od wiernych. Chłop musi pracować na pańskim polu, praca nie jest radosną pieśnią – jest trudem, wysiłkiem, chłopów pilnuje Starosta, który chętnie używa bicza… Taki obraz wsi wyłania się z kolei z Krótkiej rozprawy między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja i z Żeńców Szymona Szymonowica.

Renesansowe utwory o wsi

• To wizje sielankowe – chwalące życie na wsi, prezentujące sielskie obrzędy i radości płynące ze współistnienia z naturą. Do takich należy:

• Kochanowskiego Pieśń świętojańska o sobótce
• wiele sielanek Szymonowica,
• także Żywot człowieka poczciwego Reja.

• Wizje realistyczne, prezentujące konflikty społeczne na wsi, trud pracy rolników, niesprawiedliwość, a nawet okrucieństwo dozorców. Przykład podstawowy to:

• Żeńcy Szymona Szymonowica, ale można też przywołać
• Krótką rozprawę między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja.

 

3. Jakie konflikty społeczne ukazuje literatura renesansu?

Począwszy od twórczości Mikołaja Reja, obserwujemy, iż konflikty społeczne były w renesansie jednym z głównych tematów literatury.

• W przypadku Mikołaja Reja dowodem na to jest utwór pt. Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem. Rozmowa między tymi reprezentantami różnych stanów obnaża ich wady społeczne. Widać także, że niechęć i konflikty stanów możnych: szlachty i kleru odbijają się na stanie najniższym: chłopstwie.

• Innym dziełem podejmującym temat konfliktów społecznych jest antysielanka Szymona Szymonowica pt. Żeńcy. Widać niezadowolenie chłopów odrabiających pańszczyznę, okrucieństwa dozorującego Starosty, sprzeczność interesów obu stron: chłopów (Oluchna, Pietrucha) i ziemiaństwa reprezentowanego przez Starostę.

• Nad niesprawiedliwością społeczną prowadzi także rozważania Andrzej Frycz Modrzewski w księdze II O prawach. W rozdziale III opisuje przypadek mężobójstwa dokonanego przez szlachcica i plebejusza (mieszczanina). Inna kara przypada szlachcicowi, inna człowiekowi niższego stanu. Różnica jest drastyczna, bo szlachcic żyje w zdrowiu, a plebejuszowi „głowę ucinają”. Andrzej Frycz Modrzewski protestuje przeciwko tak jawnej niesprawiedliwości społecznej, nazywa ów precedens „potwornym dziwem”, woła o równość stanów wobec prawa.

 

4. Motyw władzy i różne portrety władców w literaturze renesansowej

O władzy zawsze lubimy się wypowiadać (najczęściej krytycznie) – i nie ma epoki, w której nie powiedziano by czegoś o władcach. Renesans wnosi różne wizje, ujmuje rzecz teoretycznie (Machiavelli) i ukazuje na przykładach (Makbet, Parys-Aleksander). Nawet opiewa w poezji… Renesans daje nowe pouczenia:

• Książę Machiavellego,
• Makbet Szekspira,
• Odprawa posłów greckich Kochanowskiego.

Są to trzy zupełnie różne modele sprawowania władzy, dają możliwość wyboru i ocen. Być może, Machiavelli zrozumiałby i usprawiedliwił niektóre czyny Makbeta, lecz pamiętaj, że najwyższą wartością była dlań racja stanu, a nie prywatne interesy władcy. I tu – najniespodziewaniej – spotykamy głos podobny do postulatów Jana Kochanowskiego. Czy należy usprawiedliwić Aleksandra? Jaki powinien być władca? Czy władca musi niszczyć?

 

5. Wypowiedzi patriotyczne myślicieli renesansu

Myśliciele ówcześni propagowali miłość ojczyzny i powinności obywatelskie. Krytykowali wady ówczesnej ­Rzeczypospolitej i brali udział w jej życiu politycznym. Oto utwory, które tego dowodzą:

Mikołaj Rej

Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem
Jest krytyką światłych warstw społeczeństwa: kleru i szlachty. Wiele zarzutów pada pod ich adresem, między innymi dotyczących zaniedbywania obowiązków obywatelskich. Utwór jest krytyką: Pleban nie wypełnia kapłańskich obowiązków, lecz myśli o zysku („na ołtarzu jajca liczą”), Pan z kolei – myśli o urzędach, zabawach i prywatnym majątku, źle sprawuje się w sejmie („Pewnie Pospolitej Rzeczy żadny tam nie ma na pieczy” – mówi Pleban). Dlatego Wójt mówi rozgoryczony:

Ksiądz pana wini, pan księdza
A nam prostym zewsząd nędza.

Żywot człowieka poczciwego
Opisując cnoty wzorowego ziemianina, wyraża Rej swą troskę o kraj i apeluje o wypełnianie powinności obywatelskich.

Jan Kochanowski

Odprawa posłów greckich
To alegoryczna wizja Rzeczypospolitej.

Pieśni
Na przykład z Pieśni V z Ksiąg wtórych (Pieśń o spustoszeniu Podola) lub Pieśń XII (A jeśli komu droga otwarta do nieba,/ Tym, co służą ojczyźnie). Na wzór starożytnych sławi Kochanowski miłość do ojczyzny, nawołuje do przezornego i rozważnego myślenia o niej, czyniąc z patriotyzmu jedną z najważniejszych cnót. Motywy patriotyczne pojawiają się też we fraszkach.

Andrzej Frycz Modrzewski

O poprawie Rzeczypospolitej
Słynny traktat myśliciela wzorującego się na Erazmie z Rotterdamu to właściwie jedno z pierwszych dzieł publicystycznych w naszej literaturze. Tytuły ksiąg wskazują na dziedziny, w których dostrzegał błędy Polaków: O obyczajach, O wojnie, O Kościele, O prawach, O szkole. Szczególną rolę przypisuje Modrzewski działaniu w kraju prawa – sprawiedliwego i równo traktującego wszystkich obywateli.

Piotr Skarga

Kazania sejmowe
Ksiądz Piotr Skarga przeszedł do polskiej tradycji jako niemal prorok. W pełnych emocji i obrazowych porównań kazaniach przestrzegał, że jeśli nie zwalczymy naszych polskich chorób, do których zaliczał obojętność, chciwość, skłonność do niezgody, osłabianie władzy króla, ustanawianie niesprawiedliwego prawa i grzechy przeciw Bogu – ojczyznę czekają nieszczęścia i upadek. Ojczyzna jako matka i ojczyzna, jako tonący okręt – to alegorie, które zawdzięczamy księdzu Skardze.

 

6. Filozofia renesansu w literaturze epoki

Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja
Propaguje model życia harmonijnego, uporządkowanego, w zgodzie z naturą. W koncepcji tej znajdziemy elementy epikureizmu i stoicyzmu. Antyczny umiar oraz korzystanie z dóbr natury – to też ideały renesansu.

Pieśni i Fraszki Jana Kochanowskiego
Pieśni refleksyjne, w których, podobnie jak w Psalmach, chwali dzieło stworzenia, urodę świata, swojego domostwa – są wyrazem renesansowej afirmacji życia, miłości, poezji. Wartości, którym hołduje, to cnota i rozum. Przywołuje hasła epikurejskie (chwytaj dzień) i stoickie. Mówi o potrzebie spokoju, równowagi ducha, męstwa, dobrej sławy. Jan z Czarnolasu widzi szczęście w harmonii życia, w korzystaniu z dobrodziejstwa rozumu, ale i z przyjemności, „póki czas po temu” – bo nieśmiertelna jest tylko sława poety.

O kruchości życia i wizji Boga jako wielkiego Architekta znajdujemy niejedno słowo we fraszkach. Myśl Kochanowskiego jest bowiem dziękczynieniem Bogu, ale też wizją człowieka godnego, korzystającego ze swego czasu.

Treny Jana Kochanowskiego
Obrazują załamanie się tej harmonijnej i pełnej ufności filozofii twórcy renesansowego po śmierci Urszulki. Kryzys, a nawet zwątpienie w Boga, ustępują jednak pocieszeniu i ponownemu zaufaniu.

Sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego
To sygnał zmierzchu ideologii renesansowej i zapowiedź baroku. Człowiek jest jeszcze w centrum uwagi, jeszcze, pełen godności i heroizmu, walczy, ale już „kruchość żywota”, śmierć i szatan zaczynają przesłaniać słoneczny horyzont myśli renesansowej.

 

7. Wizje świata i człowieka w literaturze renesansowej

Pierwsza naprawdę renesansowa wizja człowieka zanurzonego w świecie spraw doczesnych, wyłania się z Dekameronu Boccaccia.

Tam człowiek żyje pełnią życia! Nie obawia się przyznać, że chce korzystać z przyjemności życia, kochać – nie tylko platonicznie – dążyć do sławy i bogactwa. Bohater pozytywny Dekameronu to człowiek energiczny, sprytny, dążący do celu rozmaitymi metodami, także za pomocą intryg, podstępów, oszustw. Jakże daleki jest od skromnego przedstawiciela średniowiecza, który w centrum wszelkich wartości sytuował Boga i myśl o tym, co będzie po śmierci. W centrum świata Dekameronu panuje niepodzielnie człowiek. Wokoło niego krążą po życiowych orbitach kwestie takie właśnie, jak miłość, flirt, fortuna, dobre jad­ło i mocny trunek, dobre towarzystwo, rozrywki – ucztowanie, polowanie itd…

Pierwszą naprawdę filozoficzną refleksję na temat świata i człowieka w naszej rodzimej literaturze znajdujemy u Jana z Czarnolasu.

Tu też człowiek jest ważny. Kochanowski – humanista postrzega człowieka jako spadkobiercę Boskiej władzy na ziemi. Relację człowiek – Bóg cechuje ufność, poczucie bliskości i pewności. Świat jest pełen harmonii, każdy element machiny wszechświata ma swój cel i sens, ma swoje miejsce. Człowiek w takim świecie jest szczęśliwy, zachwyca się dziełem Boskim, chłonie piękno natury. Życie ludzkie także płynąć powinno harmonijnie i spokojnie. Niestety – sam autor radosnej wizji przeżył tragedię rujnującą tak harmonijną strukturę. Przez chwilę zwątpił nawet w Boga – ale w końcu ufność w Jego wyroki powróciła.

Pierwszą, już barokową, już pełną niepokoju wizję świata i człowieka znajdujemy w poezji Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego.

Jego sonety, pełne uczuć, ruchu, niepokoju prezentują istotę ludzką inną niźli widział ją renesans. Jeszcze zdolny walczyć i zwyciężać nie jest już człowiek centrum istnienia, nie jest szczęśliwy ani spokojny. Przeciwnie – „rozdwojony w sobie”, szarpany lękiem o przyszłość, narażony na szatańskie pokusy. Jest istotą kruchą i słabą – szybko przemija, łatwo grzeszy. Jedyną miłością, której powinien zaufać – jest miłość do Boga. Jest też jedyną pewną wartością, bo to, co świeciło pełnym blaskiem u Boccaccia: uroda, pieniądze, sława – to właśnie szatańskie ułudy, przemijalne rzeczy świata tego. Daleka jest to także wizja od optymistycznej wersji Jana Kochanowskiego, który wszakże też przestrzegał, że na nic „moc, pieniądze, sława” ale dodawał: chwytaj dzień, korzystaj z darów losu, a „ludzkie przygody” znoś po ludzku, ze stoickim spokojem. Mowy nie ma o spokoju w koncepcji człowieka i świata Szarzyńskiego – ciągła walka i niepewność zapowiadają następną już epokę – barok.

 

8. Związki renesansu polskiego z antykiem

Związki te są bardzo silne – można zaryzykować twierdzenie, że antyk „opanował” i określił renesans, stał się źródłem tej epoki, znaczniejszym może niż Biblia. Renesansowi twórcy byli olśnieni starożytną kulturą jako całością. Najświatlejsze umysły epoki zaczęły studiować historię starożytnych, ich dorobek literacki, filozoficzny, wreszcie ich języki. Efekt był taki, że przejęto np. wiele starożytnych gatunków literackich: odrodziła się pieśń, epigramat w postaci fraszki, tragedia, elegia, dialog.

Ludzie renesansu przejęli punkt widzenia starożytnych filozofów: epikureizm i stoicyzm stały się modnymi receptami na życie, na wzór Horacego poszukiwano „złotego środka”, Jan Kochanowski tłumaczył jego Pieśni. W literaturze renesansu odżyły postacie starożytnej mitologii: muzy mieszkające „na wielkim Parnasie” (Kochanowski Ku Muzom), Proteus (Do gór i lasów), Dafnis (Szymonowic) itd.

W poszukiwaniu reform państwowych i ideału państwa Andrzej Frycz Modrzewski sięgnął do starożytnych filozofów (Platona i Cycerona). Sama idea humanizmu: antropocentryzm i harmonia, także rodowodem swym sięgają filozoficznych założeń antyku, który eksponował człowieka, pozwalał mu na waśnie i konflikty z bogami – zupełnie inaczej niż średniowiecze.

 

9. Recepcja literatury renesansu przez współczesnych

Nawet największy sceptyk współczesny przyzna, że lektura literatury renesansowej przynosi informację o ówczesnej epoce.
Dowiadujemy się przecież:

• o podziale stanowym społeczeństwa (wójt, pan, pleban)
• o ówczesnych prawach, obyczajach, szkole, urzędach (O poprawie Rzeczypospolitej Modrzewskiego)
• o życiu ziemiańskim (Żywot człowieka poczciwego Reja)
• o życiu dworskim (Dworzanin polski Górnickiego)
• o rozrywkach i zabawach wiejskich (Pieśń świętojańska o sobótce Kochanowskiego)
• wreszcie o wydarzeniach historycznych (Pieśń o spustoszeniu Podola Kochanowskiego)
• i prywatnych z życia twórców (Treny – śmierć Urszuli Kochanowskiej).

Poza rolą informacyjną, spełnia literatura renesansu jeszcze jedną funkcję, z której może skorzystać współczesny czytelnik.

• Otóż zawiera szereg prawd życiowych, wartych przemyślenia, a czasem przyswojenia. Wiadomo, że wzór dworzanina jest dziś już nieaktualny, lecz wciąż wartościowy jest ideał patrioty i miłość do ojczystego kraju. Dobrą, uspokajającą receptą na życie wydaje się stoicyzm, który zapewnia spokój ducha, godne przyjmowanie swego losu, zwycięstwo rozumu i cnoty. Propaguje go przecież Kochanowski w Pieśniach i Rej w Żywocie...

• Aktualny wciąż jest epikureizm. „A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci” – głosił Poeta z Czarnolasu. Przypomina się hasło carpe diem – korzystaj z dnia, bo wkrótce, podobnie jak teatralne kukiełki, „wemkną nas w mieszek”.

• Bliska jest także współczesnemu człowiekowi idea antropocentryzmu, stawiania człowieka w centrum zainteresowania, gdyż żyjemy w epoce „materialnej”, odwołującej się do „cielesnych używek”. Wciąż żywy jest humor fraszek Kochanowskiego, figlików Reja, wciąż śmieszą złorzeczenia Pietruchy pod adresem okrutnego Starosty z Żeńców.

• Aktualny jest także kult nauki rozpropagowany w renesansie, a dla wielu pociągającym sposobem na nieśmiertelność wciąż wydaje się motyw exegi monumentum – sławy poetyckiej, chwalonej przez Kochanowskiego.