Ramy czasowe epoki
Zaczęło się we Włoszech, gdzie renesans trwał już od połowy XIV w. Główną jego siłą napędową był humanizm. Na północy Europy można mówić o początkach renesansu dopiero od końca wieku XV. W Anglii zaś dopiero od połowy wieku XVI. Na północy u podstaw światopoglądu renesansowego tkwią, prócz „importowanego” z Włoch humanizmu, idee reformacji. Na ogół za symboliczną, „szkolną” datę „końca” średniowiecza i „początku” renesansu uznaje się moment upadku Konstantynopola w roku 1453 lub odkrycia przez Kolumba Ameryki w roku 1492.
Z kolei koniec renesansu datować można we Włoszech na początki wieku XVI, a w pozostałej części Europy na przełom XVI i XVII stulecia.
Kalendarz zdarzeń i zjawisk
- 1307 r.: zaczyna powstawać Boska komedia Dantego Alighieri;
- 1310 r.: wynalezienie kompasu;
- ok. 1340 r.: powstają Sonety do Laury Francesca Petrarki;
- lata 1349-1351: powstaje Dekameron, zbiór stu nowel Giovanniego Boccaccia, wydany ok. roku 1470;
- 1415 r.: spalenie na stosie Jana Husa;
- 1429 r.: utworzenie Biblioteki Medyceuszy we Florencji;
- 1436 r.: ukończenie katedry we Florencji według projektu Filippa Brunelleschiego;
- ok. 1450 r.: wynalezienie druku;
- 1453 r.: zdobycie przez Turków Konstantynopola;
- 1467 r.: urodził się Erazm z Rotterdamu;
- 1492 r.: Hiszpan Krzysztof Kolumb dopływa do Ameryki;
- 1497 r.: Portugalczyk Vasco da Gama dopływa do Indii;
- 1512 r.: Michał Anioł Buonarroti kończy freski w Kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie;
- 1517 r.: wystąpienie Marcina Lutra, symboliczny początek reformacji;
- 1532 r.: wydanie Księcia Niccola Machiavellego;
- 1555 r.: pokój w Augsburgu, wprowadzenie zasady Cuius regio, eius religio, koniec wojen religijnych w Niemczech;
- 1558 r.: koronacja Elżbiety I w Anglii;
- lata 1532-1564 r.: powstaje Gargantua i Pantagruel François Rabelaisgo;
- 1590 r.: wynalezienie mikroskopu;
- 1595 r.: William Szekspir, Romeo i Julia;
- 1601 r.: William Szekspir, Hamlet;
- 1606 r.: William Szekspir, Makbet.
Renesans w Europie
Anglia
Henryk VIII, specjalista od pozbywania się żon, wprowadza tu własną odmianę religii reformowanej: anglikanizm. Jego córka i następczyni, zwana Marią Katoliczką albo Krwawą Mary, stara się przywrócić katolicyzm, doprowadzając do rozlewu krwi. Dopiero w dobie panowania Elżbiety I Anglia zaznaje spokoju – i przeżywa wielki rozkwit kultury. Jego ukoronowaniem będzie twórczość Williama Szekspira. Teatr angielski rozwija się wówczas szczególnie intensywnie. Wprowadzane są kolejne innowacje sceniczne. W cieniu swego wielkiego następcy pozostaje inny wybitny dramaturg renesansowej Anglii – Christopher Marlowe.
Niemcy
Wówczas zbiór księstw i ksiąstewek podlegających wspólnej władzy cesarza, mających jednak sporą niezależność. Kojarzymy je przede wszystkim z reformacją. To właśnie w niemieckiej Wittenberdze miało miejsce słynne wystąpienie niemieckiego teologa Marcina Lutra. Dało ono początek wielkiemu ruchowi reformy religii, którego scenerią były głównie Niemcy. Kraj ten ucierpiał też najbardziej w wyniku potwornych wojen religijnych, które po pojawieniu się nowych doktryn wybuchły między katolikami a protestantami. Układ sił w tych wojnach zmieniał się bez przerwy: niektórzy książęta wciąż zmieniali wyznanie, przechodząc tym samym na stronę którejś z koalicji. Ten ponury stan rzeczy został zakończony pokojem augsburskim. Zgodnie z jego ustaleniami religia państwowa jest kwestią prywatnej decyzji władcy – wprowadzono zasadę: Cuius regio, eius religio (Czyj kraj, tego religia).
Francja
Początkowo kraj średnio zainteresowany dokonaniami włoskich humanistów. Od połowy wieku XVI – europejska ostoja porenesansowego klasycyzmu, który ewoluując, utrzymuje się tu aż po początki wieku XIX! W latach czterdziestych XVI w. powstaje tu także pierwsza zorganizowana grupa poetycka w dziejach kultury – Plejada z Piotrem Ronsardem na czele. Michał Montaigne z kolei w swych esejach wykłada renesansową wersję antycznej filozofii sceptyków. Ważna jest także francuska tradycja literatury z pozoru mniej poważnej, w rzeczywistości jednak w lekki sposób dotykającej najważniejszych problemów egzystencji – późnośredniowieczną tradycję Villona kontynuuje w tej sferze François Rabelais, twórca Gargantui i Pantagruela.
Niderlandy, czyli dzisiejsze Belgia, Holandia i Luksemburg
Rotterdam to miejsce urodzin słynnego Erazma (z Rotterdamu). Niderlandy to od renesansu druga po Włoszech kraina sztuk plastycznych. W XVI w. kwitnie tam wspaniałe malarstwo Pietera Bruegla starszego, które jest pierwszym wielkim dokonaniem artystycznym tego rejonu. Po nim przyjdzie czas na największych twórców malarstwa barokowego: Rubensa i Rembrandta.
Włochy
Kolebka renesansu. Pierwsze i największe utwory literackie humanistów pojawiają się już w XIV w. Wiek XV i początki XVI to czas największego włoskiego renesansu w sztukach plastycznych – twórczości Rafaela, Leonarda, Tycjana, Michała Anioła. Ówczesne Włochy to wiele małych, często na śmierć i życie ze sobą skłóconych miast–państw. Najwięcej do powiedzenia w regionie ma papież – władca, najsilniejszego na półwyspie, Państwa Kościelnego. I on jednak dość często jest zmuszony wdawać się w konflikty z rozmaitymi książętami. Ci zaś są godnymi i niebezpiecznymi przeciwnikami. Nie stronią od skrytobójstwa, podstępu i zdrady. Jednocześnie to erudyci, ludzie wykształceni, znający się na sztuce, ceniący piękno. Dlatego bardzo chętnie otaczają opieką artystów. Kto wie, czy to nie dzięki mecenatowi tych ostatnich było we Włoszech tak wielu. Na dworach włoskich książąt kwitnie też filozofia. W modzie są, urządzane na wzór greckich, uczty, na które zapraszani są neoplatońscy filozofowie humaniści.
Ludzie renesansu
Henryk VIII
Najmniej stały w miłości ze znanych nam monarchów. Miał aż sześć żon. Pierwszą porzucił, następną również, po czym zorganizował jej proces zakończony wyrokiem śmierci. Trzecia zmarła w czasie porodu – nie wiadomo, czy nie z pomocą znudzonego małżonka. Czwartą porzucił z powodu jej rzekomej brzydoty. Piątą ściął za cudzołóstwo. Szósta zaś miała to szczęście, że go przeżyła. Choć dla kobiet raczej niezbyt sympatyczny, król miał artystyczną duszę: pisał muzykę i wiersze. Był wykształcony, znał łacinę i grekę. On też wprowadził do Anglii religię reformowaną – anegdota jednak głosi, że głównie w tym celu, by samemu, bez udziału Kościoła, decydować o swoich rozwodach.
Królowa Elżbieta I
Była dzieckiem z nieprawego łoża – córką Henryka VIII i jego kochanki (która dopiero później została żoną króla). Jako protestantka i pretendentka do tronu miała za panowania następczyni Henryka, a swojej siostry, katoliczki Marii, spore problemy. Siostra wtrąciła ją do więzienia Tower. Tam jednak nie było jej najgorzej – uwielbiali ją strażnicy. Po śmierci Marii Elżbietę wypuszczono z aresztu – i obwołano królową. Panowała bardzo długo i okres ten uchodzi za złoty wiek angielskiej kultury. Królowa wspierała jej rozwój, sponsorowała teatry i poetów. Rządziła mądrze i sprawiedliwie. Elżbieta była ponoć piękna i pociągająca, ale nigdy nie wyszła za mąż. Legenda głosi, że całe życie kochała jednego mężczyznę, lorda Roberta Dudleya, i miała ponoć nawet usunąć jego żonę, by mieć go tylko dla siebie. Inne przekazy zdają się sugerować, że Elżbieta wolała panie. Jeszcze inne podają, że choć nie zawarła żadnego małżeństwa, w ukryciu pędziła życie bardzo rozwiązłe. Jedno jest pewne: jej piękno i wdzięk pomagały jej w polityce – i dzięki niemu nieraz udawało się jej zyskać poparcie wpływowych panów.
Dante Alighieri
Żył w latach 1265-1321. Wiemy o nim niewiele. Do początku XIV w. mieszkał we Florencji, w której uczestniczył w zażartych walkach politycznych między stronnictwami gwelfów „białych” i „czarnych”. W pewnym momencie groziła mu za to kara śmierci, ale skończyło się na wygnaniu. Nigdy już nie wrócił do Florencji. Słynna Beatrycze miała być jedyną miłością jego życia. Nie wiadomo dokładnie, kim była. Najprawdopodobniej żoną przyjaciela Dantego. Poeta ujrzał ją ponoć po raz pierwszy, mając lat dziewięć – i od razu się zakochał. Beatrycze traktować go miała pogardliwie i wyniośle. Ta nieszczęśliwa – i raczej platoniczna – miłość do Beatrycze nie przeszkadzała jednak poecie poślubić innej i mieć z nią trójki dzieci. O żonie Dantego nie znajdziemy jednak ani jednej wzmianki w jego utworach. Ciekawe, czy była zazdrosna o wielokrotnie opiewaną, idealną rywalkę…
Francesco Petrarka
Żył w latach 13041374. Był wszechstronnie wykształcony. Trudnił się dyplomacją i działalnością prawniczą. Dość często korzystał z gościny arystokratów, którzy otaczali go mniej lub bardziej dyskretnym mecenatem. On także wielbił kobietę idealną – i uwiecznił ją w postaci Laury, bohaterki swoich sonetów. Nie wiemy na pewno, czy ta nieziemska dama w rzeczywistości w ogóle istniała. Istnieją co najmniej dwa, na poły legendarne, przekazy na jej temat. Według jednego z nich była to powabna włoska lolitka. Według drugiego – mieszkanka Awinionu, matka jedenaściorga dzieci. Według obydwu zmarła podczas epidemii dżumy.
Leonardo da Vinci
Człowiek – symbol renesansu. Jego niesłychana wszechstronność do dziś jest tematem legend. Był niewątpliwym geniuszem. Ten malarz i rzeźbiarz interesował się także matematyką, mechaniką, inżynierią – projektował machiny latające, to on wymyślił ideę helikoptera i wynalazł śmigło. Z powodzeniem zajmował się także medycyną, filozofią, poezją i teorią sztuki. Jeden z jego obrazów, Mona Lisa di Gioconda, uchodzi za najsłynniejsze płótno świata. U nas z kolei bardzo znana jest Dama z gronostajem, zwana Damą z łasiczką, głównie dlatego, że znajduje się w zbiorach krakowskiego Muzeum Książąt Czartoryskich. Specjaliści za najwybitniejsze jego dzieło uważają słynny fresk Ostatnia wieczerza, znajdujący się w refektarzu kościoła Santa Maria delle Grazie w Mediolanie.
William Szekspir
Są podręczniki, które podają jego szczegółowy życiorys. Inne sugerują, że w ogóle nie istniał. Według jeszcze innych istniał, ale jego dzieła są prawdopodobnie efektem pracy nie tylko jego, lecz także kilku innych twórców. Przyjmijmy jednak, że istniał. Żył za panowania królowej Elżbiety I. Najpierw był aktorem, a później szefem trupy teatralnej, dla której pisał swoje dzieła. W trakcie życia zaznał sporej sławy, dostał tytuł szlachecki i nieźle zarabiał. Wiek dojrzały upłynął mu w Londynie, za młodu i na starość mieszkał w Stratford.
Marcin Luter
Pochodził z biednej rodziny górników. Karierę zaczął jako mało znaczący pomocnik przeora w Wittenberdze. To tam właśnie przybił swoje tezy przeciwko odpustom i od tego momentu jego życie potoczyło się zupełnie inaczej. Przeciwnicy Kościoła podchwycili jego manifest – wydrukowany uprzednio w znacznej liczbie egzemplarzy. Papież rzucił nań klątwę i zagroził kremacją żywcem. Lutra wziął jednak w opiekę książę saski. Na jego dworze reformator przetłumaczył Biblię na niemiecki. Postulując zniesienie celibatu, działał też we własnym interesie – ożenił się bowiem z mniszką zbiegłą z klasztoru, z którą miał następnie sześcioro dzieci. Przez całe życie, aż do śmierci w 1546 r., był duchowym autorytetem reformatorów.
Krzysztof Kolumb
Sprytnie, choć ze zbożnym planem w głowie, wkradłszy się w łaski królowej Izabeli Hiszpańskiej, ten młody szlachcic postanowił zrealizować marzenie swego życia. Przekonał królewską parę do powierzenia mu specjalnej floty odkrywczej i wyruszył w niebezpieczny rejs w poszukiwaniu drogi morskiej do Indii. Skończyło się nieporozumieniem – i odkryciem Ameryki. Ponieważ, wróciwszy, nie przywiózł wielkich bogactw, władców dość trudno było przekonać, by pozwolili mu wyruszyć ponownie. W końcu jednak Kolumbowi udało się zorganizować jeszcze dwie wyprawy. Kiedy zaś okazało się, że w Ameryce można jednak znaleźć wielkie bogactwa, Kolumb powstrzymywał swych towarzyszy przed okrucieństwem w traktowaniu Indian – i w związku z tym został oskarżony o zdradę.
Jan Gutenberg
Uparty i utalentowany rzemieślnik, początkowo zajmujący się produkcją luster. Przez wiele lat przeprowadzał próby powielania tekstu pisanego, korzystając z doświadczeń innych eksperymentatorów. W końcu dokonał prawdziwej rewolucji – wynalazł ruchome czcionki wielokrotnego użytku, z których można było układać matryce stron książki, a po ich wydrukowaniu wykorzystać ponownie do ułożenia następnej. Wcześniej próbowano drukować, rzeźbiąc całe strony w drewnie, ale to było jeszcze bardziej pracochłonne niż przepisywanie. Pierwszym dziełem Gutenberga jako drukarza była Biblia. Później zaś nie brakło mu zamówień. W końcu jednak zmuszony był oddać drukarnię bankierowi, który sprytnie wszedł w jej posiadanie na podstawie starych zobowiązań rzemieślnika. Gutenberg umarł w biedzie.
Ferdynand Cortez
O ile dobrą stroną odkryć geograficznych było pojawienie się na mapach świata nowych ziem, o tyle stroną niewątpliwie ponurą była działalność na nich tego pana. Cortez był niestroniącym od awantur hiszpańskim rycerzem, który – na czele wojskowego oddziału wzmocnionego wszelakiej maści awanturnikami i zubożałymi szlachcicami stęsknionymi za wojną, łupem i rycerskim życiem – wylądował w Ameryce Południowej i rozpoczął jej podbój, czyli konkwistę, w celu znalezienia złota. Umożliwiły mu to trzy okoliczności. Pierwszą było posiadanie przezeń broni palnej, której Indianie nie znali i panicznie się bali. Drugą – posiadanie koni, których Indianie także nie znali. Trzecią wreszcie fakt, że według miejscowych wierzeń któregoś dnia od morza mieli nadejść biali bogowie i zapoczątkować erę powszechnego szczęścia. Efekt? Konkwistadorzy całkowicie zniszczyli państwowość i wysoko rozwiniętą, zwłaszcza pod względem matematycznym i astronomicznym, kulturę Azteków.
Zobacz:
Wielkie dzieła renesansu europejskiego – Boska komedia, Makbet, Dekameron