Epoka
Współczesność
Tragiczne doświadczenia II wojny światowej (holokaust)
Autor
Zofia Nałkowska (1884-1954) – pisarka, której debiut przypadł jeszcze na czasy Młodej Polski; autorka wielu zbiorów opowiadań i powieści, m.in. Granicy czy Romansu Teresy Hennert. Lata okupacji spędziła w Warszawie, później pracowała w Głównej Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (efektem tej pracy są właśnie Medaliony).
Dzieło
Medaliony (1946) – zbiór opowiadań: Profesor Spanner, Dno, Kobieta cmentarna, Przy torze kolejowym, Dwojra Zielona, Wiza, Człowiek jest mocny, Dorośli i dzieci w Oświęcimiu.
Geneza
- Zofia Nałkowska napisała Medaliony na podstawie badań i obserwacji poczynionych podczas pracy w Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich, której była członkiem. Wszystko, co opisała w swojej prozie, jest faktem.
- Medaliony stanowią cykl opowiadań zestawionych na zasadzie podobieństwa tematu i identycznej formy. Pisarka nie poddaje materiału beletryzacji, nie dodaje komentarza. Nie musi. Suchy fakt – bez komentarza i bez interpretacji – wystarczy, oddziałuje najmocniej.
Tytuł
Pochodzi od medalionów nagrobkowych, zamieszczanych na grobach portretów ludzi zmarłych. Autorka prezentuje w swoich krótkich opowiadaniach-relacjach literackie portrety ludzi, którzy przeżyli gehennę hitleryzmu – ich wypowiedzi, zeznania, zwierzenia, tworzy niejako literackie medaliony nagrobne.
Motto
Motto Medalionów brzmi: „Ludzie ludziom zgotowali ten los”. To refleksja pełna goryczy, pytanie: jak to się mogło stać? Jak człowiek mógł tak skrzywdzić i upokorzyć drugiego człowieka? Motto Nałkowskiej to bezmiar przerażenia, że przedstawione „drobne” obrazy są dziełem człowieka, że ludzie stworzyli faszyzm, hitleryzm, piece i miejsca kaźni, że są autorami tak strasznej rzeczywistości.
Forma utworu
Dzieło z pogranicza gatunków – opowiadania, reportażu, nawet eseju:
- wykorzystanie różnych form narracji: mowy pozornie zależnej, monologu, behawiorystycznego opisu,
- dwie perspektywy narracyjne: narratora (intelektualizm) i postaci (subiektywność, osobiste przeżycia),
- ograniczony do minimum komentarz odautorski („arcydzieło pisarskiej powściągliwości”),
- język pozbawiony ozdobników stylistycznych, oszczędny, lakoniczny; w wypowiedziach postaci często język potoczny, prosty, czasem z błędami.
Kompozycja Medalionów Nałkowskiej
Medaliony Nałkowskiej określa się często mianem prozy wojennej, małych form prozatorskich itp. Należą do literatury faktu. Są to „opowiadania” – lecz nie do końca w tradycyjnym rozumieniu. Opowiadania te bliskie są reportażowi, sprawozdaniom z procesu sądowego, często przybierają formę zeznań świadków. Zawierają prawdę – mają wymowę dokumentu, więc bliskie są literaturze faktu.
- Narracja – tworzą ją strzępy relacji i ułamki zdarzeń, zawsze prezentowane z punktu widzenia osób mówiących. Komentarz autorki jest ograniczony do minimum. Lecz wyczuwamy jej postawę – absolutnego protestu wobec zbrodni ludobójstwa.
- Bohaterowie – to zwykli ludzie, mówią własnym językiem i prezentują tylko własny, prywatny wycinek wojennej rzeczywistości, w dodatku widziany tylko z własnej perspektywy.
- Styl opowiadań jest zwięzły, surowy, pozbawiony komentarzy.
Dwie perspektywy
Zwróć uwagę na dwie perspektywy obserwowania i postrzegania świata, które składają się na wizję zamkniętą w Medalionach.
- Pierwsza – fragmentaryczna, pole wokół jednostki, która postrzega tylko przestrzeń wokół siebie – jest to perspektywa widzenia bliskiego, prawd dotyczących poszczególnych bohaterów.
- Druga – scalona, panoramiczne spojrzenie na prawdę o obozach – tak straszna, że wydaje się niemożliwa, rzeczywistość „widzenia dalekiego”. Rzeczywistość – do zniesienia, gdyż jest niecała wiadoma. Dociera do nas w ułamku zdarzeń, w strzępach relacji.
Treść Medalionów
Nałkowska opisuje w Medalionach zbrodnię ludobójstwa dokonaną przez Niemcy hitlerowskie w obozach zagłady na ziemiach polskich. Każde z opowiadań zawartych w cyklu opisuje zdarzenia tragiczne. Po ponad sześćdziesięciu latach od zakończenia wojny – wydają się fantazją, trudną do przyjęcia dla normalnego umysłu. A jednak to są fakty – dowody zachwianego ładu moralnego, oskarżenie i przestroga przed wojną. Tematem jest technika ludobójstwa, mechanizmy mordowania człowieka – „zwykły dzień szalonego koszmaru”. Czytelnika ogarnia groza, przerażenie i niedowierzanie.
- Opowiadanie pt. Profesor Spanner budzi pytanie: czy lekarz mógł być zdolny do czegoś podobnego? Do wyrabiania mydła z tłuszczu ludzkiego, przerabiania skóry? Grozę faktu pomnaża beznamiętna relacja bohatera, który pracuje w tej „fabryce” jako pomocnik. Mówi on z podziwem: „Niemcy potrafią zrobić coś z niczego”.
- Opowiadanie Dno – to wstrząs dla psychiki człowieka. Kobiety stają się z głodu kanibalkami. Zjadają zwłoki koleżanek. Szczury zjadają trupy. „Niektórym biło jeszcze serce” – brzmi drobna, porażająca uwaga.
- Przy torze kolejowym – opowiadanie to z kolei ukazuje „akt dobrodziejstwa”. Kobieta, która uciekła z transportu i leży ranna przy torach, budzi lęk otoczenia. Ludzie, być może, pomogliby jej, lecz się boją. Pewien młody człowiek zdobywa się na odwagę – zabija kobietę, by zakończyć jej męki. Czy strzały, które do niej oddał, były zbrodnią, czy dobrodziejstwem?
- Człowiek jest mocny – to historia więźnia, który pracował przy wyładunku trupów. Był mocny – miał odporność psychiczną i dobrze pracował. Załamał się, gdy w transporcie ujrzał swoją rodzinę. Lecz i wtedy Niemcy nie pozwolili mu umrzeć: „Człowiek jest mocny – przyda się jeszcze do pracy”.
- Ostatnie z opowiadań pt. Dorośli i dzieci w Oświęcimiu obnaża zbrodnię i bestialstwo Niemców wobec dzieci. Suchy, statystyczny rejestr. Wizja małych dzieci, które wspinają się na palcach, by przejść egzamin – nie zmieścić się pod poprzeczką wyznaczającą „dorosłość” i zdolność do pracy, bo to oznacza życie. I tragiczna jest wymowa zakończenia, gdy profesor z Pragi pyta dzieci bawiące się w „coś”, w co się bawią. – „W palenie Żydów” – brzmi odpowiedź.
Medaliony jako utwór o:
- tragedii ludzi uwikłanych w koszmar wojny,
- planowej, zorganizowanej zagładzie Żydów (Człowiek jest mocny),
- rzeczywistości obozowej (Wiza, Dno),
- destrukcyjnym wpływie wojny na psychikę ludzką (Profesor Spanner, Dwojra Zielona),
reifikacji człowieka (Profesor Spanner), - problemie nietrwałości wartości moralnych, mieszaniu się dobra i zła (Przy torze kolejowym),
- człowieku – to ostrzeżenie przed tym, do czego jest zdolny (motto całego zbioru, Dorośli i dzieci w Oświęcimiu).
Zobacz:
Czym jest literatura faktu? Wymień znane ci gatunki i podaj przykłady
Wyjaśnij genezę i znaczenie tytułu oraz motto utworu Zofii Nałkowskiej pt. Medaliony
Które z wydarzeń opisanych przez Nałkowską w Medalionach wydają Ci się najbardziej wstrząsające?