Literatura faktu. Dokonaj analizy i interpretacji tego zjawiska kulturowego XX wieku na wybranych przykładach.

Literatura faktu. Dokonaj analizy i interpretacji tego zjawiska kulturowego XX wieku na wybranych przykładach.

…prawda jedynie wystarczy
Nam, co za prawdą gonim, D o n K i c h o t o m,
Przeciwko smokom, jadom, kulom, grotom!…
(Cyprian Kamil Norwid, Epos – nasza)

Strategia wstępu

• Jakie utwory zaliczamy do literatury faktu, jaka jest ich geneza i cechy? Literatura faktu związana jest z dążeniami literatury okresu międzywojennego do autentyczności. (…) Z utworów wyeliminowano elementy fikcji, zostawiając autentyczny surowiec rzeczywistości.
  (Stanisław Żak: Słownik. Kierunki – szkoły – terminy literackie).
  W utworach tych stosowany jest faktomontaż.
  Sztuczne zestawienie w jedną całość poszczególnych elementów o charakterze autentycznym. Występuje np. w reportażu, filmie dokumentalnym, życiorysach itp. (Stanisław Sierotwiński: Słownik terminów literackich)

• Oparta na rzetelnych źródłach powieść historyczna (Krzyżacy Sienkiewicza, Kamienie na szaniec Kamińskiego), autobiografia pisarza (Dzieje mojego życia George Sand), epistolografia (Poeta i miłość Kasprowicz-Jarockiej) i autentyczne dzienniki (Dzienniki Żeromskiego) stanowią korzenie literatury faktu.

• Ważne wydarzenia historyczne i obyczajowe oraz ich odbicie w literaturze faktu – II wojna światowa, powstanie warszawskie, holokaust, stan wojenny, sytuacja krajów Afryki wobec przemian międzynarodowych po II wojnie światowej (ustępującego kolonializmu, uzyskanej autonomii, demokracji). Marek Nowakowski np. w Notatkach z codzienności prezentuje wydarzenia stanu wojennego od grudnia 1982 do lipca 1983.

Strategie rozwinięcia

• Literatura faktu jako istotna, znacząca, nośna forma literatury współczesnej i przyczyny aktualności tego zjawiska – czytelnicy sięgają po literaturę faktu, chcąc poznać realia danego czasu, poczuć jego atmosferę, zrozumieć fakty i niejako przeżyć je jeszcze raz. Obecne tempo życia sprzyja literaturze w formie syntetycznej, skróconej, ale wyrazistej (tzw. poetyka wideoklipu). Stąd karierę robią krótkie reportaże, dzienniki itp. gatunki literackie, a nie wielotomowe powieści historyczne (Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego zaraz po ukazaniu się w wydaniu książkowym stały się bestsellerem).

• Tematy podsuwane przez życie bywają ciekawsze niż literatura (literatura nie nadąża za życiem), np. problem, czy można być katem (warszawskiego getta) i jednocześnie ofiarą (totalitarnego systemu) – Kazimierz Moczarski – Rozmowy z katem.

• Forma publicystyczna bliska współczesnemu czytelnikowi – czytelnicy chętnie sięgają po reportaże typu 17 historii, które napisała wojna Krzysztofa Kąkolewskiego, a dokumentalne programy np. Bogusława Wołoszańskiego cieszą się dużym powodzeniem.

• Twórcy wrażliwi, bliscy współczesnym ludziom kształtują bohatera everymana, dobrze odbieranego przez współczesnych czytelników. Przykładem jest narrator Notatek z codzienności Marka Nowakowskiego – zwykły człowiek, mocno przeżywający koszmar stanu wojennego.

• Język potoczny – bliski, wiarygodny, niekiedy użyty w znaczeniu aluzyjnym lub symbolicznym (kryptocytatem jest jedno z początkowych zdań utworu Kazimierza Moczarskiego Rozmowy z katem: „Właśnie przeniesiono mnie do innej celi, gdzie siedziało dwóch mężczyzn. Ledwo drzwi przyryglowano, zaczęliśmy się «obwąchiwać» – jak to więźniowie”. Narrator, którym jest pisarz, został pobity i zmaltretowany przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa tak bardzo, że nie mógł o własnych siłach przejść do innej celi. Ze względu na cenzurę peerelowską opisanie tego faktu było niemożliwe, stąd swoista metaforyka i aluzyjność określenia „przeniesiono mnie”, które należy rozumieć dosłownie. „Obwąchiwanie” się więźniów degraduje ich ludzkie odruchy. Więźniowie zastępowali je zachowaniami typowymi dla zwierząt. Taki opis, z użyciem wyrażeń zaczerpniętych z języka potocznego, oddaje atmosferę osławionego gmachu, w którym mieścił się XI Oddział Mokotowa – więzienie dla przestępców politycznych.

• Szybka dezaktualizacja tematów, poszukiwanie następnych, stąd bestsellery meteory (zjawisko formy „teledysku” w literaturze, polegającej na ogromnym skrócie, moda na reportaże). Temat wojny poruszany w utworach Zofii Nałkowskiej (Medaliony) nie jest wśród młodzieży zbyt popularny, podobnie problemy PRL-u interesują młodych ludzi głównie w szkole (przy okazji lektur). Popularność zyskują tematy współczesne, np. podróże opisywane przez Ryszarda Kapuścińskiego w Hebanie.
  Wpływ mediów na rozwój literatury faktu: reportaże, seriale, programy informacyjne – programy takie jak: Sprawa dla reportera, Ekspres reporterów popularyzują technikę faktomontażu.

Strategie zakończenia

• Literatura będzie się rozwijać w tym kierunku, dlaczego? – przykładem są utwory ostatnich lat: np. Hanny Krall Zdążyć przed Panem Bogiem czy reportaże Ryszarda Kapuścińskiego lub chętnie czytany przez młodzież Pamiętnik narkomanki Barbary Rosiek.

• Rozwojowi literatury faktu towarzyszyć będzie rozwój innych tekstów kultury opartych na faktach. Powodzeniem cieszą się musicale Janusza Józefowicza, w których wykorzystał on technikę faktomontażu (m.in. fotografie aktorów, fragmenty kroniki filmowej użyte w spektaklach, np. Tyle miłości). Podobną popularność zyskał musical Miss Saigon – historia wojenna z Wietnamu, wykorzystująca np. autentyczne zdjęcia z tamtejszych domów dziecka. Efekty specjalne sięgające do chwytów charakterystycznych dla techniki faktomontażu reżyser posunął bardzo daleko, wprowadzając na scenę „latający” helikopter. Warto przypomnieć sobie początki takich efektów, które w teatrze stosował Adam Hanuszkiewicz (Balladyna, tytułowa bohaterka dramatu Juliusza Słowackiego, jeździła po teatralnej scenie hondą).

Pytania do dyskusji

Zaprezentuj najciekawszy, Twoim zdaniem, utwór reprezentujący literaturę faktu. Uzasadnij swój wybór.

Proponowana odpowiedź
Interesującą lekturą jest Inny świat, Zapiski sowieckie. Dzięki nim można choć częściowo zrozumieć golgotę na wschodzie, świat łagrów rządzący się zupełnie innymi prawami niż te, które obowiązują w naszej rzeczywistości. Fenomen pisarstwa Herlinga-Grudzińskiego polega między innymi na stosowaniu autentycznych sformułowań rosyjskich, którymi posługiwali się więźniowie, co dodaje wiarygodności opisywanym wydarzeniom np. „pyłagra” (awitaminoza) lub „normirowszczyk” (rachmistrz obozowy). Zaraz obok takich określeń pisarz tworzy piękne, literackie metafory, np. „ptak z przetrąconym skrzydłem”. Dotyczy ona człowieka złamanego przez łagrowe warunki. Herling-Grudziński, który sam przeżył obóz i pisał z autopsji, uważa, że ten, kto nie przebywał w łagrze, nie ma prawa osądzać więźniów z Innego świata. To humanitarne podejście narratora, który broni człowieka, jest jeszcze jednym powodem, z jakiego warto sięgnąć po Zapiski sowieckie.

Czy literatura faktu to tylko proza i jaki ma ona wpływ na poezję?

Proponowana odpowiedź
Literatura faktu oparta na technice faktomontażu dotyczy także poezji. Przykładem mogą być wiersze oparte na ważnych wydarzeniach, np. zamach terrorystyczny w Stanach Zjednoczonych przyczynił się do spontanicznego pisania utworów przez polską młodzież. Te upamiętniające tragedię wiersze zobaczyć można było przed Ambasadą Amerykańską w Warszawie.

Znani poeci, np. Wisława Szymborska, przejmują do swych utworów technikę faktomontażu. Ich wiersze to dialogi, polilogi, nakładające się na siebie, tworzące kolaże słowne i zdaniowe. Świadczą one o trybie i tempie życia współczesnych ludzi, o braku wzajemnego zrozumienia, a także o nieumiejętności słuchania innych. Przykłady takich wierszy to: Pogrzeb i Na wieży Babel.

Jak wobec takiej popularności literatury faktu można wytłumaczyć zainteresowanie science fiction, fantasy, jak uzasadnić sukces powieści, których bohaterem jest Harry Potter?

Proponowana odpowiedź
Upodobania czytelnika są kwestią bardzo indywidualną, dlatego obok literatury faktu rozwija się jako zupełne jej przeciwieństwo: science fiction i fantasy. Historie Harry’ego Pottera mają charakter atrakcyjnych współczesnych baśni i należą do literatury młodzieżowej. Czytają je chętnie także starsi, ponieważ są dobrze napisane. Stanowią rodzaj ucieczki od współczesnej niełatwej rzeczywistości w zaczarowaną krainę marzeń i dzieciństwa. A któż tego nie lubi…

Bibliografia

• A. Kasprowicz-Jarocka, Poeta i miłość
• George Sand, Dzieje mojego życia
• Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy
• Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec
• Krzysztof Kąkolewski, 17 historii, które napisała wojna
• Kazimierz Moczarski, Rozmowy z katem
• Marek Nowakowski, Notatki z codzienności
• Halina Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem
• Barbara Rosiek, Pamiętnik narkomanki
• Stefan Żeromski, Dzienniki
• Zofia Nałkowska, Dzienniki czasu wojny, Medaliony
• Maria Dąbrowska, Dzienniki
• Leopold Tyrmand, Dziennik 1954
• Aleksander Wat, Mój wiek. Pamiętnik mówiony
• Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego
• Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat. Zapiski sowieckie
• Ryszard Kapuściński, Heban
• Wisława Szymborska, Na wieży Babel, Pogrzeb