Świętoszek
Autor
Najwybitniejszy komediopisarz francuski, człowiek teatru, aktor.
- Żył w latach 1622-1673. Naprawdę nazywał się Jean Baptiste Poquelin.
- W młodości studiował prawo, ale nigdy nie pracował w tym zawodzie.
- Założył wędrowną trupę teatralną (Teatr Znakomity Ilustre Teatre). Gdy zespół zbankrutował, Molier został wtrącony do więzienia. Po wyjściu na wolność kontynuował swoje zajęcie i znowu wiódł wędrowne życie.
- Zmarł na scenie, grając tytułową postać w Chorym z urojenia.
Najważniejsze dzieła:
– Pocieszne wykwintnisie
– Szkoła żon
– Świętoszek
– Don Juan
– Mizantrop
– Skąpiec
– Mieszczanin szlachcicem
– Chory z urojenia
Epoka
To XVII w., więc w Europie barok, ale uwaga – Molier to przedstawiciel klasycyzmu francuskiego. W XVII-wiecznej Francji, na dworze Króla Słońce tryumfy święcił klasycyzm – zwłaszcza w teatrze. Największymi przedstawicielami tego nurtu byli, obok Moliera, Pierre Corneille i Jean Baptiste Racine – znani głównie z twórczości tragicznej. A komedie Moliera staną się wzorcem klasycystycznej komedii.
Zapamiętaj!
W XVII-wiecznej Francji rozwinął się klasycyzm. Tym terminem określa się ogólnoeuropejską formację kulturową, która za wzór doskonałości przyjęła sztukę antyczną i starała się do niej nawiązywać.
Powstawały nawet podręczniki, które uczyły, jak pisać, aby w możliwie najpełniejszy sposób zbliżyć się do antycznych wzorów. Najbardziej znanym z nich jest Sztuka poetycka Nicolasa Boileau (1674).
Żyjący w tych czasach Molier pozostawał w zgodzie ze wskazaniami swojej epoki. Tworzył komedie, które w pełni zasługują na miano klasycystycznych. Jego utwory przestrzegają reguł obowiązujących w dramacie antycznym.
Tytuł
Świętoszek to ironiczny pseudonim tytułowego bohatera komedii. W rzeczywistości nosił on nazwisko Tartuffe. Jego przezwisko wzięło się stąd, że udawał on człowieka bardzo religijnego, rozmodlonego, potępiającego wszelkie życiowe radości. To zachowanie było pozą, grą. Chciał za jej pomocą wkraść się w łaski obcujących z nim ludzi, zmiękczyć ich serca i sprawić, by spełniali jego potrzeby, był więc manipulantem. Tytuł utworu szybko stał się symbolem takiej właśnie postawy. Pojęcie „świętoszek” zadomowiło się w naszym języku – tym mianem określamy osobę pełną hipokryzji i życiowego wyrachowania (przy pozorach dobroci i religijności).
Gatunek literacki
Możesz użyć dwóch pojęć:
- Komedia obyczajowa – czyli taka, która drwi z obyczajów konkretnej grupy społecznej (w Świętoszku drwina z mieszczaństwa i duchowieństwa).
- Komedia charakterów – jedna z ważniejszych odmian komedii, w której eksponowana jest sylwetka psychologiczna głównego bohatera, jego zachowanie, wybory moralne, poglądy. Zazwyczaj już tytuł wskazuje, że mamy do czynienia z komedią charakterów – Skąpiec, Świętoszek, Mizantrop – to komedie Moliera ośmieszające konkretne wady ludzkie.
Świętoszek jest komedią klasycystyczną.
- Sztuka respektuje zasadę decorum, czyli odpowiedniości stylu. Jest komedią, a więc dla niej przeznaczony jest styl niski. Jej bohaterowie mogą wysławiać się w zwykły, prosty sposób. Ich zachowania też są zwyczajne, chwilami nawet śmieszne i trywialne (np. Orgon wchodzi pod stół, żeby przekonać się, czy Świętoszek zaleca się do jego żony).
- Bohaterowie komedii klasycystycznej są zindywidualizowani, ale ich zachowanie pozwala na wyciąganie ogólniejszych wniosków (np. dotyczących społeczeństwa danej epoki, klasy itd.) i odkrywają prawdy o naturze człowieka.
Kompozycja Świętoszka
- Świętoszek to klasyczna pięcioaktówka.
- Akcja jest jednorodna, całość dzieje się w jednym tylko miejscu – domu Orgona. Czas nie jest wyraźnie podany – nie wydaje się jednak, aby akcja trwała dłużej niż parę godzin. Możemy więc wnioskować, że Molier zachował w swym utworze klasyczną zasadę jedności czasu, miejsca i akcji.
- Na uwagę zasługuje ekspozycja – czyli rozpoczęcie utworu. Molier wprowadza głównego bohatera dopiero w trzecim akcie. Wcześniej pojawia się on pośrednio – to znaczy w wypowiedziach innych postaci.
Komizm u Moliera
- Jest przesycony refleksją o człowieku. Nie służy samemu śmiechowi, lecz nauce – jakich ludzi powinniśmy się wystrzegać i jakie wady tępić w swoim charakterze.
- Wyrasta z doskonałej obserwacji ludzkiej natury oraz różnych życiowych sytuacji.
- Po mistrzowsku konstruuje charakterystyczne typy i postacie, osnuwając całą ich psychikę wokół jednej cechy (np. Tartuffe – obłuda, Orgon – granicząca z głupotą naiwność).
- Gdy refleksja staje się zbyt poważna, wprowadza dodatkową osobę, która rozbija jej charakter humorystycznym wtrętem (w Świętoszku tę rolę pełni służąca Doryna).
Problematyka Świętoszka
Komedia ta nie jest zwykłym zabawnym, ani tym bardziej błahym, utworem. To tak naprawdę bardzo ostra krytyka siedemnastowiecznej religijności, a nawet satyra społeczna. W ówczesnej Francji, i nie tylko, niezwykle popularne było nadmierne afiszowanie się ze swoimi przekonaniami religijnymi. Molier oskarżył rodaków o hipokryzję – wierzenie na pokaz, przywdziewanie obłudnej maski chrześcijańskiej pokory. Owych świętoszków było wtedy bardzo wielu i to oni przyczynili się do, trwającego pięć lat, zakazu wystawiania sztuki Moliera.
Z jakimi tematami można powiązać Świętoszka?
- moralność
- religijność, dewocja
- obłuda, dwulicowość
- naiwność
- humor
- komedia klasycystyczna
Świętoszek – uporządkuj treść
Czas i miejsce akcji
- Lata sześćdziesiąte XVII wieku.
- Paryż, typowy dom dosyć zamożnej rodziny mieszczańskiej.
Bohaterowie Świętoszka
- Tartuffe – czyli Świętoszek – obłudny hipokryta, oszust, który pod pozorem cnotliwości i świętości próbuje wyłudzić pieniądze od łatwowiernego Orgona. Mimo że Tartuffe jest przedstawiany w sztuce groteskowo i parodystycznie, należy pamiętać, że to tak naprawdę bardzo wytrawny gracz i sprawny intrygant.
- Orgon – pan domu, ojciec rodziny. Trochę naiwny i niezbyt inteligentny – daje się omotać intrygom Tartuffe’a. Jego religijność jest prosta i toporna – choć szczera. To w sumie dobry i porządny człowiek, z którego nadmierna świętobliwość czyni, niestety, błazna.
- Elmira – żona Orgona (z drugiego małżeństwa). Cnotliwa i porządna arystokratka. Od początku do końca pokazana w dobrym świetle. Prędzej dałaby się zabić, niż pozwoliłaby na zamieszanie we własnym domu. Jej związku z Orgonem nie moglibyśmy jednak nazwać miłością – to raczej zbiór zasad – takich jak uczciwość, lojalność i posłuszeństwo.
- Damis – syn Orgona. Młody i nazbyt porywczy. Szczerze nienawidzący obłudy Świętoszka. Posłuszny woli ojca – nawet gdy ten jest całkowicie zaślepiony miłością do Tartuffe’a.
- Marianna – córka Orgona. Zakochana z wzajemnością w Walerym.
- Doryna – służąca. Tak naprawdę najmądrzejsza ze wszystkich domowników, jako jedyna ma trzeźwy osąd sytuacji. Nie boi się konsekwencji swoich wypowiedzi – mówi bez ogródek – zawsze to, co myśli. To głównie od niej dowiadujemy się, jaki Świętoszek jest naprawdę.
Akcja Świętoszka
Poznajemy w nim rodzinę zamożnego mieszczanina, pana Orgona. Jego – przypuszczalnie druga – żona, piękna i dużo młodsza Elmira, oraz dorosłe już dzieci – Marianna i Damis, żyli spokojnie i szczęśliwie, dopóki w domu nie pojawił się przyjaciel Orgona, Tartuffe. Ten człowiek „o twarzy pulchnej i rumianej” całkowicie zawładnął uczuciami pana domu i jego matki, pani Pernelle.
Cechą, która ich tak ujęła, była jego rzekoma pobożność i – też rzekoma – surowość zasad moralnych. Tartuffe mnóstwo czasu spędza na modlitwach i co chwila wznosi oczy ku niebu, jakby dziwił się gorszącymi obyczajami świata. Nie mówi, lecz przemawia, co chwilę odwołuje do Boga i co chwilę się żegna. Pozornie jest bardzo skromny – każe służącej, Dorynie, przesłonić zbyt śmiały dekolt chusteczką do nosa. W rzeczywistości Świętoszek jest jednak zupełnie inny. To próżniak, po prostu wygodnie mu żyć, żerując na naiwności ludzi, których tumani swoimi obłudnymi, pustymi gestami. Jest wyrachowany i bezwzględny, a w walce o swoje korzyści nie ma najmniejszych skrupułów. W domu Orgona szybko poczuł się panem, który chce podporządkować sobie całą rodzinę.
Na szczęście jego zachowanie szybko staje się czytelne dla wszystkich domowników – oczywiście, z wyjątkiem Orgona. W swoim uwielbieniu dla Świętoszka posuwa on się tak daleko, że czyni na jego rzecz zapis majątkowy. Zamierza też wydać za niego córkę, nie bacząc na to, że dziewczyna jest zakochana w Walerym. Marianna jest przerażona tą perspektywą i zwierza się pokojówce, Dorynie, która radzi jej, by jak najdłużej odciągała ślub. I ma rację, bo w tym czasie Tartuffe wpada w sidła, które zastawia na niego jego własna lubieżność. Ten pozorny skromniś i asceta zaczyna uwodzić żonę Orgona. Ona z pomocą Doryny przygotowuje pułapkę, która obnaży jego prawdziwe oblicze.
Aranżuje spotkanie ze Świętoszkiem, na którym będzie obecny, ukryty pod stołem, mąż. Tartuffe wyraźnie deklaruje chęć zdobycia Elmiry i wygłasza swoją słynną kwestię: „Prawda, że w oczach nieba rzecz to nieco zdrożna / Lecz i z niebem dać rady jakoś sobie można”. Orgon przekonuje się, kim naprawdę jest jego pobożny „przyjaciel”.
W afekcie chce go wyrzucić z domu, ale Tartuffe, który ma prawny akt darowizny, wzywa policję. To on zamierza się pozbyć Orgona i składa na niego doniesienie o zdradzie stanu. Przybywa królewski urzędnik i… moralny ład świata zostaje przywrócony. Rozpoznaje on bowiem w Świętoszku przestępcę – oszusta i w finale komedii to właśnie on trafia do więzienia.
Terminy do zapamiętania
Klasycyzm – prąd kulturowy i kierunek literacki, które odwołują się do antyku i uznają jego dzieła za ideał piękna.
Reguły klasycyzmu zostały przedstawione w dziele Sztuka poetycka Nicolasa Boileau (1874). Podkreślają one takie jego cechy, jak jasność i czytelność wyrażania myśli, kierowanie się umiarem i dobrym smakiem, wewnętrzną harmonią i określonymi zasadami (np. zasadą trzech jedności w dramacie). Kierunek był szczególnie silny w XVII-wiecznej Francji. Do jego najwybitniejszych przedstawicieli należeli: Pierre Corneille, Molier, Jean de La Fontaine, Wolter, Jean Jaques Rousseau.
Klasycyzm stanisławowski reprezentowali:
– Ignacy Krasicki,
– Stanisław Naruszewicz,
– Adam Trembecki,
– Franciszek Bohomolec.
Komedia – gatunek dramatu, w którym dominuje komizm, a często stosowane są także środki właściwe satyrze lub grotesce. Początek komedii dały pieśni ku czci Dionizosa w starożytnej Grecji, rozwinięte w rodzaj pamfletu politycznego i obyczajowego (Arystofanes). Podkreślano w ten sposób jej opozycyjność wobec tragedii.
Cechy komedii:
- Wartka akcja – rodzinne kłótnie, decyzje Orgona, zdemaskowanie Tartuffe’a, próba pozbawienia Orgona majątku, aresztowanie obłudnika – wszystkie te wydarzenia miały miejsce tego samego dnia. To sprawia, że akcja toczy się naprawdę szybko i wymaga ciągłej uwagi czytelnika.
- Dowcipne dialogi – najciekawszy to chyba rozmowa Orgona z Marianną o jej ślubie z Tartuffe’em (akt II, scena 2) – właściwą rozmówczynią Orgona jest jednak Doryna, z bezpiecznej odległości komentująca decyzję swego pana.
- Szczęśliwe zakończenie (tzn. pomyślne dla pozytywnych bohaterów) – Orgon zrozumiał swój błąd, przyznał rację rodzinie, a Tartuffe został aresztowany.
- Zasada trzech jedności, obowiązująca w klasycznej komedii (a jest nią też Świętoszek):
– JEDNOŚĆ AKCJI – akcja skupia się wokół jednego wątku – zaślepienia Orgona i nikczemnej działalności Tartuffe’a.
– JEDNOŚĆ MIEJSCA – akcja rozgrywa się tylko w domu Orgona.
– JEDNOŚĆ CZASU – cała akcja rozgrywa się w ciągu jednego dnia.
W czasach nowożytnych uprawiano:
- komedię charakterów (np. Skąpiec Moliera),
- komedię sytuacyjną (np. Sługa dwóch panów Carla Goldoniego, Damy i huzary Aleksandra Fredry),
- komedię intrygi (Fircyk w zalotach Franciszka Zabłockiego, Śluby panieńskie Aleksandra Fredry),
- komedię polityczną (Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza),
- komedię obyczajową (Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej),
- tragikomedię (Kariera Artura Ui Bertolta Brechta, Wizyta starszej pani Friedricha Dürrenmatta).
Intryga – działanie postaci (lub zespołu postaci) mające na celu skompromitowanie zamierzeń innych postaci w dziele literackim (powieści lub dramacie). Intryga idzie zazwyczaj w parze ze zwrotem akcji, np. intryga Szarmanckiego w Powrocie posła, który sugeruje Waleremu, że Teresa podarowała Fircykowi swój portret – działanie motywowane staraniami Szarmanckiego o rękę Teresy, które spowoduje nieporozumienie między kochankami.
Świętoszek w pytaniach i odpowiedziach
Jakie cechy komedii klasycystycznej dostrzegasz w Świętoszku?
- Świętoszek przestrzega zasady trzech jedności.
- Akcja sztuki rozgrywa się w jednym miejscu – domu Orgona. To jedność miejsca.
- Jedność akcji polega na tym, że fabuła dotyczy jednego tematu – jest nim intryga knuta przez Tartuffe’a i jej demaskacja.
- Jedność czasu wyraża się tym, że opisywane wypadki rozgrywają się w ciągu 24 godzin.
- Świętoszek respektuje też zasadę decorum, czyli odpowiedniości stylu.
- Cechą komedii klasycystycznej jest też to, że jej bohaterowie są zindywidualizowani, ale ich zachowania są na tyle typowe, że pozwalają na wyciąganie ogólniejszych wniosków (np. dotyczących społeczeństwa danej epoki, klasy itd.).
Czy Świętoszka należy odbierać jako atak na religię?
Świętoszek absolutnie nie jest atakiem na religię. Jest natomiast ostrzeżeniem przed ludźmi, którzy dla własnych interesów są gotowi przywdziać maskę osoby wyjątkowo religijnej, rozmodlonej, a nawet pogardzającej świecką obyczajowością. Molier ostrzega przed ich obłudą i dwulicowością. Stara się też pokazać nam, na jakie pułapki narażony jest człowiek, którego wiara jest zbyt naiwna, a on sam bezkrytycznie przyjmuje pozory za prawdę. Takie właśnie jest przesłanie tej komedii.
Kto w domu Orgona był zwolennikiem a kto przeciwnikiem Tartuffe’a?
Zwolennicy
- Największym zwolennikiem Świętoszka był sam pan domu – Orgon. To on wprowadził go do swojej rodziny i prosił, by stanął na straży przestrzegania w domu norm moralnych (w XVII w. był to obowiązek głowy rodziny – ojca. Orgon nie dawał sobie z tym rady). Tak bardzo podziwiał on rzekomą pobożność Tartuffe’a, tak cenił go i pokochał, że niemal przestał zwracać uwagę na innych domowników. Wcześniej dobry i czuły, nie reaguje na wieść o chorobie żony. Dopytuje się wyłącznie o samopoczucie „biedaczka” Tartuffe’a, chociaż on ma się dobrze.
- Do zwolenników Świętoszka należała również matka Orgona, pani Pernelle. Też wierzyła w niezwykłą pobożność tego mężczyzny i twierdziła, że „jest zacnym człowiekiem, godnym czci prawdziwej (…), a celem jego kroczyć niebios drogą świętą”.
Przeciwnicy
Natomiast reszta rodziny była krytyczna w stosunku do Tartuffe’a, dostrzegając w jego zachowaniu fałsz.
- Syn Orgona, Damis, uważał go za „chłystka, który staje się panem i władcą domu”. Za krytykę Świętoszka i prawdziwe doniesienia o jego zalotach do żony Orgona, Elmiry, chłopak zostaje wydalony z domu.
- Marianna, córka Orgona, w związku ze Świętoszkiem przeżywa dramat, bo ojciec obiecał jemu jej rękę, chociaż dziewczyna jest po słowie z Walerym. Służąca, Doryna, radzi jej odwlekać ślub. Sama też buntuje się przeciw obłudnikowi.
- Elmira, do której Tartuffe zaleca się (choć jest żoną jego dobroczyńcy), przygotowuje intrygę, dzięki której nawet Orgon poznaje prawdziwe oblicze Świętoszka.
Świętoszek Moliera – określ wymowę utworu oraz rodzaje komizmu
O celu, w jakim pisał tę komedię, Molier sam powiedział: „mierzę tylko w obłudę”. Nie uchroniło go to zresztą przed krytyką i szykanami tych, którzy ujrzeli siebie w negatywnej postaci Świętoszka. Molier naraził się, bo potępił wyraźnie szalbierstwo oraz zaślepienie i głupotę. Śledząc losy bohaterów komedii, wyczuwamy, że nie chodzi tu o jednostkową, rodzinną sensację, lecz o zjawisko szersze społecznie.
Fabuła jest przecież dość prosta.
Obłudnik Tartuffe wkrada się do rodziny Orgona, zupełnie ogłupia go pozorem świętości, a także jego matkę – panią Pernelle, ograbia go, chce mu uwieść żonę i ożenić się z jego córką – Marianną, zaręczoną ze szlachetnym Walerym. Umysł Orgona ogarnięty jest zaćmieniem, jest to postać obezwładniona przez Świętoszka. Sytuację ratuje żona Orgona – Elmira i jej sprytna służąca Doryna – inscenizują „naoczne” świadectwo obłudy Tartuffe’a, w które Orgon musi uwierzyć. Faktem jest, że rozsądek i sprawiedliwość przychodzą tu także od króla – to ukłon Moliera w stronę władcy.
Obłuda i szalbierstwo, dewocja zostają zwyciężone i wyśmiane, lecz przy tym autor ujawnia, jak są groźne! Molier operuje trzema rodzajami komizmu:
- komizmem sytuacji,
- komizmem charakterologicznym postaci,
- komizmem językowym (słowa).
Oto przykłady.
- Komizm sytuacji następuje w kluczowej scenie VII, gdy Tartuffe już ujmuje w ramiona Elmirę, lecz ta odsuwa się na bok i odsłania swojego męża – Orgona.
- Komizm charakteru reprezentuje Orgon – spotęgowane cechy zaślepionego dewota powodują, że słowa lub gesty Orgona budzą śmiech.
- Komizm słowa zauważa się w wielu wypowiedziach Doryny, również w utartym, powtarzanym powiedzonku Orgona o niebie jako decydującej sile – „Co niebo rozkaże” czy w pełnym czułości określeniu: „biedaczek”, stosowanym do obłudnika – Świętoszka.
Zobacz:
Przedstaw najbardziej charakterystyczne postace z utworów Moliera