Wieki średnie nie są wcale, jak długo o nich sądzono, okresem upadku kultury i literatury. Dorobek tej epoki nie jest może najbogatszy, ale musimy pamiętać o dzielących nas wiekach – wiele z dorobku materialnego średniowiecza uległo zniszczeniu bądź zaginęło. Zwłaszcza w przypadku utworów literackich jest to strata niepowetowana. W średniowieczu nie powstawało zbyt dużo tekstów, zazwyczaj zapisywano tylko rzeczy uznawane za naprawdę ważne. Wiele utworów przekazywano ustnie. Tak było np. z miłosnymi pieśniami trubadurów czy tekstami mającymi charakter satyryczny.
Co charakteryzuje literaturę wieków średnich?
Dydaktyczność
Celem utworów było w większości wypadków pouczenie odbiorcy, wskazanie mu, jak ma żyć, by otrzymać nagrodę w postaci zbawienia. Wiąże się z tym parenetyczny charakter literatury średniowiecznej (pareneza to wskazówka, rada), która pokazywała konkretne wzorce osobowe, związane z pełnieniem określonych funkcji społecznych. Najważniejsze z nich to: rycerz doskonały, dobry władca, święty.
Rękopiśmienność
Druk znali już od VIII w. Chińczycy, ale w Europie został wprowadzony przez Jana Gutenberga dopiero po 1450 r. Wcześniej książki, bardzo rzadkie i drogie, powstają w skryptoriach klasztorów. Pisano ręcznie – na pergaminie, później także na papierze, ozdabiano dzieła barwnymi inicjałami i ilustracjami. Jak żmudne było to zajęcie, wskazuje używane do dziś wyrażenie benedyktyńska praca (właśnie benedyktynom zawdzięczamy wiele ksiąg).
Alegoryczność i symboliczność
Ludzie średniowiecza postrzegali świat jako zbiór różnego rodzaju znaków dawanych przez Stwórcę, tak też próbowali oddać w literaturze np. prawdy wiary czy inne treści wymagające poznania pozazmysłowego.
Dwujęzyczność
Językiem wspólnym dla średniowiecznej Europy była łacina i po łacinie pisano najwięcej. Stopniowo jednak zaczęło się pojawiać coraz więcej tekstów w językach narodowych, które w tym czasie intensywnie się kształtują. Pierwsze zdanie w języku polskim zapisano w XIII wieku. Z czasem polskiego języka potocznego, który właśnie powstawał, starano się użyć jako języka literackiego (patrz: zabytki piśmiennictwa z XV w.).
Dwunurtowość, podział na literaturę religijną i świecką
- Gatunki religijne:
pieśni; kazania; psalmy; modlitwy; żywoty świętych, legendy o ich życiu i czynach (hagiografia); misteria; moralitety; mirakle; dramaty liturgiczne. - Gatunki świeckie:
kroniki, roczniki (historiografia); eposy rycerskie; romanse; pieśni (np. miłosne); satyry, traktaty (także inne formy publicystyczne); farsy; intermedia.
Anonimowość
Autorzy średniowiecznych utworów zazwyczaj nie podają swoich nazwisk. Horacjańskie „non omnis moriar” nie ma w tej epoce żadnego znaczenia. Piszą dla chwały Boga, ziemska sława jest dla nich czymś bezwartościowym. Nawet jeśli część z twórców nie kierowała się tą motywacją, ustalenie po wiekach ich nazwisk jest zadaniem niemal niewykonalnym. W tym okresie nie znano pojęcia plagiatu, a nawet zachęcano do wykorzystywania ważnych dzieł innych autorów. Zwracano uwagę nie na oryginalność dzieła, tak ważną w innych epokach, lecz na jego cel – religijny czy wychowawczy.
Schematyczność
Literatura średniowieczna często powiela utarte wzory, powtarza stosowane już wcześniej schematy. Autorzy nie dbają o dokładne oddanie psychiki bohatera, a świat pokazują bardzo często w sposób uproszczony, za pomocą wyraźnych kontrastów dobra i zła, piękna i brzydoty. To także służyć miało pouczeniu.
Gatunki średniowiecznego dramatu
Jedyne, co mogłoby połączyć teatr antyczny i średniowieczny, to związek z religią. Greckie tragedie wywodziły się z obrzędów ku czci Dionizosa, średniowieczne sztuki dotyczyły przede wszystkim spraw wiary. Poza tym wieki średnie odrzucą dorobek teatru antycznego, stworzą własne, odrębne formy i zasady.
Początkowo krótkie scenki dramatyczne wystawiano w kościołach, traktowano je jako urozmaicenie liturgii, a zajmowali się nimi wyłącznie duchowni. Z czasem formy dramatyczne się rozrosły i wywędrowały ze świątyń, a organizować je zaczęli członkowie cechów. Przedstawienia te charakteryzowały się przede wszystkim równoczesnością wydarzeń (symultanicznością): widzowie oglądali jednocześnie wszystkie miejsca akcji (tzw. mansjony), a aktorzy przechodzili z jednego do drugiego. Ponieważ tymi aktorami byli zwykli ludzie (właśnie przedstawiciele różnych cechów), łatwo zrozumieć, że dużo lepiej wypadali w komediowych wstawkach odtwarzających realia ich własnego życia. Grali tylko mężczyźni, choć kroniki notują przełamywanie tego monopolu – w 1468 r. we Francji rolę św. Katarzyny odegrała „cudownej piękności” dziewczyna; zresztą po spektaklu oświadczył się jej zachwycony występem rycerz! Teatr średniowieczny był zdecydowanie realistyczny – starano się wszystkie wydarzenia pokazać jak najdokładniej. Jak bardzo się starano, może świadczyć fragment innej francuskiej kroniki z XV w.: odgrywający rolę Chrystusa proboszcz z Metzu „umarłby na drzewie krzyża, ponieważ omdlał, i byłby skonał, gdyby nie pośpieszono mu z pomocą”.
- Dramat liturgiczny – gatunek dramatyczny, obecny w kulturze średniowiecza od X do XV w. W całości śpiewany, ściśle związany z liturgią Kościoła, przedstawiał zazwyczaj ważne wydarzenia biblijne, np. narodziny, mękę czy śmierć Chrystusa. Zdaniem niektórych właśnie z tego gatunku powstały późniejsze misteria.
- Misterium – z łaciny: tajemnica. Najważniejszy gatunek średniowiecznego dramatu, rozwijający się od XII w. Misteria opowiadały historie biblijne, rzadziej zaczerpnięte z hagiografii czy apokryfów. Wystawiano je najpierw w kościołach, potem na rynkach czy placach, bo rozmiary przedstawień stawały się coraz większe, poza tym uzupełniano je o wstawki satyryczne (intermedia). Zdarzało się, że trwały kilkanaście dni!
- Moralitet – dydaktyczno-filozoficzny gatunek dramatu późnego średniowiecza; bohaterem jest Każdy (Everyman), anonimowy człowiek bez cech indywidualnych, który ma wybierać drogę życiową i toczy wewnętrzną walkę. O duszę bohatera spierają się upersonifikowane siły (alegoria!): Dobro, Zła, Wiara, Pycha itp. W zależności od dokonanego wyboru Everyman jest potępiany lub nagradzany.
- Mirakl – utwór dramatyczny, mówiący o życiu Maryi i świętych, pokazywał zwłaszcza towarzyszące ich losom Boskie ingerencje czy dokonywane przez bohaterów cuda.
- Intermedium – krótki utwór sceniczny, odgrywany pomiędzy częściami sztuki poważnej, np. misterium czy moralitetu. Miał charakter komiczny, satyryczny, a tematykę świecką, np. wyśmiewał ludzkie słabości.
- Farsa – gatunek wywodzący się z intermediów, a ukształtowany w literaturze francuskiej XII w.; odmiana komedii o dynamicznej akcji i przejaskrawionych efektach komicznych – występują w nim elementy karykatury czy groteski. W średniowieczu farsa pojawiała się na końcu poważnego przedstawienia.
Zobacz:
Jakie gatunki literackie przejęła epoka średniowiecza ze starożytności, a jakie nowe wytworzyła?