Co charakteryzuje literaturę wieków średnich?
- Dydaktyczność
Celem utworów było w większości wypadków pouczenie odbiorcy, wskazanie mu, jak ma żyć, by otrzymać nagrodę w postaci zbawienia. Wiąże się z tym parenetyczny charakter literatury średniowiecznej, która pokazywała konkretne wzorce osobowe, związane z pełnieniem określonych funkcji społecznych. Najważniejsze z nich to: rycerz doskonały, dobry władca, święty.
- Rękopiśmiennictwo
Druk w Europie został wprowadzony przez Jana Gutenberga dopiero po 1450 r. Wcześniej książki, bardzo rzadkie i drogie, powstają w skryptoriach klasztorów. Pisano ręcznie – na pergaminie, później także na papierze, dzieła ozdabiano barwnymi inicjałami i ilustracjami. Jak żmudne było to zajęcie, wskazuje używane do dziś wyrażenie benedyktyńska praca (właśnie benedyktynom zawdzięczamy wiele ksiąg).
- Alegoryczność i symboliczność
Ludzie średniowiecza postrzegali świat jako zbiór różnego rodzaju znaków dawanych przez Stwórcę, tak też próbowali oddać w literaturze np. prawdy wiary czy inne treści wymagające poznania pozazmysłowego.
- Dwujęzyczność
Językiem wspólnym dla średniowiecznej Europy była łacina i po łacinie pisano najwięcej. Stopniowo jednak zaczęło się pojawiać coraz więcej tekstów w językach narodowych, które w tym czasie intensywnie się kształtują. Pierwsze zdanie w języku polskim zapisano w XIII wieku. Z czasem polskiego języka potocznego, który właśnie powstawał, starano się użyć jako języka literackiego.
- Dwunurtowość, podział na literaturę religijną i świecką
- Gatunki religijne:
pieśni; kazania; psalmy; modlitwy; żywoty świętych, legendy o ich życiu i czynach (hagiografia); misteria; moralitety; mirakle; dramaty liturgiczne.
- Gatunki świeckie:
kroniki, roczniki (historiografia); eposy rycerskie; romanse; pieśni (np. miłosne); satyry, traktaty (także inne formy publicystyczne); farsy; intermedia.
- Gatunki religijne:
- Anonimowość
Autorzy średniowiecznych utworów zazwyczaj nie podają swoich nazwisk. Horacjańskie „non omnis moriar” nie ma w tej epoce żadnego znaczenia. Piszą dla chwały Boga, ziemska sława jest dla nich czymś bezwartościowym. W tym okresie nie znano pojęcia plagiatu, a nawet zachęcano do wykorzystywania ważnych dzieł innych autorów. Zwracano uwagę nie na oryginalność dzieła, tak ważną w innych epokach, lecz na jego cel – religijny czy wychowawczy.
- Schematyczność
Literatura średniowieczna często powiela utarte wzory, powtarza stosowane już wcześniej schematy. Autorzy nie dbają o dokładne oddanie psychiki bohatera, a świat pokazują bardzo często w sposób uproszczony, za pomocą wyraźnych kontrastów dobra i zła, piękna i brzydoty. To także służyć miało pouczeniu.
Uwaga!
Danse macabre – taniec śmierci to charakterystyczny motyw sztuki i literatury późnego średniowiecza.
- Jest to alegoryczne przedstawienie śmierci, szczególnie popularne w sztukach plastycznych i literaturze późnego średniowiecza. Malowali go artyści, opiewali pisarze. Śmierć zaprasza do tańca wszystkich od królów po kmiotków, zrównuje stany, naśmiewa się z ziemskich wartości.
- Początkowo postać śmierci pokazywano jako rozkładające się zwłoki, potem jako szkielet z kosą w rękach.
- Literackim przykładem jest Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
- Podstawową cechą śmierci w średniowiecznym ujęciu jest jej egalitaryzm, czyli fakt, iż zrównuje stany i dotyczy wszystkich bez względu na majątek, płeć, urodę.
Memento mori czyli „pamiętaj o śmierci” to łaciński zwrot eksponujący motyw przemijania i niechybnej śmierci, który posłużył za nazwę dla całego zespołu przedstawień i wyobrażeń eksploatujących motyw śmierci i przemijania.
Związany jest on ściśle z pochodzącym z Księgi Koheleta motywem vanitas, czyli marności świata. Przypomnijmy, że motyw vanitas vanitatum eksponuje nietrwałość dóbr doczesnych i ziemskiego życia, mówi o bezcelowości istnienia i używania życia, gdyż wszystko to marność i nie przynosi prawdziwego spełnienia.
Motyw memento mori jest jednym z najważniejszych motywów literatury i sztuki średniowiecznej. Odnajdziemy go zarówno w Bogurodzicy, jak i w Wielkim testamencie Françoisa Villona.
Ars moriendi – sztuka umierania. Mianem tym określane są stałe w średniowiecznej parenezie schematy i wzorce ostatnich chwil życia odpowiednie dla danego stanu. Miały na celu przygotowanie człowieka na przyjście śmierci lub ogólnie poruszającej temat umierania.
Cały rytuał towarzyszący ostatniemu tchnieniu Rolanda czy zespół cudów towarzyszący śmierci świętego Aleksego to właśnie przykłady takich przedstawień. Prawdziwy rycerz czy święty w oczach ludzi średniowiecza bowiem wiedział nie tylko, jak ma żyć, lecz także jak umierać.
Ważny termin – alegoria
Motyw danse macabre wykorzystuje charakterystyczną dla średniowiecza metodę obrazowania poprzez alegorię. Artyści średniowieczni starali się ukazywać takie wartości i pojęcia jak cnota, grzech, prawda, kłamstwo, pod postacią plastycznych obrazów, o stałym umownym znaczeniu przenośnym, zwanym właśnie alegorią. Wierzyli, że taka forma łatwiej i bardziej bezpośrednio jest w stanie przemówić do odbiorcy. Taką próbą alegorycznego przedstawienia jest właśnie upostaciowiona śmierć w towarzystwie tanecznego korowodu, wyrażająca swą powszechność i wszechmoc.
Alegoria zwykle występuje w formie personifikacji wyposażonej w określone atrybuty lub emblematy o konkretnym znaczeniu, ułatwiające odczytanie przesłanie obrazu.
.
Zobacz:
Jakie wzorce parenetyczne propaguje literatura średniowiecza?