Zapamiętaj bajkowych autorów!
- Ezop z Frygii – legendarny bajkopisarz pochodzący z Grecji (VI w. p.n.e.), pomysłodawca bajek zwierzęcych.
- Jean de La Fontaine – najdoskonalszy bajkopisarz francuski, autor głównie bajek narracyjnych (wiele z nich polscy bajkopisarze tłumaczyli na język polski).
- Ignacy Krasicki – największy polski bajkopisarz epoki oświecenia.
- Adam Mickiewicz, Aleksander Fredro – poeci epoki romantyzmu, autorzy i tłumacze bajek narracyjnych.
- Jan Sztaudynger – bajkopisarz XX wieku.
Ignacy Krasicki
Słowik i szczygieł
Rzekł szczygieł do słowika, który cicho siedział:
„Szkoda, że krótko śpiewasz”. Słowik odpowiedział:
„Co mi dała natura, wypełniam to wiernie.
Lepiej krótko, a dobrze, niż długo, a miernie”.
100% pewności, że Słowik i szczygieł to bajka! Dlaczego?
- Dowód nr 1. Bohaterowie zwierzęcy!
Mamy dwoje bohaterów zwierzęcych (dwa ptaszki: szczygła i słowika).
- Dowód nr 2. Bohaterowie skontrastowani!
Bohaterowie są skontrastowani, tzn. szczygieł to samochwała, słowik jest skromny, szczygieł śpiewa długo, a słowik krótko.
- Dowód nr 3. Funkcja dydaktyczna! Morał!
Cały utwór jest pouczeniem, ma nam pokazać, że nie należy brać przykładu z zarozumiałego szczygła, lecz ze skromnego słowika. Często pouczenie stanowi morał. Wygłasza je słowik: każdy ma dar, który wykorzystuje najlepiej, jak potrafi. Lepiej śpiewać krótko, ale pięknie.
- Dowód nr 4. Alegoria!
Pod postaciami zwierząt ukrywają się ludzie. Zwierzęta mają ludzkie cechy – szczygieł lubi się przechwalać, jest złośliwy, uszczypliwy, słowik zaś jest skromny.
- Dowód nr 5! Budowa!
Tylko 4 wersy zapisane wierszem stychicznym (ciągłym) świadczą o epigramatycznej (krótkiej, zwięzłej) budowie bajki.
- Dowód nr 6. Ośmieszenie przywar!
Piętnowane są złośliwość, uszczypliwość, zazdrość (cechy szczygła).
- Dowód nr 7. Uniwersalność!
Ponadczasowość, aktualność bajki. Iluż to mamy szczygłów we współczesnym świecie. Mniej słowików, ale też są. To osoby bardzo utalentowane, a mimo to skromne, rozwijające swoje zdolności nie dla braw i reflektorów, ale dla siebie. Zazdrosne szczygły lubią wkłuć szpilę biednym słowikom. Powie taki szczygieł „Lichy ten twój talent, skoro nikt o tobie nie mówi w telewizji”. A słowik nie obrazi się, tylko dalej będzie robił swoje.
Po czym rozpoznawać bajki?
- Po bohaterach!
Sprawdzaj, czy są zwierzętami. Jeśli tak, a na dodatek zwierzęta są połączone w pary o przeciwstawnych cechach, możesz mieć do czynienia z bajką.
- Po alegorii!
Nabierasz pewności, że utwór jest bajką, jeśli przedstawioną sytuację da się przenieść w świat ludzi.
- Po dydaktyzmie!
Bajka poucza, moralizuje, umoralnia, wychowuje!
Nie pomyl się, czyli kilka wyjątków!
- Nie zawsze bajka jest krótka. Są też bajki długie, tzw. narracyjne. Wtedy gatunek rozpoznasz po bohaterach i po pouczeniach.
- Nie zawsze bohaterami są zwierzęta (rzadziej: przedmioty i rośliny). Często w bajkach występują po prostu ludzie. Ale sprawdzaj, czy bohaterowie są skontrastowani.
- Nie zawsze krótki utwór jest bajką. Może to być np. fraszka, ale we fraszkach najczęściej nie ma bajkowych bohaterów.
Bajkę absolutnie wykluczają:
- Refleksje podmiotu lirycznego!
- Niezwykłe, nierzeczywiste miejsca (np. zaczarowane krainy), przedmioty (np. kije-samobije) i postacie (np. wróżki, elfy, krasnoludki) – to wyznaczniki baśni!
Czy wiesz…?
Co to jest bajka epigramatyczna?
To bajka krótka, zwięzła, bez zbędnych środków stylistycznych. Przykłady? 4-wersowe bajki Ignacego Krasickiego, np. Szczur i kot, Ptaszki w klatce, Syn i ojciec, Dziecię i ojciec, Pan i pies, Żółw i mysz.
Co to jest bajka narracyjna?
To bajka dłuższa, w której dokładniej przedstawieni są bohaterowie, ściślej nakreślona jest scenka. W bajce narracyjnej występuje też więcej środków stylistycznych. Przykłady? Puchacze, Wilczki, Przyjaciele, Czapla, ryby i rak Ignacego Krasickiego oraz Przyjaciele Adama Mickiewicza.
Do jakiego rodzaju literackiego zalicza się bajkę?
Do epiki. Nie ma tu miejsca na liryczne wyznania czy refleksje ani na obecność podmiotu lirycznego. Osoba mówiąca w bajce nie ujawnia się. To ukryty narrator, który za pomocą jakiejś scenki chce pouczyć czytelnika.
Czy zawsze bajki pouczają?
Tak. Zawsze! Wszystkie pełnią funkcję dydaktyczną. Ale nie ze wszystkich bajek da się wypisać gotowy, wypowiedziany wprost morał. Czasem morał wypływa z samej historyjki, wynika z treści bajki, np. w bajkach Szczur i kot, Ptaszki w klatce, Żółw i mysz. Dość często morał kończy bajkę, np. „Rzekła rybka: „Dobrze to czasem być i małą” (Rybka mała i szczupak), „Według mnie ten najlepszy, co się najmniej chwali” (Lew i zwierzęta), Prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie (Przyjaciele). Czasem morał rozpoczyna bajkę, np. „Każdy wiek ma goryczy, ma swoje przywary” (Syn i ojciec), „Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie” (Jagnię i wilcy).
Co to jest bajka ezopowa?
To inaczej bajka zwierzęca. Bohaterami występującymi w niej są zwierzęta. Nazwa pochodzi od jej twórcy, greckiego bajkopisarza Ezopa. Zdarza się też, że bohaterami bajek są przedmioty (Dzwon i dzwonki Mickiewicza), zjawiska przyrody (Potok i rzeka Krasickiego) albo po prostu ludzie (Malarze Krasickiego).
Z bajką skojarz PERSONIFIKACJĘ!
Pewne czynności i uczucia są dane tylko ludziom. Ale czasem poeci wyposażają w ludzkie cechy i umiejętności także zwierzęta, przedmioty, zjawiska przyrody. Wtedy mamy do czynienia z personifikacją. Jak to wygląda w praktyce? Oto dwa przykłady:
Ptaszki w klatce
„Czegóż płaczesz? – staremu mówił czyżyk młody –
Masz teraz lepsze w klatce niż w polu wygody”.
„Tyś w niej zrodzon – rzekł stary – przeto ci wybaczę;
Jam był wolny, dziś w klatce – i dlatego płaczę”.
Gdzie tu szukać personifikacji?
- Ptaki rozmawiają ze sobą.
- Zwierzęta myślą, rozumują, poszukują przyczyn swojego zachowania.
- Stary czyżyk płacze (cecha ludzka), bo tęskni (ludzkie uczucie) za wolnością.
Lew i zwierzęta
Gdy się wszystkie zwierzęta u lwa znajdowały,
Był dyskurs: jaki przymiot w zwierzu doskonały.
Słoń roztropność zachwalał, żubr mienił powagę,
Wielbłądy wstrzemięźliwość, lamparty odwagę;
Niedźwiedź moc znamienitą, koń ozdobną postać,
Wilk staranie przemyślne, jak zdobyczy dostać,
Sarna kształtną subtelność, jeleń piękne rogi,
Ryś odzienie wytworne, zając rącze nogi;
Pies wierność, liszka umysł w fortele obfity,
Baran łagodność, osieł żywot pracowity.
Rzekł lew, gdy się go wszyscy o zdanie pytali:
„Według mnie ten najlepszy, co się najmniej chwali”.
Gdzie tu szukać personifikacji?
- Zwierzęta dyskutują ze sobą, prowadzą dyskurs, spierają się.
- Zwierzęta dokonują autoprezentacji i wymieniają swoje najdoskonalsze cechy, które w większej części są cechami wyłącznie ludzkimi (np. roztropność, powaga, wstrzemięźliwość, odwaga).
- Lew wypowiada morał tej bajki (w ostatnim wersie utworu).
Jakich innych środków artystycznych używa się w bajkach?
Nie za wielu, bo bajka ma na celu przede wszystkim pokazać taki przykład, który będzie dla czytelnika zrozumiały, zabawny i pouczający. Zwłaszcza w bajkach epigramatycznych nie ma miejsca na szczególne artystyczne upiększenia. Inaczej w bajkach narracyjnych. Tam znajdziecie przede wszystkim sporo epitetów. Oto kilka przykładów z bajek Krasickiego i Mickiewicza o tym samym tytule Przyjaciele:
- (zajączek) młody, (trzask) wielki, (wrzask) srogi, wełnista (owca), serdecznych (przyjaciół), (głosy) trąb, psów (szczekania), (Przyjaciele Krasickiego)
- prawdziwej (przyjaźni), (krakań) gawronich, (miąs) nieświeżych, (przysłowie) niedźwiedzie, prawdziwych (przyjaciół), (cieniu) dąbrowy, (kukań) zozul, (Przyjaciele Mickiewicza)
Skojarz!
Przysłowia i zwroty związane z bajkami!
Czapla, ryby i rak Krasickiego (o podstępnej czapli, która oszukała naiwne ryby i w końcu sama się doigrała – została uduszona przez raka):
- Nie czyń drugiemu, co tobie niemiło.
- Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada.
- Kłamstwo ma krótkie nogi.
- Kto wiatr sieje, burzę zbiera.
- Kto mieczem wojuje, od miecza ginie.
Przyjaciele Mickiewicza (o przyjaźni Leszka i Mieszka wystawionej na próbę przez pewnego niedźwiedzia):
- Przyjaciół poznajemy w biedzie – to przysłowie pochodzi właśnie z bajki Mickiewicza!
Zając i żaba Mickiewicza (o strachach zająca, który spotkał jeszcze bardziej zalęknioną żabę):
- Tchórz go obleciał.
- Najadł się strachu.
- Napędziła mu strachu (stracha).
- Umierał ze strachu.
- Strach ma wielkie oczy.
Zobacz:
Refleksja o naturze człowieka w bajkach Ignacego Krasickiego