- Miniaturyzacja świata przedstawionego – polega na redukcji niektórych elementów utworu, takich jak opis przestrzeni czy prezentacja bohaterów. Często nie wiadomo, gdzie i kiedy rozgrywa się akcja bajki, kim dokładnie są wprowadzone przez autora postacie. Skrótowe ujęcie świata przedstawionego sprzyjało wyeksponowaniu najistotniejszej treści, podkreślało pointę.
- Alegoryzacja treści. Bajka dzięki posługiwaniu się alegorią jest utworem o dwuplanowej strukturze. Zawiera plan znaczeń dosłownych (zarys sytuacji, fabuła), pod którym mieszczą się ukryte znaczenia, łatwe jednak do odczytania, gdyż są jednoznaczne, odwołują się do skomercjalizowanych wyobrażeń funkcjonujących w powszechnej świadomości społecznej. Zwierzęta występujące w bajkach mają zatem charakter konwencjonalnych znaków, na przykład lis jest alegorią chytrości, paw – dumy, mrówka – pracowitości, osioł – głupoty, jagnię – niewinności i bezradności, a lew – siły lub męstwa itp. Genetycznie zjawisko to związane jest ze skłonnością do antropomorfizacji natury. Wyobraźnia ludowa wszelkim zjawiskom przyrody nadawała postać humanistyczną. Uczłowieczone motywy ze świata natury łatwo mogły być interpretowane jako pewne stereotypy postaw ludzkich.
- Typizacja bohaterów – wynika z faktu posługiwania się alegorią, która ogranicza możliwość indywidualizacji postaci. Zazwyczaj nie mają one imion własnych, nie otrzymują nawet skrótowej charakterystyki zewnętrznej i wewnętrznej, są po prostu alegorycznym upostaciowaniem danej cechy – głupoty, mądrości, skąpstwa itp. Bohaterowie bajek stanowią pewne typy, a nie charaktery. Prowadzi to oczywiście do mało atrakcyjnego schematyzmu, dlatego zdarza się, że w bajkach narracyjnych wizerunek bohatera zostaje wzbogacony o cechy dodatkowe, ale nigdy nie mamy do czynienia z pełnym portretem postaci.
- Dwudzielność typów i postaw. Układ kompozycyjny postaci opiera się zazwyczaj na zasadzie kontrastu, np. wilk–owca, lis–kruk, starzec–młodzik, szczur–kot itp. Zestawienie przeciwieństw rodzi napięcie dramatyczne w utworze.
- Dydaktyzm bajki. Bajka jako gatunek literatury dydaktycznej ma na celu pouczenie, formułowanie wskazówek dotyczących zasad postępowania w świecie. Sens moralny bajki może być wyeksponowany na dwa różne sposoby: albo poprzez bezpośrednie sformułowanie morału, który zostaje umiejscowiony na początku bądź na końcu utworu, albo poprzez taką konstrukcję sytuacji, z której jednoznacznie wynika pointa i nie ma potrzeby jej ponownego powtarzania.
Zapamiętaj!
Bajka jest gatunkiem sytuującym się na pograniczu liryki i epiki. Nie brakuje w niektórych także elementów dramatycznych. Ogólnie mówi się, że bajka to krótki utwór wierszowany, w którym pod postaciami zwierząt kryją się ludzie i ich sprawy. Definicja ta jest jednak niepełna i trochę uproszczona. Bajki mają bowiem różną formę, są bardzo zróżnicowane także pod względem stylistycznym i nie zawsze ich bohaterowie to zwierzęta. Ukształtowały się dwie odmiany gatunku: bajki typu epigramatycznego i narracyjnego.
- Bajka epigramatyczna
Jak wskazuje sama nazwa – powstała na bazie epigramatu, za którego twórcę uważa się Simonidesa z Keos. Tak jak epigramat odznaczała się bardzo zwięzłą formą. Ograniczała do minimum fabułę i opisy na rzecz sentencjonalości czy refleksyjności. Mimo redukcji elementów akcji nie przestawała być zasadniczo utworem fabularnym. Nawet najkrótsze bajki starożytni Rzymianie nazywali „fabula”.
- Bajka narracyjna
jest bardziej rozbudowana, przybiera formę miniaturowej fabuły, niekiedy swym kształtem przypomina nowelę. Taką postać mają w przeważającej mierze bajki La Fontaine’a i część bajek Ignacego Krasickiego.
Zapamiętaj!
Ze względu na zastosowaną w bajce formę podawczą dzieli się również bajki na sprawozdawcze (gdzie dominuje narracja) i dialogowe. Przeważnie występują w nich obydwie formy, narrator swobodnie przechodzi od toku sprawozdawczego do dialogu i odwrotnie.
Z historii bajki
- Pierwsze bajki literackie miały jeszcze charakter ludowy. Powstały w starożytnej Grecji w VI wieku p.n.e. Za ich twórcę uważa się półlegendarnego poetę frygijskiego – Ezopa. Do historii przeszedł jako człowiek niezwykle mądry, ale zarazem niebywale szpetny. Sam pozbawiony urody, nie uznawał piękności bez rozumu. Formułował w bajkach moralistyczne nauki o prawdziwym szlachectwie duszy płynącym z wartości intelektu i cnoty. Bajka tak dalece zrosła się z imieniem Ezopa, że wszystkie inne zbiory tych utworów powstałe w późniejszych wiekach zwano bajkami ezopowymi. Stało się tak nie bez powodu, gdyż większość najbardziej popularnych motywów bajkopisarstwa europejskiego wywodzi się właśnie z twórczości Ezopa.
- Duży wpływ na rozwój bajki jako gatunku literackiego miała twórczość rzymskiego bajkopisarza – Fedrusa – piszącego w I wieku n.e.
- Prawdziwy renesans przeżyła bajka w wiekach XVII i XVIII. Czasy oświecenia były chwilami jej największego triumfu. We Francji tworzył wówczas bajkopisarz wszech czasów – Jean de La Fontaine. Nie mniej znany był wówczas niemiecki autor bajek – Gotthold Lessing oraz rosyjski pisarz – Iwan Kryłow.
- W Polsce bajki Ezopa tłumaczył renesansowy pisarz Biernat z Lublina. Gatunek ten uprawiała większość pisarzy oświecenia – Stanisław Trembecki, Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki. Sięgał po tę formę literacką we wczesnej fazie swej twórczości również Adam Mickiewicz.
Zobacz:
Czym jest bajka jako gatunek? Omów kompozycję bajek Ignacego Krasickiego.
Sformułuj morały bajek Ignacego Krasickiego. Jaką wartość mają we współczesnej rzeczywistości?