Z historii bajki
- Pierwsze bajki literackie miały jeszcze charakter ludowy. Powstały w starożytnej Grecji w VI wieku p.n.e. Za ich twórcę uważa się półlegendarnego poetę frygijskiego – Ezopa. Do historii przeszedł jako człowiek niezwykle mądry, ale zarazem niebywale szpetny. Sam pozbawiony urody, nie uznawał piękności bez rozumu. Formułował w bajkach moralistyczne nauki o prawdziwym szlachectwie duszy płynącym z wartości intelektu i cnoty. Bajka tak dalece zrosła się z imieniem Ezopa, że wszystkie inne zbiory tych utworów powstałe w późniejszych wiekach zwano bajkami ezopowymi. Stało się tak nie bez powodu, gdyż większość najbardziej popularnych motywów bajkopisarstwa europejskiego wywodzi się właśnie z twórczości Ezopa. Duży wpływ na rozwój bajki jako gatunku literackiego miała twórczość rzymskiego bajkopisarza – Fedrusa – piszącego w I wieku n.e.
- Prawdziwy renesans przeżyła bajka w wiekach XVII i XVIII. Czasy oświecenia były chwilami jej największego triumfu. We Francji tworzył wówczas bajkopisarz wszech czasów – Jean de La Fontaine. Nie mniej znany był wówczas niemiecki autor bajek – Gotthold Lessing oraz rosyjski pisarz – Iwan Kryłow.
- W Polsce bajki Ezopa tłumaczył renesansowy pisarz Biernat z Lublina. Gatunek ten uprawiała większość pisarzy oświecenia – Stanisław Trembecki, Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki. Sięgał po tę formę literacką we wczesnej fazie swej twórczości również Adam Mickiewicz.
.
Podstawowe cechy bajki
- Miniaturyzacja świata przedstawionego – polega na redukcji niektórych elementów utworu, takich jak opis przestrzeni czy prezentacja bohaterów. Często nie wiadomo, gdzie i kiedy rozgrywa się akcja bajki, kim dokładnie są wprowadzone przez autora postacie. Skrótowe ujęcie świata przedstawionego sprzyjało wyeksponowaniu najistotniejszej treści, podkreślało pointę.
- Alegoryzacja treści. Bajka dzięki posługiwaniu się alegorią jest utworem o dwuplanowej strukturze. Zawiera plan znaczeń dosłownych (zarys sytuacji, fabuła), pod którym mieszczą się ukryte znaczenia, łatwe jednak do odczytania, gdyż jednoznaczne. Zwierzęta występujące w bajkach mają charakter konwencjonalnych znaków, na przykład lis jest alegorią chytrości, paw – dumy, mrówka – pracowitości, osioł – głupoty, jagnię – niewinności i bezradności, a lew – siły lub męstwa itp. Genetycznie zjawisko to związane jest ze skłonnością do antropomorfizacji natury. Wyobraźnia ludowa wszelkim zjawiskom przyrody nadawała postać humanistyczną. Uczłowieczone motywy ze świata natury łatwo mogły być interpretowane jako pewne stereotypy postaw ludzkich.
- Typizacja bohaterów – wynika z faktu posługiwania się alegorią, która ogranicza możliwość indywidualizacji postaci. Zazwyczaj nie mają one imion własnych, nie otrzymują nawet skrótowej charakterystyki zewnętrznej i wewnętrznej, są po prostu alegorycznym upostaciowaniem danej cechy – głupoty, mądrości, skąpstwa itp. Bohaterowie bajek stanowią pewne typy, a nie charaktery. Prowadzi to, oczywiście, do mało atrakcyjnego schematyzmu, dlatego zdarza się, że w bajkach narracyjnych wizerunek bohatera zostaje wzbogacony o cechy dodatkowe, ale nigdy nie mamy do czynienia z pełnym portretem postaci.
- Dydaktyzm bajki. Bajka jako gatunek literatury dydaktycznej ma na celu pouczenie, formułowanie wskazówek dotyczących zasad postępowania w świecie. Sens moralny bajki może być wyeksponowany na dwa różne sposoby: albo poprzez bezpośrednie sformułowanie morału, który zostaje umiejscowiony na początku bądź na końcu utworu, albo poprzez taką konstrukcję sytuacji, z której jednoznacznie wynika pointa i nie ma potrzeby jej ponownego powtarzania.
.
Kruk i lis La Fontaine’a
To chyba najsłynniejsza bajka świata. Francuski fabulista wykorzystał tu motyw ezopowy. W bajce występuje konwencjonalna symbolika. Dwie postacie zwierzęce budzą jednoznaczne skojarzenia – lis to alegoria chytrości i podstępu, kruk (trzymający w dziobie ser) stanowi uosobienie pazerności i łakomstwa. Mamy zatem do czynienia z tak charakterystyczną dla gatunku dwudzielnością typów i postaw.
Jednak, aby uniknąć banalnego schematyzmu, jeden ze znaków umownych zostaje szerzej rozbudowany przez drugi znak – lis charakteryzuje kruka. Jest to możliwe dzięki wprowadzeniu w obręb utworu obok relacji narratora jeszcze innej formy podawczej, jaką stanowi monolog, a właściwie dialog. Jest on, co prawda, jednostronny, bo rozmówca nie podejmuje dyskusji, lecz jego obecność prowokuje pierwszego bohatera do kontynuowania przemowy. W ten sposób fabuła bajki zostaje znacznie ograniczona na rzecz charakterystyki bohatera.
Zauważmy ponadto, że całkowitej redukcji uległy również takie elementy świata przedstawionego, jak czas i przestrzeń, nie są bowiem konieczne dla zrozumienia sensu utworu. Wypowiedź wzbogacająca portret kruka o dodatkowe cechy nie tylko służy większej indywidualizacji wyglądu i charakteru, przygotowuje jednocześnie fundament dla mającej się rozegrać kluczowej sytuacji – upuszczenia sera przez naiwnego, łasego na pochlebstwa kruka i porwania zdobyczy przez sprytnego lisa. Zapowiada tę zasadniczą sekwencję nie tylko pochlebna przemowa lisa, lecz także na przemian wykrzyknikowa bądź pytajna intonacja wypowiedzi, zdradzająca nieszczery zachwyt lisa nad krukiem, a tym samym sugerująca podstęp. Po przemowie lisa następuje zatem błyskawiczny bieg wypadków, uwydatniony poprzez ciąg czasowników ruchu: „rozdziawił”, „wypadł”, „porwał”, „zostawił”. Budują one napięcie dramatyczne bajki. Wzmaga je jednocześnie chwyt formalny – przejście od dialogu postaci ponownie do narracji. Przemowa lisa – dość rozbudowana – zatrzymywała bowiem na moment akcję – powrót do toku sprawozdawczego, który w telegraficznym skrócie relacjonuje przebieg fabuły, ożywia bajkę, potęguje jej dramatyczność.
Nakreślona w utworze za pomocą narracji i monologu sytuacja fabularna stanowi ilustrację dla postawionej na początku tezy: Bywa często zwiedzionym,/ Kto lubi być chwalonym.
Ta konstatacja spełnia oczywiście w tekście funkcję morału ośmieszającego brak krytycyzmu wobec samego siebie, próżność, przesadne uleganie komplementom. Stanowi również rodzaj przestrogi nakazującej zachować większy dystans wobec pochlebców i większą przenikliwość w odczytywaniu ich intencji.
.
Bajki Ignacego Krasickiego
„Wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły”, „Miłe złego początki, lecz koniec żałosny”. To złote myśli z bajek Ignacego Krasickiego. Pointy tych utworów są tak popularne, że funkcjonują niemal jak utarte porzekadła. Przywołane przykłady stanowią tylko małą próbkę. Krasicki napisał blisko dwieście bajek, a każda zawiera godny zapamiętania, zgrabnie wyrażony morał.
Bajki Krasickiego ukazały się w dwóch zbiorach. Pierwszy, Bajki i przypowieści z roku 1779, zawierał krótkie, zwięzłe utwory epigramatyczne, między innymi Wino i woda, Malarze, Dwa psy. Dużo wśród nich czterowierszy; budowę taką ma choćby utwór Chart i kotka. Te bajki nawiązują do tradycji Ezopa.
W drugim zbiorze, wydanym po śmierci poety, w roku 1802, pt. Bajki nowe, przeważają utwory z rozbudowaną fabułą (wpływ La Fontaine’a), które śmiało można porównać do wierszowanych nowel; przykład takiego utworu to Dzieci i żaby.
Ptaszki w klatce
Czegoż płaczesz – staremu mówił czyżyk młody
Masz teraz lepsze w klatce niż w polu wygody.
Tyś w niej zrodzon – rzekł stary – przeto ci wybaczę,
Jam był wolny, dziś w klatce – i dlatego płaczę.
stanowią klasyczny przykład realizacji formy dialogowej. Umożliwia ona wyeksponowanie w utworze kontrastu typów i postaw. Konieczność maksymalnej oszczędności słowa powoduje, że dwa przeciwstawne portrety bohaterów są niepełne, ograniczone tylko do niezbędnych informacji. Czterowiersz zawiera jedynie sugestię o wyglądzie i zachowaniu postaci w danej chwili – stary czyżyk płacze, młody dziwi się. Uzupełnia tę informację kontekst biograficzny – stary czyżyk urodził się na wolności, młody w klatce. Tłumaczy on odmienność postaw i światopoglądów obydwu bohaterów. Portret starego czyżyka został ponadto poszerzony o dodatkową charakterystykę, którą implikuje wypowiedź „przeto ci wybaczę”. Jest ona świadectwem przyjaznego, wyrozumiałego stosunku starego czyżyka do młodego – mimo różnicy postaw. Pointa wypływająca z nakreślonej sytuacji jest tak oczywista, że autor rezygnuje z jej formułowania.
Ptaszki w klatce zyskały opinię bajki politycznej. Ich recepcja związana była bezpośrednio z sytuacją polityczną Polski porozbiorowej. Przestrzeń toczącego się dialogu – klatka – stała się alegorią ujarzmionego kraju, rozszarpanego przez zaborców, stary czyżyk przykładem patrioty, który wolność umiłował ponad wszystko, młody zaś wyrażał postawę człowieka zniewolonego, dla którego wolność jest pustym słowem, gdyż jej nigdy nie zaznał. Interpretacja bajki uwzględniająca kontekst historyczny prowadzi jednak do schematyzmu, jest zbyt jednostronna i zawęża znacznie plan znaczeniowy utworu.
Jagnię i wilcy
to jedna z szeregu bajek wprowadzających tak wszechobecny w bajkach, szczególnie dramatyczny motyw drapieżników. Lwy, wilki, orły wypełniają przestrzeń bajek Krasickiego, są upostaciowaniem siły, przemocy, okrucieństwa, tyranii. Zostają zestawione na zasadzie przeciwieństwa ze zwierzętami symbolizującymi słabość, niewinność, łagodność, bezbronność. Bajka Jagnię i wilcy realizuje ten tradycyjny schemat wyrażający się w kontraście siły i słabości. Nie on jednakże decyduje o wartości tego utworu, ale celnie poprowadzona dramaturgia wydarzeń. Uzyskuje ją autor dzięki przejściu od toku sprawozdawczego, który określa miejsce i sytuację, w rozwinięcie najważniejszej sekwencji stanowiącej coś w rodzaju punktu kulminacyjnego („Smacznyś, słaby i w lesie”), by zakończyć całość zdarzeń obrazem katastrofy („Zjedli niezabawem”). Istotną funkcję spełnia także wprowadzenie w obręb tekstu dialogu postaci. Wstrzymuje on na chwilę bieg wypadków, opóźnia tragiczny finał, by wzmóc jego dramatyczność. Dialog poszerza również charakterystykę wilka. Krwiożercze zwierzę poprzez wypowiedź: „Smacznyś, słaby i w lesie” okazuje się także nieprzyzwoicie szczere i cyniczne. W efekcie czytelnik staje się świadkiem miniaturowej tragedii, będącej ilustracją sformułowanego na wstępie morału o tym, że „Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie”. Nadaje on utworowi wymiar uniwersalnej przypowieści o świecie, w którym rządzą bezwzględne reguły.
Bajkę Jagnię i wilcy również odnoszono do sytuacji politycznej kraju, odczytywano ją jako alegorię pierwszego rozbioru Polski. Należy jednak pamiętać, że utwór ten wykorzystuje prastary wątek fabularny i to właśnie z niego płynie uniwersalny sens bajki, a nie z konkretnej sytuacji politycznej, która jest jedynie potwierdzeniem zawartej w tekście prawdy o świecie.
Dewotka
Dewotce służebnica w czymsiś przewiniła
Właśnie natenczas, kiedy pacierze kończyła.
Obróciwszy się przeto z gniewem do dziewczyny,
Mówiąc właśnie te słowa: „…i odpuść nam winy,
Jako my odpuszczamy”, biła bez litości.
Uchowaj, Panie Boże, takiej pobożności!
jest przykładem utworu, w którym autor rezygnuje z zastosowania maski zwierzęcej. Decyduje o tym rodzaj zjawiska, o jakim chce mówić. Trudno znaleźć zwierzę będące uosobieniem dewocji, jest to bowiem cecha czysto ludzka. Bohaterką bajki jest zatem postać, która, zgodnie z wymogami gatunku, stanowi określony typ, a nie charakter. W konsekwencji sytuacja przedstawiona przez narratora zmierza do ściślejszej konkretyzacji zjawiska dewocji, pokazania, w czym się ono dokładnie przejawia. Żadne inne cechy charakteru bohaterki nie są przedmiotem autorskiej obserwacji. Jednostronna, celowo niekompletna prezentacja postaci nie wynika jedynie z wymogów zwięzłej, epigramatycznej formy nakazującej maksymalną oszczędność. Jest przede wszystkim czynnikiem wpływającym na większą koncentrację czytelnika na opisywanym zjawisku dewocji, które zostało ujęte w bajce jako sprzeczność pomiędzy teorią a praktyką – rzekomo pobożna matrona w czasie modlitwy okłada bezlitośnie służącą. Żałosne zjawisko rozdźwięku między głoszonym słowem a rzeczywistym postępowaniem zostało nakreślone w sposób niezwykle obrazowy i sugestywny zarazem, stąd też pointa, jaka pojawia się na końcu utworu, jest bardzo emocjonalna. Wykrzyknikowa tonacja świadczy o oburzeniu narratora i potępieniu dla takiego postępowania.
Dewotka nie musi być odczytana jedynie jako utwór o konkretnym zjawisku. Bajka wprowadza nieco szerszą, bardziej uniwersalną problematykę prawdy i fałszu w naszym życiu. Można ją zatem traktować również jako przypowieść o świecie, w którym zamiast szczerości i autentyzmu dominują zakłamanie i gra pozorów.
Kilka słów o innych bajkach Krasickiego
Przesłania bajek Krasickiego rzadko bywają optymistyczne (Wół minister), ale w oczach wnikliwego obserwatora rzeczywistość nie przedstawiała się zbyt różowo.
Jakie wady zarzucał współczesnym?
- Temat prymatu siły przed prawem powraca w wielu bajkach. W utworach: Jagnię i wilcy, Lew i zwierzęta – tu łączy się z krytyką despotycznego władcy, który, zachowując pozory praworządności, jest w istocie bezwzględnym tyranem.
- Motyw prawa powraca w różnych kontekstach. Krasicki pokazuje, że nie dla wszystkich jest ono jednakowe. W utworze Dwa psy kundel pyta mopsa, dlaczego on marznie, gdy tamten śpi w ciepłej izbie, i w odpowiedzi słyszy: „ty służysz, ja bawię”. Niesprawiedliwości, upokorzeń i biedy doświadczają z reguły ci, którzy najwięcej pracują (Wino i woda, Chleb i szabla) lub mają odwagę mówić prawdę. W bajce Malarze jednakowo utalentowani Piotr i Jan żyją w różnych warunkach, bo „Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze”.
- Oprócz wielkich problemów Krasickiego interesuje także obyczajowość. W zawoalowany sposób ukazuje przywary swojego środowiska: pychę i nadmierną pewność siebie, które często prowadzą do zguby (Szczur i kot), oraz godną politowania, żałosną służalczość (Chart i kotka).
- W niektórych bajkach Krasicki łamie antyczną zasadę i jako bohaterów wprowadza do nich ludzi. Zawsze są to postacie charakterystyczne. Ważne nie ze względu na cechy indywidualne, lecz symbolizujące pewien typ człowieka. W ten sposób powstają „portrety zbiorowe”: fałszywej pobożności (bajkę Dewotka, której rozmodlona bohaterka łaje niesprawiedliwie swoją służącą, kończy konkluzja: „Uchowaj, Panie Boże, takiej pobożności!”), powierzchownych wyznawców systemów filozoficznych (w bajce Filozof pozorny materialista, chorując, porzuca swoją naukę: „Nie tylko w Pana Boga – i w świętych uwierzył”), a także… głupców, którym mądrzejsi nie powinni powierzać odpowiedzialnych zadań! („I ten winien, co kijem bezpieczeństwo mierzył,/ I ten, co bezpieczeństwo głupiemu powierzył” czytamy w bajce Kulawy i ślepy).
- W bajkach Krasickiego zawarta jest nie tylko krytyka, lecz również gorzka refleksja nad słabą naturą człowieka, niedoskonałością świata oraz toczącą się ciągle między ludźmi walką i grą pozorów. Dzięki takiemu spojrzeniu żartobliwe na pierwszy rzut oka utwory znalazły się wśród dzieł ponadczasowych i uniwersalnych – można je odnieść do ludzi z różnych epok i środowisk. Długi żywot zapewnił im także wysoki poziom artystyczny. Krasicki sięga w nich po różne środki wyrazu: karykaturę, drwinę, komizm. Jego humor przybiera wiele odcieni. Bywa gorzki i sarkastyczny, jak w utworach Wino i woda czy Dwa psy, ironiczny, jak w tekstach Malarze, Szczur i kot, pełen sceptycyzmu, jak w bajce Dzieci i żaby, ale zawsze cechuje go klasyczny umiar. Poeta posługuje się jasnym, precyzyjnym językiem, trafnie dobiera słowa, buduje symetryczne, wyraziste zdania, które podkreślają logikę jego myśli. W wersyfikacji najczęściej sięga po płynny trzynastozgłoskowiec ze średniówką zawsze w tym samym miejscu. Tę regułę narusza tylko wyjątkowo. W bajkach o szczególnie dynamicznym charakterze pojawia się przyspieszenie rytmu, podkreślające ich wybrany fragment; jest tak na przykład w drugim czterowierszu utworu Lew i zwierzęta.
Filozofia bajek Krasickiego
nie odznacza się zbyt wielkim optymizmem. Utwory kreślą obraz świata, w którym prymat wiodą przemoc, podstęp, obłuda, lenistwo, łakomstwo itp. Zło przywdziewa różne maski, dobro nie zwycięża prawie nigdy. Gdzie szukać przyczyn takiego stanu? W ułomnej, niedoskonałej naturze człowieka, którą trzeba nieustannie poprawiać. Dlatego powstały bajki, które można wykorzystać do wielu tematów maturalnych, dotyczących przede wszystkim moralności, ułomności ludzkiej natury, niedoskonałości otaczającego nas świata. Świat się zmienia, ciągle idzie naprzód, ale ludzie się nie zmieniają, wciąż bywają chciwi, obłudni, leniwi. Dlatego bajki są utworami uniwersalnymi, odnoszącymi się nie tylko do jednej epoki, ale stale aktualnymi.
Bajka
Bajka jest gatunkiem sytuującym się na pograniczu liryki i epiki. Nie brakuje w niektórych także elementów dramatycznych. Ogólnie mówi się, że bajka to krótki utwór wierszowany, w którym pod postaciami zwierząt kryją się ludzie i ich sprawy. Definicja to jednak niepełna i trochę uproszczona. Bajki mają bowiem różną formę, są bardzo zróżnicowane także pod względem stylistycznym i nie zawsze ich bohaterowie to zwierzęta. Ukształtowały się dwie odmiany gatunku: bajki typu epigramatycznego i narracyjnego.
- Bajka epigramatyczna
Jak wskazuje sama nazwa – powstała na bazie epigramatu, za którego twórcę uważa się Simonidesa z Keos. Tak jak epigramat odznaczała się bardzo zwięzłą formą. Ograniczała do minimum fabułę i opisy na rzecz sentencjonalości czy refleksyjności. Mimo redukcji elementów akcji nie przestawała być zasadniczo utworem fabularnym. Nawet najkrótsze bajki starożytni Rzymianie nazywali „fabula”. Ten typ bajki uprawiał Lessing, a także – w dużej części swojej twórczości bajkopisarskiej – Krasicki.
- Bajka narracyjna
jest bardziej rozbudowana, przybiera formę miniaturowej fabuły, niekiedy swym kształtem przypomina nowelę. Taką postać mają w przeważającej mierze bajki La Fontaine’a i część bajek Krasickiego.
Uwaga!
Bajki Ignacego Krasickiego wyrastają z realistycznej obserwacji czasów, w których żył ich twórca. Krasicki oglądał świat z perspektywy sceptycznego poety, który przestał żyć iluzją, że mieszka „na najlepszym ze światów”.
Do jakich tematów potrzebne Bajki Krasickiego?
- humor,
- moralność,
- człowiek – wady ludzkie: obłuda, dewocja, skłonność do rozwiązywania problemów za pomocą siły,
- krytyka społeczeństwa.
.
Zobacz:
Wskaż na różnice i podobieństwa pomiędzy bajkami La Fontaine’a i Krasickiego
Refleksja o naturze człowieka w bajkach Ignacego Krasickiego
Czym jest bajka jako gatunek? Omów kompozycję bajek Ignacego Krasickiego.