Bajka
Budowa
- Utwór wierszowany (jeśli krótki i zwięzły, nazywa się bajką epigramatyczną, a jeśli trochę dłuższy, rozbudowany – narracyjną).
- Zawiera morał (najczęściej na końcu utworu, choć są bajki rozpoczynające się morałem).
Bohaterowie
- Bohaterami bajki są najczęściej zwierzęta, ale również rośliny, przedmioty i ludzie. Pod postacią zwierząt, roślin czy przedmiotów ukrywają się ludzie ze swoimi wadami, słabościami, wzajemnymi zależnościami.
- Bohaterowie są przedstawieni na zasadzie kontrastu: np. mądry wilk i fałszywy lis, stary i młody czyżyk.
Świat przedstawiany
Osadzony w realiach. Zwierzęta wprawdzie mówią ludzkim głosem i posiadają ludzkie cechy, ale nie mają nadprzyrodzonych zdolności. Potrafią tylko to, co człowiek, bo w gruncie rzeczy przedstawiają świat ludzki (alegoria).
Funkcja
Bajka to utwór dydaktyczny – funkcję pouczającą pełni morał: ważna myśl, sens moralny bajki, pouczenie.
Historia gatunku
Bajki znane były już w starożytnej Grecji. Za ich twórcę uważa się Ezopa, półlegendarnego poetę z VI w. p.n.e.
Przykłady:
- Jean de La Fontaine Zając i żaba, Koza, kózka i wilk
- Ignacy Krasicki Ptaszki w klatce, Mysz i kot, Malarze
- Adam Mickiewicz Lis i kozioł, Przyjaciele
- Aleksander Fredro Osioł, Małpa, Raki w garnku, Paweł i Gaweł
Baśń
Budowa
- Najczęściej utwór narracyjny (pisany prozą), choć zdarzają się i wierszowane adaptacje znanych baśni.
- Może zaczynać się od słów: „Dawno, dawno temu…” albo „Za górami, za lasami, za siedmioma rzekami…” Koniec jest zwykle pomyślny (ślub młodej pary, ukaranie winnych).
Bohaterowie
- Baśniowe postacie mogą być zupełnie nierzeczywiste i nieprawdziwe, występują czarownice, wróżki, elfy, krasnoludki, postacie obdarzone niezwykłą siłą.
- Podobnie jak w bajkach bohaterowie kontrastowi: np. zła macocha i dobra księżniczka, bogaty książę rywalizujący z biednym pastuszkiem o rękę jakiejś panny.
Świat przedstawiany
Wymyślone światy, nieprawdopodobne sytuacje, nierzeczywiste miejsca, magiczne działanie przedmiotów, ożywiona przyroda, niezwykłe zbiegi okoliczności.
Funkcja
Funkcja dydaktyczna baśni jest osiągana w inny sposób. Często baśnie wymyślano, by przekazać jakąś ludową mądrość albo… straszyć nimi dzieci (np. nie wolno iść samemu do lasu, bo można spotkać złą czarownicę).
Historia gatunku
Również baśnie mają za sobą bardzo długą historię. Początkowo przekazywane z ust do ust, a dopiero potem spisane. Jest wiele baśni, w których autorzy są nieznani (to jeden z najważniejszych gatunków literatury ludowej).
Przykłady:
- Charles Perrault Tomcio Paluch, Czerwony Kapturek, Kot w butach
- bracia Wilhelm i Jacob Grimm – Stoliczku, nakryj się, Jaś i Małgosia, Jednooczka, Dwuoczka, Trzyoczka
- Hans Christian Andersen – Dziewczynka z zapałkami, Księżniczka na ziarnku grochu, Brzydkie kaczątko
Adam Mickiewicz
Przyjaciele
Nie masz teraz prawdziwej przyjaźni na świecie;
Ostatni znam jej przykład w oszmiańskim powiecie.
Tam żył Mieszek, kum Leszka, i kum Mieszka Leszek.
Z tych, co to: gdzie ty, tam ja, – co moje, to twoje.
Mówiono o nich, że gdy znaleźli orzeszek,
Ziarnko dzielili na dwoje;
Słowem, tacy przyjaciele,
Jakich i wtenczas liczono niewiele.
Rzekłbyś; dwójduch w jednym ciele.
O tej swojej przyjaźni raz w cieniu dąbrowy
Kiedy gadali, łącząc swoje czułe mowy
Do kukań zozul i krakań gawronich,
Alić ryknęło raptem coś koło nich.
Leszek na dąb; nuż po pniu skakać jak dzięciołek.
Mieszek tej sztuki nie umie,
Tylko wyciąga z dołu ręce: „Kumie!”
Kum już wylazł na wierzchołek.
Ledwie Mieszkowi był czas zmrużyć oczy,
Zbladnąć, paść na twarz: a już niedźwiedź kroczy.
Trafia na ciało, maca: jak trup leży;
Wącha: a z tego zapachu,
Który mógł być skutkiem strachu.
Wnosi, że to nieboszczyk i że już nieświeży.
Więc mruknąwszy ze wzgardą odwraca się w knieję,
Bo niedźwiedź Litwin miąs nieświeżych nie je.
Dopieroż Mieszek odżył… „Było z tobą krucho! –
Woła kum, – Szczęście, Mieszku, że cię nie zadrapał!
Ale co on tak długo tam nad tobą sapał.
Jak gdyby coś miał powiadać na ucho?”
„Powiedział mi – rzekł Mieszek – przysłowie niedźwiedzie:
Że prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie”.
Temat: przyjaźń poddana próbie.
Bohaterowie:
Leszek i Mieszek uznawani za przyjaciół.
Fabuła:
Podczas spaceru po dębowym lesie przyjaciele natknęli się na niedźwiedzia. Sprytny Leszek umknął przed niebezpieczeństwem na drzewo, zostawiając swego przyjaciela sam na sam ze zwierzem. Przerażony Mieszek tak się przestraszył, że… narobił „zapachu, który mógł być skutkiem strachu”. To go uratowało, gdyż niedźwiedź uznał jego ciało za padlinę. Zdziwiony Leszek obserwował tę scenę z drzewa i zdziwił się zachowaniem niedźwiedzia, który sprawiał wrażenie, jakby coś mówił do leżącego Mieszka. Ciekawość Leszka została zaspokojona – Mieszek zrewanżował się koledze przysłowiem, które rzekomo usłyszał od niedźwiedzia, a które stanowi morał tej bajki.
Morał:
- „Prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie”.
- „Nie masz teraz prawdziwej przyjaźni na świecie”. (Nauczyciel może wykorzystać któryś z tych cytatów w temacie wypracowania).
Rodzaj bajki: narracyjna (czyli długa, fabularna).
Uwaga! Ciekawy układ wersów i rymów!
Budowa: wiersz stroficzny: 4 strofy o nierównej liczbie wersów – każda strofa liczy o jeden wers mniej od poprzedniej (I – 9 wersów, II – 8 wersów, III – 7 wersów, IV – 6 wersów), trzynastozgłoskowiec ze średniówką po 7. sylabie.
Rymy
Występują trzy rodzaje rymów:
- parzyste (sąsiadujące),
- przeplatane (krzyżowe)
- okalające (obejmujące).
Trzy pierwsze strofy rozpoczyna rym parzysty, który występuje też na końcu zwrotki III, IV oraz I, gdzie parzyście rymują się aż trzy wyrazy (przyjaciele – niewiele – ciele). Rym krzyżowy występuje w środku strofy I. Rymy okalające zaś znajdziecie w strofach II, III i IV.
Zwróć uwagę na środki stylistyczne!
- Epitety:
- przymiotnikowe: prawdziwej (przyjaźni), ostatni (przykład), oszmiańskim (powiecie),
- rzeczownikowe: (cieniu) dąbrowy, (kukań) zozul, (niedźwiedź) Litwin
- Porównania: po pniu skakać jak dzięciołek.
Uwaga! Powiedzenia i przysłowia:
Przyjaciół poznajemy w biedzie – to przysłowie pochodzi właśnie z bajki Mickiewicza!
Zając i żaba
(Z La Fontaine’a)
Szarak, co nieraz bywał w kłopotach i trwogach,
Nie tracąc serca, póki czuł się rączy,
Teraz podupadł na nogach.
Poczuł, że się źle z nim skończy.
Więc jęknął z głębi serca: „Ach, nie masz pod słońcem
Lichszego powołania jak zostać zającem!
Co mię w dzień pies, lis, kruk, kania i wrona,
Nawet i ona,
Jak chce, tak gania.
A w noc gdy drzemię, oko się nie zmruża,
Bo lada komar bzyknie przez siatki pajęcze,
Wnet drży me serce zajęcze,
Tchórząc tchórzliwiej od tchórza.
Zbrzydło mi życie, co jest wiecznym niepokojem,
Postanowiłem dziś je skończyć samobojem.
Żegnaj więc, miedzo, lat mych wiośnianych kolebko!
Wy kochanki młodości, kapusto i rzepko,
Pożegnalnymi łzami dozwólcie się skropić!
Oznajmuję wszem wobec, że idę się topić!”
Tak z płaczem gdy do stawu zwraca skoki słabe,
Po drodze stąpił na żabę.
Ta mu, jak raca, drgnąwszy spod nóg szusła
I z góry na łeb w staw plusła.
A zając rzekł do siebie: „Niech nikt nie narzeka,
Że jest tchórzem, bo cały świat na tchórzu stoi;
Każdy ma swoją żabę, co przed nim ucieka,
I swojego zająca, którego się boi”.
Temat: pokonywanie własnych strachów, lęków.
Piętnowane cechy: użalanie się nad sobą, brak odwagi, tchórzostwo, strachliwość.
Bohater:
To stary zając – niegdyś odważny, pokonujący wiele trudności, teraz słaby fizycznie, ze skłonnością do depresji, narzekania na życie, strachliwy i zalękniony.
Fabuła:
Pewnego dnia załamany zając postanawia popełnić samobójstwo. Ma dość walki z losem, zmagania się z trudnościami, pokonywania swoich strachów. Żegna się z życiem i zmierza w kierunku stawu, w którym zamierza się utopić. Po drodze następuje na żabę, która przerażona ukryła się w stawie. Zając rezygnuje z zamiaru popełnienia samobójstwa, gdyż znalazł istotę jeszcze bojaźliwszą od siebie, co dodaje mu otuchy.
Morał:
Wypowiedziany wprost słowami zająca (ostatni czterowiersz). Jeśli jesteś tchórzem, nie przejmuj się, bo nie jesteś jedyny na świecie. Tak naprawdę wszyscy się czegoś boimy. Jest też na pewno ktoś, kto boi się ciebie.
Rodzaj bajki: narracyjna (czyli długa, fabularna).
Budowa: wiersz stychiczny o nierównej liczbie zgłosek w wersach.
Rymy
Występują dwa rodzaje rymów:
- parzyste (sąsiadujące)
- przeplatane (krzyżowe).
Wszystkie rymy są żeńskie (rymują się wyrazy co najmniej dwusylabowe), dokładne.
Zwróć uwagę na epitety!
- Rzeczownikowe: (głębi) serca, (kochanki) młodości
- Przymiotnikowe: lichszego (powołania), (siatki) pajęcze, (serce) zajęcze, wiecznym (niepokojem), (lat) wiośnianych, pożegnalnymi (łzami), (skoki) słabe
Powiedzenia i przysłowia pasujące do bajki:
Tchórz go obleciał.
Najadł się strachu.
Napędziła mu strachu (stracha).
Umierał ze strachu.
Strach ma wielkie oczy.
Bajka czy baśń? Nie pomyl się!
Zobacz: