Słowotwórstwo to nauka o tworzeniu słów.
Rodzina wyrazów
Słowa bardzo rzadko występują pojedynczo – zazwyczaj tworzą rodziny wyrazów. To tak jak u ludzi – większość słów ma liczną rodzinę wyrazów pokrewnych – rzadko które słowo jest „samotne”. Tak jak w rodzinie istnieje głowa rodziny, tak też w rodzinie wyrazów jest wyraz podstawowy, od którego pochodzą inne wyrazy. Popatrz:
- dom
domek, domowy,
domownik
- chleb
chlebek,
chlebak, chlebowy
Zwróć uwagę!
Wyrazów dom i chleb nie możesz wytłumaczyć innymi wyrazami (tak jak wytłumaczysz np. wyrazy: chlebek – mały chleb czy domowy – związany z domem). To wyrazy niepodzielne słowotwórczo – w odróżnieniu od podzielnych słowotwórczo, które możemy odnieść do innych wyrazów).
W jaki sposób tworzymy wyrazy pochodne?
Poprzez dodanie do nich odpowiednich cząstek, które nazywamy formantami.
lecieć, odlot, przelot, lotnik, wylot, latanie, lotnia, lot
Wymienione wyrazy to rodzina wyrazów – oczywiście, to nie wszystkie możliwe, bo jest ich naprawdę dużo.
Wśród nich są wyrazy podstawowe, np.: lot (dla wyrazu odlot) i wyrazy pochodne.
Co to znaczy „podstawowy”?
Od niego został utworzony inny wyraz – nazywamy go wyrazem pochodnym.
Zapamiętaj rodzaje formantów:
- Przedrostki – dodawane z przodu wyrazu, np. nad-zwyczajny, pod-ręczny, wy-jechać, prze-czytać.
- Przyrostki – dodawane z tyłu wyrazu, np. kot-ek, lekar-ka, malow-anie, mędrz-ec
n Wrostki – cząstki dodane w wyrazach złożonych, łączą dwie podstawy słowotwórcze, np. gaz-o-mierz, wod-o-ciąg, list-o-nosz - Formanty zerowe – czyli brak formantu. Formant zerowy występuje w niektórych rzeczownikach utworzonych od czasowników, np. dźwig-ø (od dźwigać), spis-ø (od spisać), wdech-ø (od wdychać)
Przyjrzyj się rodzinie wyrazów
stół, stolik, stolarz, stołówka, stolarnia, stolarski
Który wyraz jest wyrazem podstawowym, niepodzielnym słowotwórczo (tzn. takim, w którym nie ma żadnego formantu)? Oczywiście jest to wyraz stół. Jest on wyrazem podstawowym dla wyrazu stolik – stol-ik (stolik to mały stół). Poprzez dodanie formantu -ik powstał wyraz pochodny stolik.
A co z wyrazem stolarz? Stolarz to osoba, która robi stoły – dla tego wyrazu pochodnego wyrazem podstawowym także będzie wyraz stół (został tylko dodany inny formant – stol-arz).
Wyrazem podstawowym dla wyrazu stołówka (stoł-ówka) też będzie stół – stołówka to miejsce, gdzie stoją stoły.
Inaczej będzie z wyrazem stolarnia – jeśli jako wyraz podstawowy wskażesz stół, zrobisz błąd – stolarnia to miejsce, gdzie pracuje stolarz (stolar-nia). Dla stolarni wyrazem podstawowym jest stolarz. Podobnie jest z wyrazem stolarski (stolar-ski) – stolarski to taki, który jest charakterystyczny dla stolarza.
Podstawa słowotwórcza
Popatrz na pary wyrazów podstawowych i pochodnych:
- wędzić – wędz-arnia (miejsce, gdzie się wędzi)
- mówić – mów-ca (osoba, która mówi)
- góra – gór-ka (mała góra)
- bez ładu – bezład-ny (taki, który jest bez ładu)
- ząb – zęb-owy (związany z zębem)
- anioł – aniel-ski (charakterystyczny dla anioła)
Ażeby poprawnie wskazać wyraz podstawowy, musisz dostrzec cząstkę wspólną między wyrazem pochodnym a wyrazem podstawowym. Ta cząstka to podstawa słowotwórcza. Zobacz – wyraz pochodny składa się z podstawy słowotwórczej (cząstki wspólnej z wyrazem podstawowym) i formantu, który tworzy nowy wyraz.
Porównaj podstawy słowotwórcze wymienionych wyżej wyrazów:
- wędzić – wędz-arnia
- mówić – mów-ca
- góra – gór-ka
- bez ładu – bezład-ny
- ząb – zęb-owy
- anioł – aniel-ski
W pierwszej grupie wyrazów podstawa słowotwórcza jest identyczna w obydwu wyrazach – podstawowym i pochodnym. W drugiej grupie w obrębie podstawy między wyrazem podstawowym a pochodnym zaszły pewne zmiany w obrębie głosek – to oboczność.
Popatrz na podstawy słowotwórcze:
- ząb – zęb (owy)
(ą : ę – ą wymieniło się na ę) - anioł – aniel (ski)
(o : e; ł : l – w tej podstawie słowotwórczej zaszły dwie oboczności – o : e oraz ł : l)
Spójrz na inne wyrazy, w których zachodzą oboczności:
- mądr-y mędrz-ec (ą: ę; r : rz)
- uch-o usz-ko (ch : sz)
- ręk-a rącz-ka (ę : ą; k : cz)
Zapamiętaj!
Oboczności występują tylko w obrębie podstawy słowotwórczej!
Oddzielając podstawę słowotwórczą od formantu, przyjrzyj się uważnie, czy w podstawie nie występują oboczności. Jeśli tego nie sprawdzisz, łatwo możesz zrobić błąd w wyodrębnieniu podstawy.
Oboczności obejmują zarówno spółgłoski, jak i samogłoski. Popatrz, jakie głoski mogą ulegać obocznościom:
- droga – dróż-ka (o : ó; g : ż)
- ręka – rącz-ka (ę : ą; k : cz)
- mucha – musz-ka (ch : sz)
- skała – skal-ny (ł : l)
- dzień – dzion-ek (e : o; ń : n)
- tort – torc’-ik (t : c’)
- wiara – wierz-yć (a : e; r : rz)
To oczywiście tylko niektóre z oboczności. Jeśli masz Z tym problem i zupełnie nie wiesz, które głoski mogą się zamieniać w inne, przypomnij sobie wiadomości z fonetyki i fleksji (zjawisko oboczności zachodzi też w tematach wyrazów).
Nazwy nosicieli cech
Tworzą je formanty np. -ik, -ek, -as, -ak, -us
- młody – młodz-ik (ten, który jest młody)
- wesoły – wesoł-ek (ten, który jest wesoły)
- gruby – grub-as (ten, który jest gruby)
- przystojny – przystojni-ak (ten, który jest przystojny)
- chytry – chytr-us (ten, który jest chytry)
Pamiętaj jeszcze o jednej, bardzo ciekawej formie oboczności – o „ruchomym e”.
Popatrz na dwa przykłady:
- lew – lw’-ica
- pies – psi-arz
Występują tu bardzo charakterystyczne oboczności – głoska „e” w podstawie słowotwórczej wyrazu pochodnego „uciekła”. To zjawisko jest wynikiem historycznego procesu, który dawno temu zaszedł w języku polskim. Taką oboczność zaznaczamy następująco: e : ø.
Rdzeń
Musisz zapamiętać jeszcze jedno pojęcie – rdzeń. Rdzeń to cząstka wspólna dla całej rodziny wyrazów – wszystkich wyrazów podstawowych i pochodnych.
Spójrz jeszcze raz na rodzinę wyrazów
Bez trudu powinieneś wyodrębnić rdzeń – cząstkę wspólną dla wszystkich wyrazów pochodnych. Będzie to „stół”. Oczywiście w rdzeniu – tak jak w podstawie słowotwórczej – mogą wystąpić oboczności (w tym przypadku ó : o, ł : l, ł : l’).
Zapamiętaj!
- Wyraz podstawowy – taki, od którego tworzymy inne wyrazy, np. las, szkoła, miły, góra
- Wyraz pochodny – taki, który pochodzi od wyrazu podstawowego, np. las-ek, szkol-ny, prze-miły, gór-ski
- Wyraz podstawowy i wyrazy pochodne tworzą rodzinę wyrazów!
Zapamiętaj!
Zawsze szukaj wyrazu podstawowego dla konkretnego wyrazu pochodnego, nie dla całej rodziny wyrazów. Np.
Wyrazem podstawowym dla wyrazu góral jest wyraz góra – ponieważ góral to osoba, która mieszka w górach. A wyraz góralka? Zrobisz błąd, jeśli uznasz, że wyrazem podstawowym będzie wyraz góra. Dla góralki wyrazem podstawowym jest wyraz góral. Dlaczego? Ponieważ góralka to kobieta góral, i wyraz ten nie pochodzi od słowa góra.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c185-slowotworstwo/jak-powstaja-slowa-2