Słowotwórstwo – pytania i odpowiedzi
Na jakie grupy można podzielić pod względem słowotwórczym wyrazy: dom, biel, ściana, podskok, narożnik, miednica, imadło, świniobicie, podjechać, konkretny, filiżanka, wodoodporny?
Pod względem budowy ogół wyrazów możemy podzielić na wyrazy proste oraz formacje słowotwórcze.
- Wyrazy proste (podkreślone powyżej) to wyrazy, które nie pochodzą od innych wyrazów. Są one więc niepodzielne słowotwórczo – nie można w nich wyodrębnić tematu słowotwórczego i formantu słowotwórczego.
- Rzeczownik miednica z historycznej perspektywy nie jest wyrazem prostym: pochodził od rzeczownika miedź, dawniej oznaczał misę wykonaną z miedzi. Dziś miednica nie jest miedziana – zatarł się związek między tym wyrazem a rzeczownikiem miedź.
- Natomiast rzeczownik filiżanka był i będzie wyrazem prostym. Mylące może być tylko jego zakończenie: –anka. Nie ma jednak wyrazu, od którego można by utworzyć ten rzeczownik (filiż!?!, filiża!?!).
Uwaga! Wątpliwości może natomiast wywoływać rzeczownik imadło. Słowniki odnotowują – jako przestarzały – czasownik imać w znaczeniu „chwytać, brać, trzymać”. Uznałem więc, że jest to formacja słowotwórcza, czyli wyraz podzielny słowotwórczo. Jeśli związek między czasownikiem a rzeczownikiem zaniknie, wyraz imadło straci swą podzielność słowotwórczą i zasili grupę wyrazów prostych.
Co to są wyrazy podzielne słowotwórczo? Podaj przykłady wyrazów podzielnych i niepodzielnych słowotwórczo.
- Wyrazy podzielne słowotwórczo (nie podkreślone w poleceniu powyżej) to inaczej formacje słowotwórcze lub derywaty.
- Można w nich wskazać temat słowotwórczy oraz formant.
Wyrazy podzielne słowotwórczo są wyrazami pochodnymi. Pochodzą od innych wyrazów – tworzymy je od wyrazów prostych albo… od innych wyrazów podzielnych słowotwórczo, czyli od innych wyrazów pochodnych.
Oto ich analiza słowotwórcza:
- biel: biel–ø (cecha tego, co jest białe)
- podskok: podskok–ø (rezultat tego, że ktoś podskoczył)
- narożnik: naroż–nik (to, co jest na rogu)
- imadło: im–adło (narzędzie, które ima)
- świniobicie: świń–o–bicie (bicie, tzn. ubój, świń)
- podjechać: pod–jechać (pochodzi od jechać)
- konkretny: konkret–ny (stanowiący konkret)
- wodoodporny: wod–o–odporny (odporny na wodę).
Podkreślone są wyrazy podstawowe, czyli te wyrazy, od których utworzono wyrazy pochodne.
Symbol – ø oznacza „zero słowotwórcze” czyli tzw. formant paradygmatyczny. Ten formant jest… niewidoczny. Dlatego oznaczamy go zerem.
Ciekawe wydają się przykłady świniobicie oraz wodoodporny. To tzw. złożenia – formacje słowotwórcze pochodzące od dwóch wyrazów. W tym wypadku formantem słowotwórczym jest interfiks -o-.
Z jakich członów składa się wyraz pochodny? Odpowiedź zilustruj analizą następujących przykładów: odbiorca, spawacz, podbiec, bladawy, uczernić, wodołaz.
Podstawa słowotwórcza jest to ta część wyrazu podstawowego, która wchodzi w skład wyrazu pochodnego (ich część wspólna):
Wygląda to tak:
piłka piłkarz: piłk- + -arz
. ↑ ↑ ↑ ↑
. wyraz wyraz podstawa formant
podstawowy pochodny słowotwórcza
Uwaga!
W podstawie słowotwórczej może zachodzić wymiana samogłosek lub spółgłosek, nazywamy to obocznością samogłoskową i spółgłoskową, np.:
las – leśny
a : e
s : ś
ręka – rączka
ę : ą
k : cz
lód – lodowy
mrówka – mrowisko
ó : o
lew – lwica
e : ø
kielich – kieliszek
mech – meszek
ch : sz
morze – morski
rz : r
Analiza:
- odbiorca: odbior–ca (ktoś, kto odbierze). Uwaga na oboczności fonetyczne – wyraz podstawowy ma w bezokoliczniku formę odebrać;
- podbiec: pod–biec (pochodzi od biec)
spawacz: spaw–acz (ktoś, kto spawa) - bladawy: blad–awy (prawie blady)
- uczernić: u–czernić (pochodzi od czernić)
- wodołaz: wod–o–łaz (coś, co łazi po wodzie)
Jak rozumiesz termin „formant”? Wskaż formanty słowotwórcze w wyrazach: piekarz, kwiaciarnia, naprawa, zbieg, bladość, wyolbrzymiać, wolnomyślny.
Formant słowotwórczy jest tym członem wyrazu pochodnego, który różni ten wyraz pochodny od wyrazu podstawowego. Warto przy tym pamiętać, że formant – jako element słowotwórczy – nie zmienia się (nie licząc oboczności natury fonetycznej) w trakcie odmiany wyrazów. Tym różni się on od końcówek fleksyjnych, z którymi wcale często bywa mylony.
Oddzielenie tematu słowotwórczego od formantu okazuje się praktycznym sprawdzianem znajomości całego słowotwórstwa. W złożeniach są dwa tematy słowotwórcze. W wielu formacjach możemy wyodrębnić dwa formanty, a bywa, że formantu w ogóle nie widać, a przecież formant musi istnieć w każdym wyrazie pochodnym, gdyż to właśnie on różni go od wyrazu podstawowego.
- piekarz: piek–arz (ten, kto piecze)
- kwiaciarnia: kwiać–arnia (miejsce, w którym sprzedaje się kwiaty).
Uwaga na zapis fonetyczny tematu!
- naprawa: napraw(a)–ø (to, że ktoś naprawi). Końcówkę fleksyjną ujęto w nawias.
- zbieg: zbieg–ø (ktoś, kto zbiegł) Znów formant paradygmatyczny (zerowy).
- bladość: blad–ość (cecha tego, co jest blade)
- wyolbrzymiać: wy–olbrzym’(ać) (od olbrzymi)
- wolnomyślny: woln–o–myśl–ny (odznaczający się wolną myślą).
Uwaga na dwa formanty!
Uporządkuj poniższe wyrazy ze względu na znaczenie i zaklasyfikuj je do odpowiednich kategorii słowotwórczych: bieganie, surowość, śpiewanie, kochliwy, mycie, miękkość, milkliwy, dzielność, gadatliwy.
Kategoria słowotwórcza to zbiór wyrazów o podobnym znaczeniu ogólnym.
- Rzeczowniki odczasownikowe: bieganie, śpiewanie oraz mycie należą do kategorii „nazw czynności”,
- natomiast rzeczowniki odprzymiotnikowe: surowość, miękkość i dzielność to przykładowe „nazwy cech”.
Przynależność do kategorii słowotwórczej ściśle wiąże się ze znaczeniem danego derywatu. O kategoriach mówi się najczęściej w odniesieniu do rzeczowników.
- Jeśli chodzi o powyższe przymiotniki, to wszystkie trzy: kochliwy, milkliwy i gadatliwy są odczasownikowe i charakteryzują osoby skłonne do czynności wyrażonych odpowiednimi czasownikami: kochać, milczeć i gadać. Odpowiednią kategorię słowotwórczą można by nazwać: „przymiotniki oznaczające skłonność do określonych czynności”. Powyższe przymiotniki należą do jednego typu słowotwórczego, gdyż utworzono je za pomocą tego samego formantu –liwy.
W jaki sposób formanty słowotwórcze następujących wyrazów pochodnych zmieniają ich znaczenie w stosunku do podstawy słowotwórczej: ogryzek, łamliwy, przepiękny, głupawy, brązowozłoty?
Znaczenie wyrazu pochodnego tkwi nie tylko w jego temacie słowotwórczym. W wyrazie lampka formant –ka oznacza, że lampa jest mała. Znaczenie danego formantu może być charakterystyczne tylko dla niego, ale nie musi.
- ogryzek: ogryz–ek (REZULTAT tego, że ktoś ogryzł coś )
- łamliwy: łam–liwy (łatwo dający się łamać – SKŁONNOŚĆ)
- przepiękny: prze–piękny (bardziej niż piękny – UINTENSYWNIENIE cechy)
- głupawy: głup–awy (mniej niż głupi – OSŁABIENIE cechy)
- brązowozłoty: brązow–o–złoty (złoty o odcieniu brązowym – ODCIEŃ koloru)
Podaj wyrazy podstawowe dla rzeczowników: zaprawa, kierownictwo, zabawka, nadbrzeże.
Wyraz podstawowy (w ujęciu uniwersyteckim – podstawa słowotwórcza) to wyraz wyjściowy; ten, od którego tworzymy daną formację słowotwórczą. Chociaż w ćwiczeniu chodzi tylko o podanie takiej pary słowotwórczej, rozszerzymy je o całą analizę:
zaprawa : zapraw(a)-∅ (to, co zaprawia – trening). Znowu w nawiasie odnotowano końcówkę fleksyjną, charakterystyczną tylko dla mianownika l.poj. Nie wolno utożsamiać jej z formantem.
- kierownictwo: kierownic-two (grupa kierowników)
- zabawka: zabaw-ka (to, co zabawia)
- nadbrzeże: nadbrzeż(e)-∅ (to, co jest nad brzegiem)
Dokonaj analizy słowotwórczej wyrazów: myśliciel, mądrala, ustawodawstwo, podręczny.
- myśliciel: myśl–iciel (ktoś, kto myśli).
Uwaga: parafraza słowotwórcza to nie definicja. - mądrala: mądr–ala (ktoś, kto pozornie jest mądry)
- ustawodawstwo: ustawodaw–stwo (władza ustawodawcza)
Uwaga! Złożeniem jest przymiotnik ustawodawczy (ustaw–o–daw–czy), który pochodzi od dwóch wyrazów podstawowych: ustawa oraz dawać. - podręczny: podręcz–ny (taki, który jest pod ręką)
Zanalizuj następujące neologizmy słowotwórcze: azylant, zmywarka, komputeryzować.
Neologizm słowotwórczy to wyraz nowo utworzony od wyrazu już istniejącego w słownictwie danego języka, a zatem wyraz powstały niedawno. Tymczasem wszystkie te derywaty (wyrazy pochodne) nie są już dzisiaj odczuwane jako neologizmy.
- azylant: azyl–ant (ktoś, kto otrzymał azyl)
- zmywarka: zmyw–arka (urządzenie, które zmywa)
- komputeryzować: komputer–yz(ować) (wprowadzać komputery)
Osobnego komentarza wymaga ostatni przykład – czasownik odrzeczownikowy.
Formantem słowotwórczym jest cząstka –yz–, podczas gdy cząstka –ować jest końcówką fleksyjną. Cząstek fleksyjnych nie można uznawać za słowotwórcze.
Od jakich części mowy można tworzyć rzeczowniki? Odpowiedź oprzyj na analizie wyrazów: skrawacz, śmiałek, podręcznik, śrubokręt, czworokąt, przedszkole, dzwoneczek.
Odpowiedź otrzymamy dzięki analizie słowotwórczej:
- skrawacz: skraw–acz (ktoś, kto skrawa) – rzeczownik odczasownikowy
- śmiałek: śmiał–ek (ktoś, kto jest śmiały) – rzeczownik odprzymiotnikowy
- podręcznik: pod ręcz–nik (książka, która powinna być pod ręką) – rzeczownik utworzony od wyrażenia przyimkowego. Uwaga na oboczność fonetyczną k:cz;
- śrubokręt: śrub–o–kręt (narzędzie, którym wkręca się śruby) – złożenie: rzeczownik utworzony od dwóch wyrazów podstawowych: od rzeczownika śruba i czasownika wkręcać. Uwaga na dosyć nieregularną budowę tego złożenia – nie mówimy śrubowkręt, gdyż wkręt oznacza rodzaj śruby.
- czworokąt: czwor–o–kąt (figura, która ma czwórkę kątów) – następne złożenie: tym razem utworzone od dwóch rzeczowników (czwórka to rzeczownik odliczebnikowy i kąt).
- przedszkole: przed szkol(e)–ø (to, co jest przed szkołą) – ponownie rzeczownik utworzony od wyrażenia przyimkowego. Uwaga: w nawiasie podano końcówkę fleksyjną – ten element zmienia się w trakcie odmiany wyrazu: przedszkole, przedszkola, przedszkolu, przedszkolem, przedszkoli itd. Formant jest paradygmatyczny.
- dzwoneczek: dzwonecz–ek (mały dzwonek) – rzeczownik odrzeczownikowy. Uwaga na oboczność fonetyczną k:cz w temacie słowotwórczym.
Zobacz:
też