HIPERBOLA – wyolbrzymienie. Środek stylistyczny, polega na tym, że aby ukazać siłę danego zjawiska, używa się przesady. Zawsze jest znakiem silnych emocji. Przykład: „umieram z miłości” – jest to hiperbola, jeśli popatrzeć na sprawę realnie, podobnie: „wypłakała morze łez” – to także przesada, lecz wyraża w obu przypadkach ogrom uczuć.
HISTORIOGRAFIA (inaczej: dziejopisarstwo) – dział literatury, w którym umieszcza się gatunki o treści historycznej – np. kroniki czy roczniki, również tzw. gesta. Przykładem mogą być: Kronika polska Galla Anonima czy Kronika polska Wincentego Kadłubka.
HISTORYZM – cecha utworów literackich, modna w epoce romantyzmu. Polega na tym, że twórcy romantyczni lubili zajmować się historią swoich narodów i często umieszczali akcję utworów w czasach historycznych np. Grażyna Adama Mickiewicza – rzecz dzieje się na Litwie w średniowieczu, podobnie w Konradzie Wallenrodzie itp.
HORACJANIZM – nurt w poezji (renesansu i baroku), nawiązujący do twórczości słynnego rzymskiego poety Horacego. Tendencje, dla których Pieśni, Listy, Satyry Horacego były źródłem i inspiracją, dominowały na przestrzeni wieków od XVI do XVIII. Liryka horacjańska charakteryzuje się refleksyjnością i powściągliwością wobec przeżyć, dążeniem do doskonałości formy, podejmowaniem motywów mitologicznych i poglądów filozoficznych, np. słynnego motywu exegi monumentum (pomnik sobie stawiam), jest to bowiem myśl o nieśmiertelności poety, któremu wieczność zapewniają
HUMANIZM (łac. humanus – ludzki) – jeden z głównych nurtów renesansu zapoczątkowany we Włoszech, prąd umysłowy, który zdominował światopogląd ludzi tej epoki. Humanizm głosił, że wzorcem myśli i kultury jest dorobek epoki starożytnej, że należy rozwijać studia nad klasyczną literaturą, uprawiać różne dziedziny wiedzy, kształcić umysł. Humanizm jest światopoglądem dowartościowującym człowieka, jego rozum i miejsce w świecie. Zatem humanista, był to człowiek wszechstronnie wykształcony, poeta doctus, studiujący literaturę, filozofię i języki
HUSYTYZM – termin pochodzi od nazwiska Jana Husa, czeskiego reformatora religijnego, który żył na przełomie XIV i XV w. Był to ruch religijno-społeczny, rozwijający się w Czechach, w I połowie XV w. Zwolennicy Husa głosili szereg reform w zakresie religii, m.in. sprzeciwiali się władzy papieża, żądali odebrania władzy świeckiej i majątków duchownym. Potępieni zostali jako heretycy, a Jana Husa spalono na stosie. Husytyzm istotny jest przy omawianiu – reformacji –
IDEALIZM – jest to postawa ludzi, którzy patrzą na świat przez pryzmat swoich ideałów, przedstawiają sobie świat lepszym niż jest on w rzeczywistości. Idealizm – nazwa systemu filozoficznego mówiącego o ideach, o rzeczach doskonałych, istniejących poza światem i niedających się poznać. Pierwszy mówił o ideach Platon i to on stworzył nazwę dla późniejszych idealistycznych systemów filozoficznych. Idealista – to człowiek, który kieruje się wzniosłymi zasadami (ideami), jest zdolny do poświęceń
IMPRESJONIZM kierunek, który zapanował w drugiej połowie XIX wieku, zwłaszcza w malarstwie, choć odcisnął swoje piętno we wszystkich dziedzinach sztuki. Kolebką impresjonizmu była Francja, a impressio znaczy wrażenie. Głównym hasłem tego kierunku jest postulat ukazywania świata przez pryzmat temperamentu, doznań artysty, ukazywanie wrażeń, jakie odnosi twórca obserwując świat, momentalne, chwilowe odczucie. W liryce impresjonizm przejawia się m.in. uplastycznieniem i umuzykalnieniem poezji. W malarstwie artyści inaczej wykorzystują światło, ukazują zmienność i
IMPROWIZACJA – jest to „tworzenie na żywo”, bez uprzedniego przygotowania. Kiedy poeta pod wpływem natchnienia tworzy i wygłasza przed od–biorcami utwór, mamy do czynienia z improwizacją poetycką. Improwizacja stała się istotną kategorią w romantyzmie, kiedy poeci nawet „pojedynkowali się” wygłaszając improwizacje. Najsłynniejsza w polskiej literaturze jest Wielka Improwizacja wypowiadana przez Konrada w celi więziennej (Dziady, cz. III)
INTUICJONIZM – pogląd, wg którego prawdy o świecie nie można pojąć ani dzięki rozumowi, ani innym środkom racjonalnym, tylko dzięki intuicji. Jest to pogląd głoszony przez Henri Bergsona (→ bergsonizm), w dobie przełomu wieków XIX i XX ((→ dekadentyzm).
INWERSJA CZASOWA – przestawienie czasu, akcja biegnie „nie po kolei”, bez respektowania następstwa wydarzeń. Stosowana jest np. w powieści poetyckiej, gdzie potęguje tajemniczość i urozmaica kompozycję.
IRENIZM (gr. eirene – pokój) – tendencja charakterystyczna dla renesansowego humanizmu, przejawiająca się w dążeniu do ustanowienia pokoju między różnymi odłamami wyznaniowymi. Irenizm głosił między innymi Erazm z Rotterdamu.
IRONIA – właściwość stylu polegająca na sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym niewyrażonym wprost, ale zamierzonym przez autora i zazwyczaj rozpoznawalnym dla odbiorcy. Ironię można rozpoznać przez intonację, mimikę czy też okoliczności towarzyszące wypowiedzi, a także przez znaczenie innych części tekstu oraz przez właściwą odbiorcy znajomość spraw i ludzi, do której autor się odwołuje. Mówiący pozwala sobie na igranie sprzecznymi sensami, ale ironia może też być skierowana
IRONIA ROMANTYCZNA – sam chwyt ironii polega na sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej właściwą treścią – czyli dany tekst brzmi np. jak pochwała: piękność! a znaczy zupełnie co innego: ale brzydactwo! W romantyzmie ironia stała się istotnym środkiem ukazania postawy artysty i oceny świata, twórczość mogła eksponować różnice między światem a sztuką, rzeczywistością a ideałem, podkreślała indywidualizm bohatera i poety. Takim romantycznym dziełem, w którym autor posługuje się
IRONIA TRAGICZNA – inaczej jest to ironia losu, często ukazywana w tragedii antycznej. Polega na sprzeczności między warunkami, sytuacją, w której żyje bohater, a jego świadomością – tym, co wie. Doskonałym przykładem jest Edyp – jego czyny są zbrodnią ojcobójstwa i kazirodztwa, mimo iż bohater sądzi, że ożenił się z obcą kobietą, a nie z matką, i że w kłótni zabił obcego człowieka, a nie ojca. Ironię pogłębia fakt, że
IRRACJONALIZM – pogląd charakterystyczny dla epoki romantyzmu. Polega na przeświadczeniu, że rzeczywistości nie można poznać w sposób racjonalny – tzn.za pomocą rozumu i nauki, lecz właśnie dzięki pozarozumowym środkom poznania: intuicji, wierze, przeczuciu, instynktowi.
KALWINIZM – jeden z odłamów religijnych, powstały w wyniku reformacji w dobie renesansu obok → luteranizmu → anglikanizmu itp. Ten ruch religijny został nazwany od nazwiska swego przywódcy Jana Kalwina, a rozwinął się szczególnie na terenie Francji i Szwajcarii. Wśród założeń doktryny kalwinizmu, zwraca uwagę przeświadczenie o wartości dóbr ziemskich, konieczności ich gromadzenia dzięki własnej pracy. Tego rodzaju gromadzenie bogactw Bóg miał pochwalić, w przeciwieństwie do próżniaczego trybu życia. Inny
KARYKATURA – jest to taki sposób przedstawienia danej postaci, który ją ośmiesza, wyolbrzymia jej wady, używa przesady w przedstawieniu charakterystycznych dla tej osoby cech. Jeśli ktoś ma duże uszy – w karykaturze będą one ogromne, jeśli ktoś lubi się śmiać, będzie przedstawiony (np. na scenie) jako osobnik chichoczący od początku do końca spektaklu.
KATASTROFIZM – silna tendencja w kulturze XX wieku, głoszona przez ludzi przeświadczonych o rychłym upadku świata, o tym, że kultura europejska skazana jest na zagładę, przewidujących nadciągającą katastrofę. Zawrotną karierę zrobiło dzieło Oswalda Spenglera pt. Zmierzch Zachodu wydane w roku 1922. Autor zawarł w książce teorię narodzin, rozwoju i zmierzchu kultury. Kultury, społeczeństwa – tak jak w przyrodzie – starzeją się i upadają – przeżywają swój cykl rozwojowy. Według autora
KATHARSIS – dosłownie: oczyszczenie. Jest to kategoria związana z konwencją tragedii greckiej i imieniem Arystotelesa, bowiem właśnie Arystoteles uznał katharsis za główną ideę tragedii. Widz patrząc na odgrywaną tragedię oczyszcza swoją duszę, i osiąga spokój duchowy – czyli doznaje katharsis. Dzieje się to za sprawą przeżycia uczuć litości i trwogi, jakich doznaje widz. Litość wzbudza w widzu nieszczęście człowieka niewinnego, a trwogę nieszczęście człowieka podobnego, takiego, z którym widz się