POJĘCIOWNIK
FANTASTYKA – cecha pewnego typu twórczości literackiej, bardzo charakterystyczna dla epoki romantyzmu. Mówimy, że wśród cech charakteryzujących literaturę romantyczną prym wiedzie fantastyka – to znaczy, że świat przedstawiony przez tę literaturę zbudowany jest z elementów nierzeczywistych, nadnaturalnych, niepojętych rozumem i nauką (→ irracjonalizm). W utworze fantastycznym realnie funkcjonują stwory nierzeczywiste: gnomy, elfy, diabły itp. Np. postacią fantastyczną jest Goplana z Balladyny Słowackiego, Świtezianka, Rybka z ballad Adama Mickiewicza.
FATALIZM – jest to wiara w przeznaczenie, w to, że wszystko, co spotyka człowieka jest „zapisane w górze już ustalone, a my wypełniamy tylko ten napisany scenariusz. Ludzi, którzy wyznają taki pogląd nazywa się fatalistami. Fatalizm funkcjonował już w dobie starożytności, a bardzo znanym utworem francuskiej literatury oświeceniowej jest Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota. Z fatalizmem wiążą się także pojęcia „fatum” – czyli los, przeznaczenie. (→ predestynacja.)
FAUSTYZM – (pragnienie wiecznej młodości, przekroczenia ludzkiej natury i protest przeciwko przemijaniu) motyw często pojawiający się w literaturze, nawiązujący do słynnego dzieła Goethego pt. Faust. Tytułowy doktor Faust, rozczarowany ograniczonością zwykłej, ziemskiej wiedzy, zawiera pakt z diabłem, który daje mu młodość i możliwość podróżowania w czasie i przestrzeni. Stąd motywem faustowskim nazwiemy dążenie człowieka do prawdziwej wiedzy, dotyczącej istnienia, przeznaczenia, Boga, wiedzy wykraczającej poza książki. Jest to również motyw „pertraktowania” z
FILISTER – w epoce Młodej Polski termin ten nabrał szczególnie negatywnego zabarwienia. Oznaczać zaczął, zwłaszcza w oczach poetów i cyganerii artystycznej, wstrętnego mieszczucha, człowieka małostkowego, ograniczonego, bez aspiracji i ambicji. Wcześniej termin miał neutralne znaczenie.
FILOZOFIA GENEZYJSKA – konieczna do interpretacji i zrozumienia poezji genezyjskiej Juliusza Słowackiego, który jest właśnie twórcą filozofa genezyjskiej, zawartej w traktacie Genezis z Ducha. Słowacki zakłada duchową istotę wszelkiego istnienia – czyli, że istotny i prawdziwy jest tylko duch, a materia – to tylko owoc działań ducha, materialna forma. Aby się doskonalić, osiągnąć nowe stopnie postępu, duch musi rozbić starą formę, złożyć z niej bolesną ofiarę – stąd odwieczny konflikt
FRANCISZKANIZM – system filozoficzny, wywodzący się od nauki głoszonej przez św. Franciszka z Asyżu (epoka średniowieczna). Główne założenia św. Franciszka to: miłość do całego świata, wszystkich istot żyjących, ptaków i roślin (słynne są jego kazania do ryb i ptaków). Głosił św. Franciszek ideę ubóstwa i wolności człowieka ubogiego. Był przeciwnikiem ascezy, którą nazwał „dręczeniem brata-ciała”. Nazywany jest też „świętym poetów i poetą świętych”. Piękny utwór literacki pt. Kwiatki św. Franciszka
FRASZKA – fraszka to gatunek literacki, uprawiany przez wielu poetów, lecz szczególnie istotny przy charakteryzowaniu twórczości Jana Kochanowskiego. Jest to „utworek” krótki, wierszowany, oparty na dowcipnym pomyśle. Przykładem może być fraszka O doktorze Hiszpanie, Raki, Do dziewki Jana Kochanowskiego.
FRENEZJA – oznacza entuzjazm, szał, zapał, zatem frenetyczny to gwałtowny, entuzjastyczny, burzliwy. Jako właśnie taki lubił przedstawiać świat Zygmunt Krasiński (np. świat rewolucji w Nie-Boskiej komedii – mieszanina grozy i szaleństwa).
FREUDYZM – teoria psychologiczna utworzona przez Zygmunta Freuda a kontynuowana przez jego uczniów (por. → psychoanaliza). Freud – wiedeński neurolog – w poszukiwaniu przyczyn nerwic i kompleksów wyróżnił w psychice ludzkiej trzy warstwy i doszedł do przekonania o ogromnej roli podświadomości człowieka i tkwiących w niej, wciąż tłumionych popędów. Szczególną rolę przypisywał popędowi seksualnemu, który – tłumiony – może być przyczyną chorób nerwowych, problemów, lecz także może „znajdować ujście” w
FUTURYZM – (futurus)– znaczy „przyszły”) jeden z nowych, oryginalnych kierunków w poezji początku XX wieku, który opanował szczególnie Włochy i Rosję. Poeci-futuryści przekreślali przeszłość, cały dotychczasowy dorobek ludzkości, zapatrzeni byli tylko w przyszłość i cywilizację techniczną. Głosili hasło: „Ryczący automobil jest piękniejszy niż Nike z Samotraki”, wojnę uważali za „jedyną higienę świata”. Wśród innych pomysłów znajdziemy pogardę dla kobiet, hasło burzenia bibliotek i muzeów oraz nazywanie profesorów i archeologów „gangreną”. Nie
GESTA – słowo z łaciny oznacza „czyny” – utwory opisujące wielkie, godne pochwały czyny jakiegoś bohatera. W literaturze średniowiecznej panowała moda na opiewanie czynów rycerskich (porównaj: chansons de geste – starofrancuskie poematy epickie ), królewskich itp. Słynne są w historii literatury Gesta Romanorum – czyli „czyny Rzymian” lub „historie rzymskie”, spisane w I połowie XIV wieku, a ogromnie popularne w średniowiecznej Europie. Przedstawiają one szereg historii, rozgrywających się za panowania
GGA – ten tajemniczy skrót jest tytułem almanachu wydanego przez polskich futurystów w roku1920 w Warszawie, a głosi, iż „gga gąsiora jest piękniejsze od śpiewu słowika”. Przewodzili w tej grupie: Anatol Stern i Aleksander Wat. Głosili również, na wzór mistrzów zachodnich (→ futuryzm): „otwórzmy oczy, wówczas świnia wyda nam się czarowniejsza od słowika”.
GOTYK – styl architektury i plastyki okresu dojrzałego i późnego średniowiecza. Obejmował sposób wznoszenia zamków, budowli sakralnych, lecz także docierał do obyczajowości, mody, malarstwa. Gotyk można kojarzyć sobie z wysokimi, strzelistymi kościołami, oknami witrażowymi, ostrymi łukami w konstrukcji i dekoracji, wyniesieniem w górę i właśnie smukłością w porównaniu do ciężkiego, bryłowatego, przysiadłego, wcześniejszego stylu romańskiego. W początkach XII w. powstało także pismo gotyckie – ozdobne, o ostrych kształtach liter. Do
GOTYCYZM – tendencje 60. lat XVIII wieku, które „powracały” go gotyku, upatrując w tym stylu walory estetyczne, dotąd lekceważone. Można powiedzieć, że jest to „moda na gotyk”, wykorzystująca jego elementy i atmosferę w architekturze, sztuce uprawiania ogrodów a także w literaturze. Tu przykładem może być tzw. powieść gotycka, której akcja, pełna grozy i tajemnic rozgrywa się zwykle w ponurym zamczysku, w „gotyckiej atmosferze”, a także cała tendencja w literaturze epoki
HAGIOGRAFIA (z gr. hagios = święty) – dziedzina literatury, obejmująca żywoty świętych, gatunek literacki o charakterze parenetycznym uprawiany w epoce średniowiecza, ukazujący życie świętego, jego czyny i cuda od narodzin po męczeńską zwykle śmierć. Gatunek ukształtował się w pierwszych wiekach naszej ery, kiedy na Wschodzie zaczęto spisywać żywoty egipskich i syryjskich pustelników. Wzory czerpano z biografii znanych postaci starożytnych (wodzów, władców itp.). Akcentowano cnoty i poświęcenie, z jakim przyszli święci dążyli do Boga, by dostarczyć przykładów do
HAMLETYZM – postawa życiowa człowieka podobnego psychicznie do Hamleta – tytułowego bohatera tragedii Wiliama Szekspira. Hamletyzm polega na ciągłym przeżywaniu konfliktu pomiędzy myślą a czynem, poczuciu samotności, wyższości, tragizmu. Człowiek w typie Hamleta skłonny jest do refleksji, drobiazgowego roztrząsania spraw, analizowania kwestii życia i śmierci. Nie jest to energiczny, konkretny człowiek czynu – jest to natura wrażliwa, stojąca przed decyzją: „być albo nie być”. Hamletyzm istotny jest dla zrozumienia polskiej
HARMONIA – centralne pojęcie estetyki renesansu, oświecenia, epok nawiązujących do antyku, czyli klasycznych, choć pojęcie harmonii odgrywało istotną rolę również w średniowieczu. Harmonia polega na odpowiednim, symetrycznym, dobranym zestawie wszystkich elementów dzieła, wówczas – wg. powyższych teorii – dzieło jest piękne.
HEDONIZM – doktryna filozoficzna, uznająca przyjemność, rozkosz za najwyższe dobro i cel życia, główny motyw ludzkiego postępowania. Utożsamiana z → epikureizmem, gdyż głosił on m.in. postulat używania wszelkich uciech życiowych. Hedone z greckiego znaczy „rozkosz” i hedonizm kojarzy się z pewnym rozpasaniem i hulaszczym, utracjuszowskim trybem życia.
HEKSAMETR – wers charakterystyczny dla eposu antycznego (Iliada, Odyseja) uprawiany m.in. przez Homera. Jest to wers, który składał się z sześciu (heks = 6) stóp. Stopa była to najmniejsza jednostka rytmiczna – w niej zaś istniał dany układ głosek długich i krótkich. Np. taki układ: długa, krótka, krótka – stanowi stopę zwaną daktylem. Sześć stóp, które składały się na heksametr, były to daktyle lub spondeje. Regularny układ stóp powodował wyrazisty
HEROS – według mitologii greckiej – półbóg, syn boga i śmiertelniczki lub odwrotnie: bogini i zwykłego śmiertelnika. Był to zatem ktoś wyższy rangą od człowieka, lecz nie miał statusu prawdziwego boga. Przykładem herosa może być Achilles syn Peleusa (człowieka) i bogini Tetydy.
