POJĘCIOWNIK
KLASYCYZM – (termin pochodzi od łac. słowa classicus – czyli wzorowy, doskonały) prąd artystyczny, którego trwanie nakłada się aż na kilka epok literackich. Ideały sztuki klasycystycznej nawiązują w prostej linii do antycznego rozumienia działalności artystycznej. . Za doskonały wzór sztuki i działalności twórczej uznano epokę starożytną, na długie wieki określiła ona kryteria piękna i poprawności danego dzieła, w kręgu kultury europejskiej. Dlatego nazwą klasycyzm określamy po pierwsze twórczość starożytnych, a
KOLUMBOWIE – młodzi poeci doby wojny i okupacji, nazywani tak dzisiaj przez badaczy literatury współczesnej. Kolumbami nazywamy urodzonych ok. 1920 roku: Krzysztofa Kamila Baczyńskiego (zginął w powstaniu warszawskim 1944, wraz z młodziutką żoną Barbarą), Tadeusza Gajcego (zginął w powstaniu 1944), Andrzeja Trzebińskiego (rozstrzelany przez hitlerowców w 1943 roku), Władysława Bojarskiego (zastrzelony podczas akcji składania wieńca pod pomnikiem Kopernika w 1943 roku), Zdzisława Stroińskiego (zginął w powstaniu w 1944 roku). Nazwa
KOMEDIA – gatunek dramatyczny, którego cechą typową jest komizm (czyli sytuacje wywołujące śmiech). Może zaistnieć komizm słowa, post aci, sytuacji – konfiguracja wzbudzająca wesołość widza. Tematyka komedii jest zazwyczaj pogodna, akcja żywa, a rozwiązanie pomyślne dla pozytywnych bohaterów (happy end). Jest wiele odmian komedii, np.: komedia charakterów, komedia intrygi, komedia obyczajowa, komedia płaszcza i szpady, komedia satyryczna, komedia sytuacyjna itd.
Kompozycja otwarta – mianem kompozycji dzieła literackiego określa się sposób ukształtowania utworu, jego budowę i powiązanie takich elementów jak: świat przedstawiony, akcja, postacie, chronologia itp. Kompozycja otwarta istnieje wówczas, gdy związki pomiędzy poszczególnymi elementami akcji ulegają zatarciu, kolejne wydarzenia nie wynikają z siebie, istnieją między nimi luki, świat przedstawiony wydaje się fragmentaryczny, a zakończenie nie jest jednoznaczne. Kompozycja otwarta jest cechą typową dla dramatu romantycznego – przykładem może być Kordian,
KONCEPTYZM – pochodzi od słowa „koncept”, czyli pomysł i jest określeniem kierunku w poezji barokowej. Twórcą poezji tego typu jest Giambattista Marini, stąd kierunek zwany jest także – marinizmem.Według poety głównym założeniem poezji jest zaskakujący, wręcz szokujący odbiorcę pomysł – koncept.Każdy wiersz musi opierać się o intrygujący „chwyt” w zakresie treści lub formy. Dlatego poezja barokowa sięgnęła m.in. po „kult brzydoty”, a w zakresie kompozycji cechowało ją nagromadzenie i spiętrzenie
KONTRREFORMACJA – potężny ruch w Europie, skierowany przeciwko reformacji, stanowiący kontrofensywę Kościoła katolickiego. Zapoczątkował ją sobór trydencki (1545-1563), którego zadaniem było przeprowadzenie reform wewnątrz Kościoła rzymskokatolickiego i wypracowanie programu walki z różnowiercami. Postanowienia soboru miał realizować powstały w 1534 r. zakon jezuitów założony przez Ignacego Loyolę. Kontrreformacja to jednak zanik tolerancji religijnej, walka z innowiercami, cenzura książek i procesy o bluźnierstwo. W Polsce kontrreformacja nie przybrała form drastycznych, ale konsekwentnie strzegła pozycji Kościoła w kraju.
KONWENCJA LITERACKA – zespół norm i reguł określający charakter poszczególnych utworów i ich składników. Konwencja – znaczy po prostu umowa – a zatem są to pewne umowne, utrwalone przez lata praktyki, zasady dotyczące literatury, np. schematy niektórych gatunków literackich. Często nowatorstwo twórców polegało na występowaniu przeciwko utartym konwencjom, lecz często również ich niekonwencjonalność stawała się zasadą – przykładem może być Witold Gombrowicz i jego twórczość.
KOSMOGONIA – terminem tym określamy przeróżne obrazy, motywy literackie, mity, całe utwory lub doktryny dotyczące powstania świata (z gr. kosmos = wszechświat; gonos = rodzenie). W procesie poznawania literatury w szkole średniej napotykamy takie utwory, które są przekazem obrazu powstania świata: kosmogonia mitologiczna – mit przedstawiający narodziny świata, Księga Genesis w Biblii (kosmogonia biblijna).
KOSMOPOLITYZM – jest to postawa człowieka głoszącego, że jego ojczyzną jest cały świat, odnoszącego się z podziwem i miłością do wzorów obcych, zagranicznych, a z pogardą do własnej tradycji i kultury swojego narodu. Szczególnie rozpowszechnił się w Polsce doby oświecenia i jako taka postawa był bardzo krytykowany przez myślicieli tej epoki. Zapatrzenie na Zachód (zwłaszcza francuszczyznę) w mowie, strojach i obyczajach wyśmiewał m.in. Ignacy Krasicki Satyry, Mikołaja Doświadcryńskiego przypadki i
Kreować znaczy tworzyć, kreator – to twórca.Termin kreacjonizm funkcjonujący w XX wieku w poezji (kreacjonizm poetycki) niósł postulat, aby „tworzyć” nowy świat w dziełach poetyckich. Wyobraźnia poety ma stwarzać świat od nowa, podobnie malarz kreuje od nowa świat na płótnie, układając go z różnych elementów rzeczywistości – sam jest twórcą, nie musi rzeczywistości istniejącej odtwarzać ani naśladować (porównaj → kubizm).
KRONIKA – opowieść o dziejach przeszłych i współczesnych narodu, państwa, rodu królewskiego itp., jest gatunkiem → historiografii. Najwybitniejszym przykładem kroniki średniowiecznej jest Kronika polska Galla Anonima. Cechą charakterystyczną średniowiecznych kronik jest łączenie wiedzy historycznej z elementami fikcji, podaniami, legendami. Często autorzy kronik byli dalecy od obiektywności (np. tworzyli wychwalające władców panegiryki), łączyli opis faktów z moralizatorskimi komentarzami. Kroniki średniowieczne (także Wincentego Kadłubka, Jana Długosza) chronologicznie przedstawiają dzieje Polski od czasów najdawniejszych i
KRYTYCYZM – jedna z idei i zasad głoszonych w epoce oświecenia, idąca w parze z – racjonalizmem. Krytycyzm odnosił się do starych, tradycyjnych instytucji, do ustaleń nauki a także do nauki Kościoła i życia religijnego. Wyznawcy krytycyzmu głoszą konieczność dociekania racji swoich przekonań, uznając wagę nowych faktów, które mogą zmieniać stare przekonania. Możliwość krytykowania nawet najbardziej uznanych prawd wpłynęła na nazwę tego założenia.
KUBIZM – jeden z nowych kierunków w sztuce XX wieku, utworzony przez Pablo Picassa. Kub – znaczy sześcian, kostka. Kubizm preferuje metodę sprowadzenia naturalnych kształtów do form geometrycznych i dążenie do abstrakcji geometrycznej. To ten kierunek przedstawi na płótnie człowieka złożonego z trójkątów, kół i kwadratów, w celu takim, aby wyjść poza zwykłą obserwację modelu, ująć go w innych kategoriach. Słynny obraz Pablo Picassa, przykład kubizmu to Panny z Awinionu.
KWESTIA HOMERYCKA – tak nazywa się spór uczonych, toczony przez stulecia, a dotyczący autorstwa Iliady i Odysei. W XVII w. zakwestionowano istnienie Homera, a powstała hipoteza, iż oba eposy są wytworem wędrownych śpiewaków, później, że był to „przekaz ustny” spisany dopiero w VI wieku p.n.e., a w XIX wieku uczeni spierali się czy oba eposy napisał jeden twórca, czy miały one różnych autorów. Starożytni byli pewni co do istnienia Homera
LATYNIZM – wyraz, zwrot, zdanie,przysłowie pochodzące z łaciny, a wprowadzone do innego języka lub do tekstu powieści. Przykładem może być Trylogia Henryka Sienkiewicza – w celach artystycznych autor wprowadza tam wiele łacińskich wtrętów – latynizmów (porównaj → makaronizm). Przykładem latynizmu mogą być zwroty: qui pro quo, nomen omen, itp.
LIBERTYNIZM – początkowo (w XVII w.) był to ruch dążący do wolności, oswobodzenia umysłu od więzów tradycji, uprzedzeń, schematów – stąd nazwa, bo: liberalis = wolnościowy. Wśród wielu założeń libertyni głosili także, choć nie przede wszystkim, ideały epikurejskie. Tymczasem w XVIII w. „libertynizm” stał się potocznym i bardzo negatywnym określeniem. Libertyn był to człowiek pozbawiony zasad moralnych, głoszący pogardę wobec świata i nauki Kościoła, szydzący ze wszelkich świętości, uczestniczący w
LINGWIZM – lingwizm lub poezja lingwistyczna, z tymi terminami spotykamy się analizując dorobek polskiej poezji powojennej. Jest to istotna we współczesnej poezji orientacja, ukształtowana na przełomie lat 50.i 60.. Tworzą ją: Miron Białoszewski, Tymoteusz Karpowicz, Zbigniew Bieńkowski, Edward Balcerzan. Główne założenie tych twórców, dotyczące poezji, polega na dążeniu do wykorzystania możliwości języka (lingua – język), gry językowej, operowania szablonami mowy i językiem potocznym. Dobrym przykładem jest tytuł wiersza Mirona Białoszewskiego
LIRYZM WIZUALNY – występuje wówczas, gdy wiersz oddziałuje na odbiorcę swoim kształtem, można powiedzieć „wyglądem zewnętrznym”. Liryzm wizualny stosowali poeci awangardy XX w. we Francji (Apollinaire), nadając utworom kształt np. automobilu, mandoliny, fontanny. Taki wiersz działał nie tylko słowem, dźwiękiem, lecz także obrazem – czyli wizualnie.
LITERATURA FAKTU – dział literatury współczesnej, który obejmuje gatunki, będące dokumentem wydarzeń historycznych, tematem swoim dotyczące faktów. Do literatury faktu należą „czyste” dokumenty, takie jak reportaż, wywiad, relacja, mogą to być także formy częściowo beletryzowane np. powieść autobiograficzna, pamiętnik, oparte na przeżyciach lub badaniach opowiadania itp. Są zatem literaturą faktu Medaliony Zofii Nałkowskiej, Inny świat Gustawa Herlinga–Grudzińskiego, Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego, Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall.
LITERATURA ŁAGROWA – terminem tym określa się literaturę wyrosłą z doświadczeń obozowych, zwłaszcza tę dotyczącą obozów sowieckich (rosyjski łagier – obóz). Powieści i opowiadania dotyczące „obozów pracy” tworzonych przez władze radzieckie, w naszej literaturze znane i „jawne” są od niedawna. Głośne utwory to: Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Na nieludzkiej ziemi i Wspomnienia starobielskie Józefa Czapskiego, W domu niewoli Beaty Obertyńskiej. Słynne są także utwory pisarza rosyjskiego Aleksandra Sołżenicyna Archipelag Gułag
