MITOLOGIZACJA – są to zabiegi, które czyni autor w swoim utworze, aby upodobnić go do mitu. Może to być mitologizacja jakiejś postaci – np. przedstawienie pracy kowala w taki sposób, że przypomina mit o Hefajstosie (czyni tak Stefan Żeromski w Ludziach bezdomnych) lub upodobnienie akcji do jakiegoś mitu – np. w Chłopach Władysława Reymonta losy Borynów kojarzą się z mitem o pięknej Helenie i wojnie trojańskiej. Słowo „mitologizacja” można spotkać
MONIZM PRZYRODNICZY – jest to pojęcie z zakresu filozofii pozytywnej, jedno z głównych haseł określających myśl tej epoki. Założenie monizmu przyrodniczego brzmi, iż świat natury i ludzi to jedno, i że dlatego do obserwacji człowieka i wnioskowania na tematy socjologiczne, społeczne, człowieka dotyczące można stosować metody nauk przyrodniczych, np. obserwację, doświadczenie, badanie reakcji na bodźce itp.
MONOLOG – samodzielna, ciągła wypowiedź jednej osoby. Słynny jest w literaturze polskiej monolog Kordiana na górze Mont Blanc, monologiem jest Wielka Improwizacja Konrada w III części Dziadów, słynny monolog w literaturze światowej to: „Być albo nie być” tytułowego Hamleta, bohatera tragedii Szekspira. Wśród monologów różnego rodzaju wyróżnia się „monolog wewnętrzny”, który stał się innowacją powieści XX wieku, a w przypadku powieści – strumienia świadomości, główną jej materią. Monolog wewnętrzny jest
MORALITET – gatunek średniowieczny, bardzo popularny w tej epoce, należący do rodzaju utworów dydaktycznych, czyli pouczających. W moralitecie występowały postacie alegoryczne, np. uosobione Dobro, Zło, Cnota, Grzech itd. Ich wygląd był kwestią umowną, tradycyjną, więc widzowie natychmiast rozpoznawali „treść” postaci. Owi „bohaterowie” toczyli spór o duszę człowieka, ukazywali grożące mu pokusy i wartości cnót. Z kolei człowiek w moralitecie był to z reguły – Everyman, czyli abstrakcyjny reprezentant ludzkości.
NADREALIZM – inaczej surrealizm. Jest to nowatorski kierunek w literaturze i sztuce XX wieku, który rozkwitł i ukształtował się po I wojnie światowej. W procesie rozwoju literatury i filozofii bywały dotąd różne prądy odbiegające od realizmu np. → irracjonalizm lub → fantastyka. Nadrealizm jest czymś jeszcze innym. Nakazuje sztuce ukazywać głębsze pokłady psychiki ludzkiej, sięgać do podświadomości, ujawniać zjawy senne, tworzyć obrazy wyjęte z półsnu, poezję halucynacyjną. W tej koncepcji
NATURA – stała się jednym z pojęć hasłowych klasycyzmu. Twórcy tego prądu, zwracając się ku osiągnięciom starożytnych, przejęli pogląd Arystotelesa dotyczący natury jako wartości stałej, posiadającej odwieczne, powtarzalne prawa, niezachwiany, odwieczny porządek, jako centrum istniejącego świata. Natura w tym ujęciu stała się pewnym punktem odniesienia i miarą wartości: np. podstawowe prawa człowieka i jego dążenie do szczęścia uznawano za zgodne z naturą. Teoretykiem „natury” był słynny myśliciel francuski Jean Jaques
NATURALIZM – bardzo ważny kierunek literacki ukształtowany we Francji, w II połowie XIX wieku, wywodzący się z twórczości Gustawa Flauberta i filozofii pozytywistycznej Hipolita Taine’a („Sztuka to produkt rasy, środowiska i historii”), wpływ na niego miał też rozwój nauk biologicznych (teorii Darwina), lecz jego głównym twórcą i teoretykiem, tzw. „ojcem naturalizmu” był Emil Zola. Założenia naturalizmu: literatura musi być obiektywna; ma przedstawiać typowe zjawiska, które rozgrywają się w określonym czasie, i bohaterów reprezentatywnych
NEOKLASYCYZM – termin ten stosowano w poezji wielokrotnie, określając nim różne „fazy” nawrotu klasycznych wartości i nawiązań do tradycji. W Europie XX wieku, jeszcze przed II wojną światową, nazwę neoklasycyzm stosowano do nurtu w poezji francuskiej, którego przywódcą duchowym i pierwszym poetą był Paul Valéry. Zamierzał on połączyć osiągnięcia symbolizmu z wielką tradycją poezji francuskiej a formę poematów pragnął oprzeć o klasyczne wzorce. W literaturze polskiej termin neoklasycyzm kojarzy się
NEOROMANTYZM– jedna z nazw epoki Młodej Polski, obok → dekadentyzmu, → modernizmu, → symbolizmu. Jest to nazwa, która podkreśla i eksponuje związek tej epoki z romantyzmem. Obserwując literaturę modernizmu, rzeczywiście można takie „pokrewieństwo” obu okresów udowodnić. Nawiązanie twórców Młodej Polski do romantyzmu przejawia się w: zainteresowaniu twórczością i uznaniu za „wieszczów” Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego, nawiązaniu do centralnych motywów tematycznych, podejmowanych przez romantyzm: np. sprawa narodowo-wyzwoleńcza czy kwestie związane z
NIHILIZM – postawa człowieka, który odrzuca wszelkie normy i zasady przyjęte w społeczeństwie, depcze wartości religijne, kulturowe, społeczne – nie uznaje nic (nihil = nic). Postawę i pojęcie przywołuje filozofia dekadentyzmu, podejmują ten temat poeci, można też znaleźć wiele wspólnego między nihilizmem a dekadenckim poczuciem beznadziejności i schyłkowości na świecie, gdzie wszystko jest „nic nie warte”. Wiersz-wykładnia nihilizmu to Nie wierzę w nic Kazimierza Przerwy Tetmajera, utwór, w którym podmiot
NIRWANA – niebyt, jest to „stan nieistnienia”, poczucie szczęśliwości, uśpienie ciała, chwilowe unicestwienie się wobec świata. Termin pochodzi z filozofii buddyzmu, lecz karierę ogromną zrobił w epoce dekadentyzmu. W dobie totalnego pesymizmu, poczucia schyłkowości, wśród dróg wyjścia, oderwania się, lekarstw na zło świata, poeci widzieli m.in. sztukę, naturę i właśnie pogrążenie się w nirwanie – nieistnienie.
NIETZSCHEANIZM – prąd myślowy w filozofii i literaturze, który ukształtował się pod wpływem poglądów Friedricha Nietzschego (II połowa XIX w.). Nietzsche głosił pogardę dla słabości, bierności i pesymizmu, postulował konieczność przewartościowania wszystkich wartości – w tym ideałów humanitaryzmu, altruizmu itp., na rzecz popierania siły, energii, mocy wybitnych jednostek. Stworzył on pojęcie „nadczłowieka” – czyli właśnie wspaniałej, twórczej indywidualności, która powinna wpływać na losy świata. Do koncepcji tej odwołał się w
NOUVEAU ROMAN – inaczej „nowa powieść” lub „antypowieść”. Jest to nowatorski gatunek w zakresie rozwoju powieści, ukształtowany na początku lat 50. naszego wieku. Pomysł stworzenia „nowej powieści” opiera się na odrzuceniu starych kanonów tego gatunku. Cechy nouveau roman: nie naśladuje świata rzeczywistego, nie uznaje granic między tym co na pewno wiemy o świecie, a co wyobraża sobie bohater – raczej znajdziemy tu wyobrażenie bohatera, opisuje zjawiska przez pryzmat „widzenia” postaci,
Nowa Fala, zwana też Pokoleniem ‘68 – formacja poetycka, której manifestami były eseje Stanisława Barańczaka Ironia i harmonia, Nieufni i zadufani oraz Świat nie przedstawiony Juliana Kornhausera i Adama Zagajewskiego. Poeci Nowej Fali chcieli zabierać głos w ważnych sprawach społecznych, krytykowali literaturę niezaangażowaną, rozbijali schematy nowomowy: klisze gazetowo-telewizyjne, wykorzystując doświadczenia poetów lingwistów. Nawiązywali do codziennej, szarej rzeczywistości: szarych sklepów, bloków i kolejek (tytuł zbiorku Zagajewskiego Sklepy mięsne). Główni przedstawiciele nurtu:
NOWELA – gatunek literacki, prozatorski, o ściśle skondensowanej akcji, należący do epiki. Nowele są krótkie, pozbawione komentarzy, refleksji autorskich, wielkiej ilości bohaterów czy panoramicznego ujęcia świata. Na plan pierwszy noweli wysuwa się akcja, punkt kulminacyjny i pointa, często także ośrodek kompozycyjny (porównaj → „teoria sokoła”). Od powieści różni się przejrzystą, prostą kompozycją, zaś od opowiadania bardziej spójną formą. Nowela nie ma wątków pobocznych ani epizodów niezwiązanych z akcją. Najbardziej znane nowele
OBRAZEK – krótkie opowiadanie, prezentujące scenkę rodzajową, portret psychologiczny bohatera, opis jakiejś sytuacji. Obrazki były bardzo modne w literaturze XIX wieku, zwłaszcza w dobie pozytywizmu. Obrazki Marii Konopnickiej – to wiersze z fabułą – czyli utwory wierszowane, przedstawiające najczęściej los skrzywdzonych dzieci z nizin społecznych. Obrazki Konopnickiej docierają do wrażliwości odbiorców, budzą współczucie, oskarżają winnych zła, które się dzieje. Przykładem może być znany wiersz pt. Jaś nie doczekał.
OBYCZAJOWOŚĆ – jest to termin istotny w poznawaniu literatury, bo przywoływany przy okazji wielu utworów, często formułowany jako temat prac pisemnych. Obyczajowość – jest to zestaw ogólnie przyjętych norm i zwyczajów, zgodnych z tradycją i ustaleniami danego społeczeństwa, dotyczących zachowania się, stroju, moralności, kultury bycia itd. Pierwszym utworem, który obyczajowość traktuje jako temat jest wiersz średniowieczny Słoty O zachowaniu się przy stole – m.in. dzięki temu utworowi poznajemy obyczajowość średniowieczną.
OKSYMORON – (z gr. oksys – ostry) jest to związek frazeologiczny zbudowany z wyrazów sprzecznych ze sobą treściowo np. „ładny brzydal”, „gorący lód”, „sucha woda” itp. Używanie takich zestawów było szczególnie modne w poezji barokowej i miało swój podtekst filozoficzny – ukazywało złożoność i niejednoznaczność pewnych myśli, odczuć, prowokowało swoim nieprawdopodobieństwem, wzmacniało siłę wyrazu i oddziaływania na odbiorcę. Oksymoron stanowi najprostszą formę paradoksu (efektownego sformułowania zawierającego myśl sprzeczną z obiegowymi przekonaniami, która
ONIRYZM – w literaturze spotykamy raczej określenie „technika oniryczna”, „obrazowanie oniryczne”, „literatura oniryczna”. Należy przede wszystkim skojarzyć ten termin z greckim znaczeniem słowa oneiros – czyli sen. Literatura oniryczna będzie zatem wykorzystywać sen jako temat, materię, motyw lub zasadę kompozycyjną – np. akcja może rozgrywać się we śnie. Technika oniryczna występuje, gdy np. wydarzenia w powieści nie są realnie umotywowane, lecz przypominają sen – dzieje się tak w powieści Franza
ONOMATOPEJA – jest to wyraz dźwiękonaśladowczy, czyli słowo, które oddaje naturalny dźwięk np. plum!, brr!, bzz!, pst! itp. Onomatopejami nazywamy także czasowniki powstałe po to, by oddać działanie dźwięku, np. świszczeć, burczeć, piszczeć, dzwonić. Warto zauważyć, że są to wyrazy „podobne” do rzeczy, które określają, powstały dzięki dźwiękowemu podobieństwu. Onomatopeje są często wykorzystywane w poezji, czasem wręcz celowo nagromadzone dla wywołania efektu dźwiękowego.