POJĘCIOWNIK
Tragizm to jedna z najważniejszych kategorii estetycznych. Występowała już w tragedii antycznej. Słownik terminów literackich pod red. Janusza Sławińskiego definiuje tragizm jako nierozerwalny konflikt między wartościami i koniecznościami określającymi życie bohatera, który jest pozbawiony możliwości dokonania pomyślnego dla siebie wyboru. Współcześnie tragizm bywa rozumiany inaczej niż w koncepcjach wywodzących się ze starożytności – jako starcie człowieka, którego celem jest wolność lub wielkie czyny, z ograniczeniami jego egzystencji (takimi jak brak zrozumienia u innych, osamotnienie, absurd świata
Materializm To największy wróg idealizmu. Materializm zakłada, że świat jest zbudowany tylko z materii, że nie ma nic pozazmysłowego, że możliwe jest całkowite poznanie świata. Materialistami byli jońscy filozofowie przyrody, Demokryt i epikurejczycy. Materialiści uważają idealistów za marzycieli, ludzi bujających w obłokach, których teorie są nic niewarte.
Fizyka Dla starożytnych była to nauka zajmująca się zjawiskami i przedmiotami materialnymi, cielesnymi. Fizyka mówi o właściwościach ciał poznawanych doświadczalnie.
Filozofia Ten powszechnie używany termin pochodzi z greki i dosłownie znaczy tyle co „umiłowanie, pragnienie mądrości”. Platon w swoich dialogach pisze, że Sokrates tłumaczył tę postawę tak: „pragnie się tego, czego się nie ma, nie można przecież czegoś chcieć, kiedy się już to ma – skoro więc filozof pragnie mądrości, to nie może być mądry”. Istotą filozofii jest więc właśnie zdanie sobie sprawy z tego, że nic się nie wie, że
Epistemologia Dział filozofii zajmujący się poznaniem wszelkich rzeczy. Starożytni wyznaczyli pierwsze możliwe drogi poznania: poznanie empiryczne – oparte na doświadczeniu i zmysłach, oraz poznanie racjonalne – którego narzędziem jest rozum, niepotrzebujący doświadczenia.
Etyka To najbardziej praktyczny dział filozofii, mówiący o tym, jak należy postępować, o tym, co jest dobre, a co złe. Za ojca etyki uważa się Sokratesa.
Demiurg To dla Greków odpowiednik Boga Stworzyciela. Demiurg to doskonały konstruktor, który zbudował świat.
Cnota (greckie: arete) Pojęcie kluczowe dla filozofii Sokratesa i etyki Platona. To pewna trwała dyspozycja człowieka, wskazująca mu, jak czynić dobrze. Cnotę można w sobie wypracować – ucząc się, stając się mądrym. Dla Sokratesa bowiem człowiek naprawdę mądry jest zawsze dobry.
Absolutyzm moralny to pogląd, według którego istnieją normy moralne obowiązujące niezależnie od zaistniałych sytuacji. Taką bowiem postawę prezentował i propagował w swoich powieściach Joseph Conrad. „Kilka prostych prawd”: honor, wierność zasadom, obowiązek, duma, pomoc innym – to kodeks, którego wg Conrada winien trzymać się człowiek, jeśli go zdradzi – zawsze poniesie konsekwencje.
Weryzm – wierne odtwarzanie rzeczywistości, zgodność z rzeczywistością; prawda, realizm (pochodzi od słowa vero – prawdziwy). Jest to włoska nazwa naturalizmu w sztuce. Weryzm w literaturze to naśladowanie prawdziwości świata, wierność prawdzie. Wszakże weryfikacja – to sprawdzenie, konfrontacja z prawdą.
Narracja przezroczysta – najczęściej stosowana w tradycyjnych, realistycznych dziełach. To narracja, która przypomina szklany, przezroczysty ekran – umożliwia nam wgląd do świata powieści, lecz niczym go ani nie zabarwia, ani nie zakłóca. Jest tylko przekaźnikiem.
Nouveau roman – tzw. ,,nowa powieść”, to nowatorska koncepcja powieści. Nowa powieść jest pomysłem lat 50-60 ubiegłego wieku, a zrodziła się we Francji. Inaczej: powieść awangardowa albo nawet antypowieść. ,,Anty” – bo zaprzecza normom tradycyjnej powieści. Nie ma w niej klasycznych powiązań przyczyny i skutku, komentarza, przepełniona jest absurdalnymi i groteskowymi wydarzeniami. Świat, który przedstawia, to świat przefiltrowany przez spojrzenie bohatera. Patrzymy jego oczyma, jego wyobraźnią, czasem przez sen. Natomiast bohater dopiero poznaje, bada
Deformacja – to zabieg odkształcenia, zdeformowania obrazu świata przedstawionego w powieści czy dramacie. Świat przedstawiony nie naśladuje rzeczywistości, lecz przetwarza jej elementy, kreuje świat nowy, w którym rządzą zupełnie inne prawa. Odkształcenie dotyczy nie tylko logiki wydarzeń – np. ułożonych na wzór snu, a nie realnych wiązań przyczynowo-skutkowych. Twórcy operują również przestrzenią i czasem, dokonują dekonstrukcji takich elementów świata, które normalnie wydają nam się nienaruszalne. Osiągają zaś podobne efekty zniekształcenia poprzez użycie groteski, paradoksu,
Rozległość epicka – polega na bardzo dokładnym, szczegółowym przedstawieniu fabuły również dzięki użyciu bardzo rozbudowanych zdań. Dla języka epopei charakterystyczne są porównania homeryckie, zwłaszcza w opisach przyrody.
Oda – jeden z najstarszych gatunków poetyckich, wywodzący się jeszcze z liryki greckiej. Ody utrzymane były zazwyczaj w podniosłym stylu, miały charakter pochwalny lub dziękczynny. Dużą popularnością gatunek ten cieszył się w epokach zapatrzonych w antyk: w renesansie i klasycyzmie. Ody klasycystyczne były zazwyczaj utworami okolicznościowymi, opiewały ważne wydarzenia, adresowane były często do konkretnych osób. Chętnie sięgano w nich do wątków mitologicznych. Po gatunek sięgnęli też romantycy: w ich wykonaniu były to utwory znacznie swobodniejsze w stosunku do antycznego wzorca,
Temat – to, o czym jest mowa w dziele literackim, wydobyte z utworu i uogólnione znaczenie zespołu motywów. Temat jest więc pojęciem szerszym niż motyw; można powiedzieć, że jest to oś, wokół której skupiają się różne elementy dzieła (wydarzenia, losy postaci, opisy przyrody i stanów duszy bohaterów, dialogi, monologi itd.). Możliwe jest co najmniej podwójne rozumienie tego pojęcia. W pierwszej wersji – temat, to po prostu to, na czym przede wszystkim skupia się dane dzieło
Motyw to temat w sensie przekrojowym, uniwersalny i ponadczasowy. Pojawia się w wielu tekstach, różnych epok i dziedzin sztuki. Ewoluuje wraz z historią kultury, w miarę upływu czasu pojawiają się różne możliwości, scenerie i metody jego realizacji – zawsze jednak “sedno rzeczy” będzie dotyczyć tego samego. W kulturze europejskiej każdy motyw kulturowy można zakorzenić w dziełach biblijnych i/lub grecko-rzymskich Można mówić więc o motywie nieszczęśliwej miłości, albo motywie równości wobec
Wątek to linearny, rozwijający się w czasie fragment akcji utworu epickiego lub dramatycznego, dotyczący pojedynczego bohatera lub problemu. Utwór małych rozmiarów (nowela, opowiadanie) może się skupiać na jednym wątku, utwór obszerniejszy (np. powieść) może mieć wiele wątków. W przypadku – dajmy na to – Lalki – mówimy na przykład o wątkach takich jak: miłość Wokulskiego do Izabeli, wspomnienia Rzeckiego, losy spółki do handlu z Rosją itp. Pojawienie się tego pojęcia
Sytuacja liryczna – okoliczności warunkująca sposób mówienia podmiotu lirycznego. Określa jego relacje ze światem zewnętrznym i emocjonalny stan wewnętrzny. Częstym typem sytuacji lirycznej jest wynurzenie, wyznanie konkretnego „ja” lirycznego.
Kultura – całość dokonań duchowych i materialnych ludzkości w zakresie literatury, sztuki, obyczajów. Ciągły proces twórczy związany z rozwojem społeczeństw, z osiągnięciami tak nauce, sztuce jak i obyczajach, wartościach i wzorach postępowania.. Łatwo podzielić zbiór powyższy na dorobek materialny i niematerialny (duchowy) Ale – uwaga -słowo kultura ma kilka znaczeń. Rozumiemy kulturę także jako określony, całkowity dorobek danego społeczeństwa – np. kultura Inków. Jeszcze inaczej rozumiemy ją jako sposób zachowania
