POJĘCIOWNIK
Średniowiecze – nazwa epoki Nazwę tę – nieco ironiczną, a nawet lekceważącą – zawdzięczamy twórcom renesansu, którzy uznali średniowiecze za okres przejściowy (czyli „średni”, w znaczeniu „pośredni”) pomiędzy starożytnością a odrodzeniem. Ludzie renesansu bowiem za doskonałe uważali ideały starożytne. Średniowiecze z kolei uznawali za barbarzyński czas odejścia od antycznych wzorców, do których powrócono dopiero w odrodzeniu. Łacińska nazwa „media aetas” oznacza dokładnie „wieki średnie” („medium aevum” – „wiek średni”) i pojawiła się po raz pierwszy w wieku
PRZYBYSZEWSZCZYZNA – termin ten pochodzi od nazwiska Stanisława Przybyszewskiego, twórcy otoczonego legendą, propagującego najbardziej skrajne i kontrowersyjne założenia modernizmu. Przybyszewszczyzna – to zestaw poglądów Przybyszewskiego, lecz także „moda na Przybyszewskiego” – czyli analogiczny styl bycia, wyznawanie głoszonych przez Przybyszewskiego twierdzeń, propagowanie jego twórczości. Przybyszewszczyzna kwitła w epoce Młodej Polski, zwłaszcza w Krakowie, lecz wraz z końcem epoki zgasło zafascynowanie osobowością tego twórcy. Była to legenda „kapłana sztuki”, który zachwycał, gorszył
LITERATURA ŁAGROWA – terminem tym określa się literaturę wyrosłą z doświadczeń obozowych, zwłaszcza tę dotyczącą obozów sowieckich (łagier – obóz). Powieści i opowia–dania dotyczące „obozów pracy” tworzonych przez władze radzieckie, w naszej literaturze znane i „jawne” są od niedawna. Głośne utwory to: Inny świat Gustawa Herlinga–Grudzińskiego, Na nieludzkiej ziemi i Wspomnienia starobielskie Józefa Czapskiego, W domu niewoli Beaty Obertyńskiej. Słynne są także utwory pisarza rosyjskiego Aleksandra Sołżenicyna Archipelag Gułag oraz Jeden
Arché to początek, przyczyna, pierwsza zasada rządząca światem – materia, z której powstał i dzięki której nadal istnieje. Arche to główny cel poszukiwań pierwszych „zawodowych” myślicieli, jońskich filozofów przyrody. Arche według Talesa z Miletu to woda; Anaksymenesa to powietrze; Heraklita to ogień; Ksenofanesa to ziemia
Liryka roli – podmiot liryczny jest postacią historyczną, mitologiczną, drzewem itp., w każdym razie wypowiedź podmiotu lirycznego ma naśladować wypowiedź owej postaci i w żaden sposób jego sądów nie można utożsamiać z sądami autora. Przykład z wiersza Zbigniewa Herberta Tren Fortynbrasa Teraz kiedy zostaliśmy sami możemy porozmawiać książę jak mężczyzna z mężczyzną chociaż leżysz na schodach i widzisz tyle co martwa mrówka (…) Nigdy nie mogłem myśleć o twoich dłoniach bez
Antonimy – to powiązane znaczeniowym kontrastem pary wyrazów nazywających przeciwstawne symetrycznie cechy (np. wysoki – niski), działania (np. zamykać – otwierać) czy też elementy w obrębie danego układu pojęciowego (siostra – brat, niebo – ziemia).
Synonimy – to wyrazy równoważne znaczeniowo lub na tyle zbliżone, że mogą występować zamiennie w tych samych kontekstach (np. dbały, skrupulatny, dokładny). Zastosowanie w utworze wyrazów lub zestawień wyrazów bliskoznacznych lub przeciwstawnych jest często stosowaną figurą stylistyczną. Pary określeń wykluczających się lub całkowicie do siebie niepasujących zwracają uwagę czytelnika i skierowują ją na nowe tory interpretacyjne. Dzięki temu zabiegowi autorzy często wprowadzają do utworów wydźwięk ironiczny bądź zwracają uwagę czytelnika na złożoność zjawisk
Perswazja – działanie impresywne, odwołujące się przede wszystkim do uczuć słuchaczy, mające najczęściej na celu przekonanie ich do stanowiska autora i narzucenie im poglądów autora.
Lakoniczność – jest to cecha stylu, inaczej zwięzłość, konkretność, lapidarność. Nazwa pochodzi od dawnej Lakonii (Sparty), gdzie obowiązywała zasada skrótowości i precyzji wypowiedzi.
Elipsa – jest to opuszczenie jakiegoś fragmentu zdania oczywistego ze względu na kontekst wypowiedzi, pozwala uniknąć niepotrzebnych powtórzeń, jest celowa w dążeniu do ekonomiczności wypowiedzi. Obecna zwłaszcza w odmianie potocznej języka.
Dystych – strofa dwuwersowa z układem rymów parzystych aa, bb, cc.
Oktawa – strofa 8-wersowa. Najczęściej pisana 11-zgłoskowcem, o układzie rymów abababcc popularna w romantycznym poemacie dygresyjnym (np. Beniowski Słowackiego).
Tercyna – strofa trzywersowa rymowana aba bcb, najczęściej pisana 11-zgłoskowcem lub 13-zgłoskowcem. Jest składową częścią sonetu, w którym trzecia i czwarta zwrotka (tercyny właśnie) mają zazwyczaj charakter refleksyjny.
Trawestacja – odmiana parodii, przerobienie utworu literackiego, zazwyczaj z poważnego i podniosłego na żartobliwy, z patetycznego na niski, wulgarny. Pozostaje w ostentacyjnej sprzeczności z charakterem treści naśladowanego dzieła.
Piosenka – gatunek w poezji niepoddany rygorom i konwencjom. Składa się najczęściej ze strofek, może zawierać refren. Gwarantuje ściślejszy i bardziej bezpośredni kontakt z odbiorcą niż wiersz. Jest wygodna dla prezentowania bardzo różnorodnej tematyki – piosenki Edwarda Stachury.
Poemat – zwykle dłuższy, wierszowany utwór poetycki o charakterze epickim lub epicko-lirycznym. Nowoczesny poemat (np. Spadanie Tadeusza Różewicza) może być pisany wierszem białym, bezrymowym, zawierać odniesienia do filozofii czy polityki.
Erotyk – wiersz miłosny, zazwyczaj eksponujący zmysłową formę miłości, zachwyt nad pięknem kobiecego ciała; może też zawierać problematykę filozoficzną – np. Kazimierz Przerwa-Tetmajer Ja, kiedy usta ku twym ustom chylę…
Metonimia (zamiennia) – rodzaj metafory. Nazwa przedmiotu lub zjawiska zostaje zastąpiona przez nazwę innego, będącego z nim w ścisłym związku. „zginął od kuli”, „śmierć w ampułce”, „słuchać Mozarta”, „sala gwizdała”.
Metafora spiętrzona – charakterystyczna dla Awangardy Krakowskiej, zwłaszcza dla twórczości Juliana Przybosia. Tworzy ją kilka porównań, epitetów, prostszych metafor – te środki stylistyczne zazębiają się. Na przykład „na świadectwach, wzbici w radość, odlecieli uczniowie”.
Dualizm – podwójność, rozdwojenie. Termin używany często w poetyce do opisu szczególnego, „podwójnego” świata, rzeczywistości czy istoty ludzkiej. Na przykład możemy mówić o dualizmie duszy i ciała, światła i ciemności, rozumu i serca, a także dobra i zła na poziomie zarówno jednostkowym, jak i uniwersalnym.
