Średniowiecze – nazwa epoki
Nazwę tę – nieco ironiczną, a nawet lekceważącą – zawdzięczamy twórcom renesansu, którzy uznali średniowiecze za okres przejściowy (czyli „średni”, w znaczeniu „pośredni”) pomiędzy starożytnością a odrodzeniem. Ludzie renesansu bowiem za doskonałe uważali ideały starożytne. Średniowiecze z kolei uznawali za barbarzyński czas odejścia od antycznych wzorców, do których powrócono dopiero w odrodzeniu.
Łacińska nazwa „media aetas” oznacza dokładnie „wieki średnie” („medium aevum” – „wiek średni”) i pojawiła się po raz pierwszy w wieku XVI i XVII w dziełach historyków, a w wieku XVIII – w opracowaniach historycznoliterackich.
Nazwa epoki, choć posługujemy się nią do dziś, jest nie tylko nietrafna, ale dla średniowiecza wyjątkowo krzywdząca. Nie była to przecież ani epoka „średnia” – czyli, jak dziś byśmy powiedzieli, „nijaka” – ani barbarzyńska. To wtedy narodziło się szkolnictwo (także wyższe), rozwinęła się sztuka (dwa ważne style: romański i gotycki), literatura (np. liryka prowansalska, epika rycerska, utwory religijne) oraz teologia, wtedy też Jan Gutenberg wynalazł druk (ok. roku 1440). Średniowiecze jest również czasem obfitującym w ważne wydarzenia historyczne: w tej właśnie epoce, w wyniku wielkich wędrówek ludów, powstały nowe państwa, z których wiele przetrwało do dziś, wtedy również Polska włączyła się w obręb kultury europejskiej – dzięki przyjęciu chrześcijaństwa w roku 966.
Średniowiecze – czas
Za początek epoki przyjmuje się rok 476, czyli datę upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego (Imperium Rzymskie podzielone zostało na wschodnie i zachodnie w roku 306).
Dat kończących podaje się jednak co najmniej kilka: najczęściej rok 1453 (zmierzch Cesarstwa Wschodniorzymskiego – zdobycie jego stolicy, Konstantynopola, przez Turków), ale też 1492 (odkrycie Ameryki) czy też czas około roku 1440 (wynalazek druku).
Oczywiście wszelkie daty mają charakter umowny – epoki następują po sobie w sposób płynny. Początki sięgają często okresu wcześniejszego (mówimy wtedy o tzw. prekursorach nowego czasu), a elementy minionej epoki znajdujemy też w okresach późniejszych.
Średniowiecze to mniej więcej tysiąc lat, czyli aż dziesięć wieków! Jest więc jasne, że nie mógł to być czas jednolity. Właśnie dlatego wyodrębnia się zwykle tzw. średniowiecze wczesne (od końca V do końca X w.), dojrzałe (początek XI do wieku XIII) oraz schyłkowe (wiek XIV i XV).