Synestezja – to zabieg stosowany w technice impresjonistycznej polegający na łączeniu ze sobą jednocześnie kilku efektów np. wzrokowych, akustycznych, dotykowych itp. Przykładem – „srebrzystoturkusowa cisza” z wiersza Kazimierza Przerwy-Tetmajera Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej , gdzie efekt akustyczny (cisza) uzyskuje barwę czyli łączy się z wrażeniem wizualnym.
Carmen – (łac. pieśń, wiersz) to nazwa obejmująca w starożytnej poezji łacińskiej pieśni i wiersze liryczne. Dodatkowo, określenie to zostało użyte przez Horacego jako tytuł zbioru liryków (Carmina). Stąd stosowanie tej nazwy przez poetów nowożytnych (np. Pieśni w tytule liryków Jana Kochanowskiego). Nazwa ta jest czasem stosowana szerzej, jako określenie poezji, a nawet wszelkiej twórczości słownej rozumianej jako rezultat boskiego natchnienia.
Incipit – początkowe słowa tekstu. Czasem, gdy nie ma w utworze wyszczególnionego tytułu, incipity pełnią role rozpoznawczych tytułów. Horacy nigdy nie stosował tytułów, jego utwory opatrzone są wyłącznie numerami (I – numer tomu, 31 – numer utworu).
Rapsod – utwór poetycki utrzymany w podniosłym, patetycznym stylu, sławiący znanego bohatera lub poświęcony ważnemu wydarzeniu.
Przemilczenie – jest to pozostawienie fragmentu tekstu jako „pustego miejsca”, którego sensu czytelnik powinien się domyślić na podstawie kontekstu. Techniką tą posługiwał się m.in. Norwid.. Polega na pozostawieniu pustego miejsca (Norwid zaznaczał je myślnikami lub kropkami) po jakimś wersie lub nawet między słowami jednego wersu. Ta technika sugeruje istnienie znaczeń „między” lub „ponad” słowami. Jest to technika bardzo nowoczesna, pozostawiająca czytelnikowi możliwość dopełnienia tekstu, zmuszająca wręcz czytelnika do aktywnego współtworzenia
Aluzja literacka – celowe użycie w dziele wybranego i charakterystycznego elementu innego dzieła. Mogą to być konkretne obrazy, motywy, pojęcia, bohaterowie. Przykładem aluzji literackiej może być nawiązanie w wierszu Norwida W Weronie do Romea i Julii Szekspira.
Motto – zazwyczaj jest to cytat z utworu znanego poety czy pisarza, umieszczony na początku innego tekstu literackiego. Może ono stanowić punkt wyjścia do rozważań w wierszu, często też sugeruje główną ideę czy myśl utworu. Norwid z upodobaniem stosował motta, odnosząc się w ten sposób do innych tekstów literackich, w większości romantycznych.
Intonacja to zmiany wysokości tonu mowy wyodrębniające i różnicujące jej kolejne segmenty. Ma na celu wyodrębnienie i zróżnicowanie pewnych segmentów wypowiedzi, a także podkreślenie ich znaczenia. Intonacja wznosząca nosi nazwę antykadencji i jest sygnałem niedokończenia oraz zapowiedzią dalszego ciągu. Intonacja opadająca nosi nazwę kadencji i sygnalizuje zakończenie pewnego odcinka mowy. Zmiany w intonacji utworu także mogą być dla nas przydatne przy analizie i interpretacji utworu. Poprzez podniesiony głos, proszące wyrażenie, czy
Kompozycja to budowa świata przedstawionego utworu. Składają się na nią powiązanie i układ współtworzących go motywów i ich zespołów. To dzięki świadomej kompozycji świat przedstawiony w utworze jest całością wewnętrznie rozplanowaną, spójną i samowystarczalną, którą czytelnik może myślowo ogarnąć i zrozumieć. Pamiętać należy także, że niektóre sposoby czy wzory kompozycji są przypisane jakimś gatunkom literackim. Rozpoznanie takiej kompozycji jest bardzo ważne przy dokonywaniu analizy i interpretacji tekstu.
Wersyfikacja to budowa wiersza, ogół zasad i właściwości, które kształtują mowę wierszową w różnych jej odmianach. Wersyfikacja odróżnia lirykę od prozy, jest więc konstytutywnym elementem tego rodzaju literackiego.
Dyskurs – inaczej przemowa, styl wypowiedzi ujawniający intelektualny często ironiczny dystans podmiotu mówiącego wobec przedmiotu opisu. Ten sposób wypowiedzi funkcjonuje zwłaszcza w poezji współczesnej w wierszach Szymborskiej, Herberta, Różewicza.
Antropomorfizacja – zabieg polegający na przypisaniu zjawiskom natury i kosmosu, roślinom i zwierzętom, także pojęciom abstrakcyjnym cech fizycznych, psychicznych oraz zachowań właściwych człowiekowi.
Obrazek rodzajowy to wierszowana relacja o jakimś zdarzeniu, w której poeta występuje jako ktoś w rodzaju reportera (ma jednak prawo do większego subiektywizmu). To swego rodzaju poezja faktu. Utwór miejscami może przypominać notatki dziennikarskie. Obrazek może rozwinąć się w całą historyjkę, małą opowieść fabularną.
Liryka rozmowy – mamy z nią do czynienia w wypadku, kiedy wiersz ukształtowany jest na wzór wypowiedzi w dialogu, a adresat, nawet gdy milczy, ma duży wpływ na wypowiedź osoby mówiącej w wierszu.
Patos – to przedstawienie w literaturze i sztuce zjawisk o wyjątkowej wadze i wielkości, silnie nacechowanych uczuciowo (np. rozpacz), w sposób podniosły, wywołujący u odbiorcy wzburzenie i poruszenie.
Kompozycja otwarta – był to odważny eksperyment Prusa (Lalka), nie zaś typowa dla całego realizmu technika literacka. W Lalce poznajemy tylko wycinki z życia bohaterów i (co jeszcze ważniejsze!) zakończenie tego dzieła jest otwarte: Wokulski znika, nikt nie ma stuprocentowej pewności, co się z nim dzieje – to jedynie domysły i hipotezy, o Izabeli krąży plotka, że wstąpiła do klasztoru. Ale to tylko plotka… Nie tylko zakończenie Lalki ma nowatorski charakter – równie finezyjny i nowoczesny
Dwugłos narracyjny – wyrafinowany, jak na owe czasy, zabieg konstrukcyjny polegający na wprowadzeniu do powieści dwóch narratorów. Z taką sytuacją mieliśmy do czynienia w Lalce Prusa. Pierwszym narratorem jest typowy dla dojrzałego realizmu dyskretny narrator wszechwiedzący. To główny narrator powieści. Nie jest on jednak władcą absolutnym świata przedstawionego – nie uprzedza faktów i nie ocenia wydarzeń. Na ogół pozostawia ocenę sumieniu i wrażliwości czytelnika. Na ogół jest chłonny, bezstronny, zachowuje dystans do opisywanych zdarzeń.
Realizm szczegółu (w opisie świata przedstawionego) – metoda stosowana bardzo często przez twórców powieści realistycznych. W ich utworach – w tym i w Lalce! – spotkamy się z dokładnym, niemal fotograficznym opisem przestrzeni, pejzażu, osób. Dzięki temu zabiegowi poznajemy ów świat bardzo precyzyjnie. Nie tylko nie ma mowy o deformacji, wręcz nie ma miejsca na nasze własne wyobrażenia. Tarczę Achillesa z Iliady można odrysować, serwis z Pana Tadeusza także. Jest to, owszem, cecha eposu, lecz również powieści realistycznej –
Technika milieu – czyli z fr. technika środka. Jest to zabieg pisarski polegający na charakteryzowaniu postaci przez ukazanie tego, co je otacza: ich mieszkań, przedmiotów, którymi się otaczają, a nawet… znajomych. Konkretne przykłady? Spójrzmy, jak wiele możemy się dowiedzieć o Izabeli Łęckiej (Lalka) na podstawie opisu jej sypialni czy o Ignacym Rzeckim na podstawie opisu jego skromnego, staromodnego mieszkania! To wyrafinowana metoda: autor nie informuje nas wprost, że panna Łęcka miała bardzo dobry gust,
Pozytywizm – jest to okres w dziejach literatury polskiej przypadający na lata 1864–1890. Temu okresowi nadało charakter wystąpienie pokolenia urodzonego w latach 40. XIX w., zwłaszcza wychowanków Szkoły Głównej Warszawskiej (takich jak Aleksander Świętochowski – zwany papieżem pozytywizmu, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus). Nazwa pochodzi od systemu filozoficznego Augusta Comte’a, który dążył do tzw. wiedzy pozytywnej, która mogłaby służyć poznawaniu prawdy życia. Był to przede wszystkim ruch umysłowy, ale o szerokim programie społecznym. Jego