POJĘCIOWNIK
Tragedia – gatunek dramatu ukształtowany w starożytnej Grecji (twórcy: Ajschylos, Sofokles, Eurypides), wywodzący się z obrzędów religijnych. Łączył epizody rozgrywające się między osobami dramatu z pieśniami chóru. Podstawowym kryterium gatunkowym tragedii jest tragizm. Jej bohater znajduje się w konflikcie z Fatum, nieuchronnie zmierzając do katastrofy, jak np. Edyp w Królu Edypie Sofoklesa. Tradycja tragedii antycznej stanowiła punkt wyjścia dla ukształtowania się tragedii renesansowej (Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego) i klasycystycznej (Cyd Pierre’a Corneille’a). Odmienny typ tragedii stworzył
Teatr elżbietański – teatr, który rozwijał się w Anglii na przełomie XVI i XVII w. za panowania Elżbiety I oraz Jakuba I. W tym okresie zaczynają tworzyć Christopher Marlowe i William Szekspir. Jeszcze na początku XVI w. sztuki teatralne wystawiano głównie w kościołach, ale już w latach pięćdziesiątych zaczęto odchodzić od tej tradycji. Ośrodkami teatralnymi stały się dwory królewskie i centra uniwersyteckie (Oksford, Cambridge), gdzie zawiązują się liczne trupy teatralne. Powstają pierwsze teatry zawodowe (Teatr, Kurtyna, Pod
Proza poetycka – typ utworów prozaicznych o charakterze refleksyjnym, liryczno-opisowym lub o prostej kompozycji fabularnej w sferze stylu bliskich mowie poetyckiej: odznaczających się bogactwem metaforyki i zagęszczeniem innych figur poetyckich, nagromadzeniem osobliwego słownictwa, szczególnym uformowaniem zdaniowym, wyraźną rytmizacją. Warto zapamiętać ten termin – w dorobku Herberta znajdziecie olbrzymią ilość utworów pisanych właśnie prozą poetycką.
Felieton – gatunek publicystyczno-dziennikarski, w którym temat opiera się na jakimś określonym fakcie rzeczywistym, najczęściej natury społecznej, obyczajowej lub kulturalnej. Wykorzystuje elementy prozy epickiej, zwłaszcza opis, opowiadanie, ale nie stroni od form dramaturgicznych, jak dialog. Felieton przedstawiony temat traktuje dowcipnie, niekiedy ironicznie, nie stroni od zwykłej złośliwości, satyry; korzysta także z prawa do fikcji literackiej, która jest tylko jednym ze środków – nie celem. Felieton jest mniejszy rozmiarami i zawsze porusza aktualną problematykę.
Ballada -jest to utwór opowiadający jakąś niezwykłą historię. Pisana jest prostym językiem, posługuje się dialogiem. Jej fabuła jest zazwyczaj dramatyczna. Narrator jest w niej obserwatorem opisywanego zdarzenia, stara się je skomentować, wyrażając swój emocjonalny do niego stosunek. Narracja z jednej strony, a emocje z drugiej… To sprawia, że ballada jest gatunkiem z pogranicza epiki i liryki. Rozróżniamy ballady ludowe i literackie. Ballada ludowa powstawała w Europie od XII w., anonimowi
Neologizm – jest to nowo wprowadzona do języka jednostka. Dzielimy je na słowotwórcze (np. wieżowiec – budynek wysoki jak wieża), znaczeniowe, czyli neosemantyzmy (np. mysz – część komputera), frazeologiczne (np. zielone światło – otwarcie możliwości rozwoju). Obok takich „zwykłych” neologizmów powstają neologizmy artystyczne tworzone przez literatów, a ich funkcją jest wywołanie wrażeń estetycznych, przekazanie osobistej, odautorskiej wizji świata; czasem żart i ironia. Bolesław Leśmian stworzył mnóstwo takich neologizmów, np. pólbabek,
Autotematyzm – termin wprowadzony do polskiego literaturoznawstwa przez Artura Sandauera. Odsłanianie w obrębie dzieła literackiego sekretów warsztatu pisarskiego, uwagi o samym procesie pisania, dywagacje, tematem staje się samo dzieło.
Poezja lingwistyczna – nurt w poezji współczesnej, awangardowy i eksperymentalny, zwracający uwagę na wieloznaczność wypowiedzi słownych, grę słów. Poeci tego nurtu mieli bardzo twórczy i niepokorny stosunek do języka. Chodziło nie tylko o czystą zabawę formą, radość tworzenia, ale także o rozbijanie pewnych utartych schematów i konwencji językowych. Najwybitniejsi przedstawiciele tego nurtu: Miron Białoszewski, Tymoteusz Karpowicz.
Intertekstualność – jedno z podstawowych pojęć literackich XX wieku, to ogół własności tekstu, które wskazują na jego związki z innymi tekstami, zależność od innych tekstów. O intertekstualności mówimy, omawiając zarówno genezę, jak i odbiór tekstów.
Literatura małych ojczyzn – książki powracające do dzieciństwa, często naznaczone autobiografizmem, przedstawiające kraj lat dziecinnych jako axis mundi (środek świata). Początkowo były to przede wszystkim utwory pisarzy emigracyjnych traktujące o kresach (Czesław Miłosz, Stanisław Vincenz, Tadeusz Konwicki, Józef Wittlin), literatura chłopska (Wiesław Myśliwski, Edward Redliński) i powieści z nurtu żydowskiego (Henryk Grynberg, Julian Stryjkowski, Adolf Rudnicki). Współcześnie do literatury małych ojczyzn dołączyły np. utwory o Beskidach i Podbeskidziu (np. Andrzeja Stasiuka czy Jerzego Pilcha), Gdańsku
Powieść realizmu magicznego – określenie wielu powieści latynoamerykańskich powstałych w latach 60. i 70. Charakteryzuje się współistnieniem elementów realistycznych i fantastycznych, szczególnym potraktowaniem kategorii czasu (często ma on charakter kolisty, mityczny) i przestrzeni (rzecz może dziać się wszędzie i nigdzie, niektóre miejsca są traktowane jako środek świata – axis mundi, swojskie przeciwstawiane jest obcemu). Przedstawiciele: Gabriel Garcia Márquez, Julio Cortázar, Mario Vargas Llosa.
Drugi obieg – nieoficjalny obieg literacki, w którym wydawane były książki i czasopisma opozycyjne, zabronione przez cenzurę, w Polsce uaktywnił się po 1976 r., po powstaniu Komitetu Obrony Robotników (KOR). Wydawano m.in. Biuletyn Informacyjny KOR-u, kwartalnik literacki Zapis. Istniała też Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA, w której ukazały się m.in. Miazga Jerzego Andrzejewskiego, Kompleks polski i Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego, Mój wiek Aleksandra Wata oraz tłumaczenia prozy Kundery. Brodskiego.
Powieść parabola – inaczej: przypowieść. W tym gatunku losy bohaterów i ukazywane zdarzenia nie są ważne ze względu na swoje cechy jednostkowe, lecz z uwagi na swój uniwersalny, ogólnoludzki sens. Popularna w XX w. Jej twórcą jest Franz Kafka (Proces, Zamek), jej cechy ma Dżuma Alberta Camusa, Folwark zwierzęcy George’a Orwella i opowiadanie Ernesta Hemingwaya Stary człowiek i morze.
Sylwa współczesna (od łac. silva rerum – las rzeczy) – termin wprowadzony w polskim literaturoznawstwie przez Ryszarda Nycza, autora książki Sylwy współczesne, oznacza utwory, które nie są jednolite gatunkowo, łączą elementy dziennika intymnego, narracji powieściowej, poezji i prozy, eseju i monologu wewnętrznego. Są afabularne, ale stanowią jedną całość, są bliskie koncepcji dzieła otwartego, napisane techniką zbliżoną do kolażu. W pewnym sensie nawiązują do staropolskich tradycji silva rerum (księga domowa lub rodzinna, w której zapisywano rozmaite
Literatura oniryczna – z gr. oneiros – sen. Literatura, która odwołuje się do motywu snu. Jego przywołanie umożliwia pisarzowi swobodne kreowanie świata, który przestaje rządzić się prawami realnej rzeczywistości, przesycanie go swobodnymi, fantastycznymi wizjami, odrzucenie krępujących reguł czasu. Przykładem mistrzowskiego posługiwania się tą techniką twórczą są Sklepy cynamonowe Brunona Schulza (zwłaszcza opowiadanie tytułowe, w którym jak we śnie spotykamy przepastne podwórka, podwójne ulice, zacierają się różnice między porami roku), jej elementy znajdujemy
Groteska – kategoria estetyczna funkcjonująca w plastyce, muzyce, filmie, literaturze, teatrze, którą charakteryzuje upodobanie do przerysowań, posługiwania się formami ekscentrycznymi, fantastyką i baśniowością oraz mieszanie ich ze światopoglądem opartym na zdrowym rozsądku. Cechuje ją prowokacyjny stosunek do świata i chęć polemiki z tradycją. Groteska charakteryzuje ją między innymi: tendencja do deformacji rzeczywistości; fantastyka, upodobanie do form osobliwych, ekscentrycznych, karykaturalnych, epatowanie brzydotą; absurdalność, zaburzenie związków przyczynowo-skutkowych, alogiczność; hiperbolizacja i deformacja; niejednorodność stylu; przemieszanie kategorii estetycznych,
Katastrofizm literacki – wyrósł z filozofii Oswalda Spenglera przeczuwającej rychły kres cywilizacji europejskiej. Zaznaczył się w literaturze polskiej 20-lecia międzywojennego: w poezji Józefa Czechowicza i grupy poetyckiej Żagary (Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz, Jerzy Putrament). W tych wierszach dominuje nastrój apokaliptycznej trwogi. Proza: to dwie powieści Stanisława Ignacego Witkiewicza (Nienasycenie i Pożegnanie jesieni), obecny też w dramatach tego twórcy (np. w Szewcach). Jako apokalipsa spełniona pojawia się w wojennych wierszach Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego.
Skamandryci – warszawska grupa poetów debiutujących w latach 20., skupionych wokół pisma Skamander. Nie sformułowali jednolitego programu literackiego, ale ich twórczość wykazywała wspólne cechy w zakresie tematyki i stylu (zwrot ku codzienności, zachwyt nad życiem, prosty, kolokwialny język, tradycyjna wersyfikacja). Członkowie: Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski. W ich pobliżu sytuowała się poezja Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Mieczysława Jastruna i Jerzego Lieberta.
Sonet – w literaturze polskiej znany już w renesansie (Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp-Szarzyński), pojawiał się w baroku (u Jana Andrzeja Morsztyna) i romantyzmie (Sonety krymskie Adama Mickiewicza), ale prawdziwą karierę zrobił w Młodej Polsce. W Europie pojawił się w XIII w. (Włochy – Dante, Francesco Petrarka). Niemal od razu ukształtował się w swojej kanonicznej (obowiązującej) formie jako 14-wersowy utwór liryczny podzielony na cztery strofy. Dwie pierwsze zawsze mają po cztery wersy i stanowią narracyjną część opisową (np. opis krajobrazu),
Parnasizm – kierunek w poezji francuskiej w II połowie XIX wieku. Dążył do wirtuozerii, charakteryzował się klasyczną formą, chłodem i intelektualnym obiektywizmem. Termin pochodzi od tytułu wyboru wierszy różnych poetów (antologia), który ukazał się w Paryżu w 1866 r. (Parnas współczesny; autorzy: Charles Marie René Leconte de Lisle, Stéphane Mallarme). Tematyka: starożytność, historia, mitologia. Forma: wyszukane strofy, kunsztowne rymy, wirtuozeria słowa, kult „sztuki czystej” (u twórców młodopolskich pojawi się później jako „sztuka dla
