POJĘCIOWNIK
Liberalizm – z łac. liberalis – dotyczący wolności, od liber – wolny. Powstała na przełomie XVII i XVIII w. ideologia społeczno-polityczna, u podstaw której leżą: indywidualizm, nadrzędność jednostki nad społeczeństwem, wolność człowieka, prawo do zdobywania własności, swoboda działalności gospodarczej, ograniczenie roli państwa, prawa natury jako normy regulujące życie wszystkich ludzi, podział władz. Liberałowie to ludzie, których cechuje otwartość na zmiany, tolerancja, wyrozumiałość dla poglądów, czynów i postaw innych ludzi, skłonność do kompromisu. Terminu liberalizm
Traktat (rozprawa) – rozbudowana wypowiedź naukowa lub filozoficzna poświęcona omówieniu jakiegoś zagadnienia. Zwykle prezentuje jakiś określony punkt widzenia, argumenty przemawiające za postawioną tezą i cały przebieg rozumowania.
Renesans (franc. renaissance – odrodzenie) – epoka w dziejach kultury (poł. XIV w. do końca XVI w.) charakteryzująca się odrodzeniem ideałów kultury i sztuki antycznej. Głoszono w niej antropocentryzm, czyniąc głównym przedmiotem zainteresowania człowieka z jego wszystkimi potrzebami i możliwościami rozwoju.
Kazanie – przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana w czasie nabożeństwa lub innej uroczystości religijnej, objaśniające teksty religijne lub zawierające pouczenia moralne. Niekiedy kazanie bywa wybitnym dziełem literackim, np. Kazania sejmowe Piotra Skargi.
Egalitaryzm – pogląd społeczno-polityczny (w renesansie jego przedstawicielem był Tomasz Morus) głoszący całkowitą równość wszystkich ludzi wobec prawa (pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym).
KRONIKA – opowieść o dziejach przeszłych i współczesnych narodu, państwa, rodu królewskiego itp., jest gatunkiem → historiografii. Roczniki – annały – spisy wydarzeń zachowujące porządek chronologiczny (najlepszy wzorzec antyczny to pisma Liwiusza). Średniowieczne roczniki bywały niekiedy jedynie krótkimi zapiskami mówiącymi o ważnych wydarzeniach i umieszczanymi np. na marginesach tablic świąt kościelnych. Od dzisiejszych kronik różniło je to, że nie zawsze przywiązywały dostateczną wagę do chronologii (np. w Kronice polskiej Galla Anonima nie ma
Pasja – łacińskie passio – cierpienie. Obraz męki Chrystusa; pojawia się jako temat dzieł literackich, plastycznych, muzycznych (np. Jana Sebastiana Bacha).
Parenetyczna literatura – (gr. parainesis – pouczenie) dzieła kształtujące i upowszechniające wzory postępowania związane z pełnieniem określonej roli społecznej. W starożytnej Grecji dotyczyła przede wszystkim ról „władzy” i obywatela; w Rzymie – gospodarza-rolnika, wojskowego, trybuna, konsula, mówcy. W średniowieczu bardzo rozpowszechniono ideał władcy, świętego i rycerza. Do klasyki gatunku należą utwory renesansowe: Książę Niccola Machiavellego i Dworzanin Baltazara Castiglionego sparafrazowany przez Łukasza Górnickiego w Dworzaninie polskim. Wybitnym osiągnięciem jest też Żywot człowieka
Memento mori – pamiętaj, że umrzesz – to średniowieczne hasło przypominające o nietrwałości wszelkich ziemskich spraw i nieuchronności śmierci.
Legenda – opowieść pełna niezwykłości i cudowności, opowiadająca o postaciach historycznych lub rzekomo historycznych; w średniowieczu także inne znaczenie powiązane z dydaktycznym charakterem utworu: to, co warto przeczytać (zob. Legenda o świętym Aleksym).
Ars moriendi – sztuka umierania – w literaturze religijnej utwory o charakterze moralistycznym, będące rozmyślaniem na temat śmierci, zawierające wskazówki, jak człowiek powinien przygotować się na jej przyjście.
Apokryfy – utwory nawiązujące do Pisma Świętego, ale nieuznawane przez władze kościelne. Pochodzące z nich wątki i motywy, często oparte na fantastyce, bardzo rozpowszechniły się w tekstach hagiograficznych.
FIN DE SIÉCLE – oznacza „koniec wieku” i jest to nazwa stosowana, podobnie jak → dekadentyzm, schyłkowość do końca wieku XIX. Zawiera treść raczej pesymistyczną, nawiązującą do krańcowości, poczucia beznadziejności i nastroju ludzi końca wieku – fin de siecle’u. Wykładnią poetycką terminu jest wiersz Kazimierza Przerwy–Tetmajera pt. Koniec wieku XIX.
EWANGELIA – cztery księgi Nowego Testamentu, według św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza i św. Jana (zwanych ewangelistami), głoszące naukę Chrystusa i opisujące jego życie.
ENCYKLOPEDYŚCI – encyklopedystami nazywa się krąg myślicieli, filozofów, pisarzy tworzących Wielką Encyklopedię Francuską w dobie oświecenia (XVIII w.). Dzieło to stało się po–mnikiem piśmiennictwa tej epoki, a także wyrażało ducha filozofa oświeceniowej, stąd jego waga w historii literatury i filozofii. Do najsłynniejszych jej współtwórców (encyklopedystów było ponad 50) należeli: Voltaire, Montesquieu, Rousseau, Diderot i d’Alembert.
ÉLAN VITAL – oznacza „pęd życiowy”, jest to termin rozpropagowany przez Henryka Bergsona (–bergsonizm), a oznaczający potężny prąd życia, energię, siły witalne tkwiące we wszechświecie i w człowieku. Natura istnienia jest dyna–miczna i nieobliczalna, istnieć – to poddać się prądowi życia, jego biologizmowi i naturalnej sile.
DONKICHOTERIA – postawa człowieka podobnego do słynnego w literaturze bohatera, imieniem Don Kiszot (z powieści Cervantesa pt. „Don Kichote z Manczy”). Postępowanie takie odznacza się marzycielstwem, idealizmem, brakiem poczucia realizmu, podejmowaniem zadań przekraczających możliwości człowieka – słynna walka z wiatrakami Don Kichota.
BUKOLIKA – patrz → sielanka
ANTYPOWIEŚĆ – patrz → „noveau roman”.
UNIWERSALIZM Napisz utwór, który po pierwsze ktoś zechce czytać za lat sto, dwieście, pięćset, a po drugie znajdzie w nim coś dla siebie. Może starożytnym było łatwiej, bo nie wszystkie tematy były tak oklepane jak dziś, ale zauważ, że współcześnie zwracamy uwagę tylko na niektóre dzieła antyczne. Najwięcej treści uniwersalnych znajdujemy w Biblii – to wielkie dzieło niektórzy chcieliby zabrać nawet na bezludną wyspę. Znajdujemy tam wszystko. Grecy zostawili nam mitologię, Antygonę, Iliadę,
